Lazca sözlük başyazarı, Lazca gramer yazarı, Laz halk şarkıları başta olmak üzere Türkiye'de Lazların yaşadığı alanlarda çalışmaları ile bilinen Japon dilbilimci Gôichi (Goişi) KOJİMA son zamanlarda Laz alfabesinin sanal ortamda da kullanılması ile ilgili "değişiklik" önerilerini site editörümüz Ramazan Kosanoğlu Ǩlemurişi'nin soruları üzerine değerlendirmelerde bulundu.
Bir çok Laz köyünü ekip arkadaşları ile dolaşan aylarca dil konusunda araştırma yapan ve son derece dile hakim olan Kojima günümüzde de İngilizce, Fransızca başta olmak üzere 4 dilde Lazca eserleri basıma hazırlanması bekleniyor.
Laz alfabesinin değişmesi ve nasıl kullanılması ile ilgli sorumuza www.lazca.org'a Fransadan Japonya'ya yeni döndüğü sırada zaman ayırarak bir makale ile yanıt verdi. Kendisine Lazca ekibi olarak teşekkür ediyoruz.
Merhaba, Laz dostlarım,
Laz alfabesi hakkında yeni bir öneri olduğunu ve konusunda büyük ilgi ile tartıştığınızı duydum. Lazcayı seven biri olarak ben de bir şeyler söyleyeceğim.
Sorunlar, aslında çok basit. Kısacası "Lazcada Türkçe Latin alfabesi ile yazılamayan üç çeşit şey var” diyebiliriz.
Birinci sorun, örneğin "meme” anlamına gelen Lazca ifade nasıl yazılmalı ? Ayrıca bazı diyalektlerde örneğin "canlı varlık tek başına yerde duruyor” anlamına gelen ifade nasıl yazılmalı ?
İkinci sorun, fırlatmalı p, t, ç, k vs nasıl yazılmalı ? Örneğin, "söyleyeceğim” ifadesinin karşılığını nasıl yazacağız ?
Üçüncü sorun, Hopa ve Çxala diyalektlerinde bulunan örneğin "boğaz, boyun” anlamına gelen ifade nasıl yazılmalı ?
Birinci soruna çözüm.
Lazcada "meme” anlamına gelen ifade, IPA (İngilizce kısaltma: International phonetic alphabet, Uluslararası fonetik alfabe) olarak [tsitsi] yazılır.
Lazoğlu alfabesinde 3i3i yazılır. Rakam "3”yi, Gürcü alfabesinde bulunan bir harfe benzediği için kullanmış.
Ben ise ilk zamanlarda tsitsi diye yazıyordum. Daha sonra, kısa ve basit olduğu için hem de ne "t” ne "s” olduğunu net bir şekilde gösterdiği için, Lazoğlu alfabesine hak vererek 3i3i şeklinde yazmaya karar verdim.
Fındıklı, Arhavi, Hopa ile Çxala diyaleklerinde "canlı varlık tek başına yerde duruyor” anlamına gelen ifade, IPA olarak [dzin] yazılır. (Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde zun denir.)
Bu ifade, Lazoğlu alfabesinde, çengelli z (Ž, ž)’yi kullanarak žin şeklinde yazılır. Bu, sanki diğer çengelli harfler ile ortak bir şey varmış gibi göründüğü için, yanlış yöntemdir.
Ben ise, ilk zamanlarda IPA’ya göre dzin şeklinde yazıyordum. Daha sonra çift harf yerine "tek harf + bir işaret” olsun diye z*in şeklinde yazmaya başladım. Yıldızlı harf, herkesi şaşırtmış. Ama, sırf sıradan klavyede bulunan harf ve işaret kullanarak Lazca yazmak istediğimde daha güzel çözüm bulamadım.
İkinci soruna çözüm.
Lazcada "söyleyeceğim” anlamına gelen ifade, IPA olarak [p’t’k’vare] yazılır. Fırlatmalılığı, apostrof (’) ile gösterilir.
Aynı ifade, fırlatmalılığını "h” harfi ile işaret ederek phthkhvare şeklinde yazılabilir. Fakat, fazla uzun olduğu için okunması kolay olmuyor.
Dostlarımın biri, fırlatmalılığını çift harf ile işaret ederek ppttkkvare şeklinde yazmak istedi. Yine fazla uzun olur.
Lazoğlu alfabesinde ise çengelli harfler kullanılıyor da özel bir font gerekiyor ve herkesin bilgisayarında okunamıyor.
Ben ise, çok sayıda Laz dostlarımın yardımı ile hazırladığım Lazca Gramer (http://ayla7.free.fr/laz/grammaire.html) ve Lazca-Türkçe Sözlük taslağında (http://ayla7.free.fr/laz/index.html) IPA’ya göre şöyle yazıyorum: p’t’k’vare.
Üçüncü soruna çözüm.
Hopa ve Çxala diyalektlerinde "boğaz, boyun” anlamına gelen ifade, IPA olarak [χ’ali] şeklinde yazılır. [χ’], küçükdilsil ovmalı ve fırlatmalı konson (= ünsüz) fonemini gösterir. (Diğer bölgede konuşulan diyalektlerde, x’ konsonu kaybolmuş olduğundan dolayı, aynı anlamda ali diye söylenir.)
Lazoğlu alfabesinde bu ifade, qali şeklinde yazılır. Diğer fırlatmalı konsonların hepsi için çengelli harf kullanıldığına göre bu konson için de çengelli bir harf kullanılmalıydu. Yanlış yöntemdir.
Ben ise, baştan IPA’ya benzer bir şekilde, yalnız χ yerine Türkçe klavyede bulunan x harfini kullanarak, x’ali şeklinde yazıyorum.
Yukarıdakinin özeti şöyle olur.
Lazoğlu alfabesindeki hataları:
(1) Fırlatmalı olmayan bir konson için çengelli Ž (ž) kullanıyor. Çengelli olmayan bir harf kullanılmalıdır. Örneğin noktalı Ż (ż) kullanılabilir.
(2) Fırlatmalı olan bir konson için çengelsiz Q (q) kullanıyor. Bu konson, uydurulması gereken "çengelli X (x)” ile yazılmalıdır.
Benim kullandığım Laz alfabesi şöyledir. Mümkün olduğu kadar bir fonemin tek bir harfe denk gelmesini istediğimden dolayı, prensip olarak Lazoğlu alfabesine oldukça yakındır. Ancak yukarıda belirttiğim iki hatayı düzeltmiş oluyorum. Ayrıca fırlatmalılığını simgelemek için çengel yerine apostrof kullanıyorum. Böylece normal Türkçe klavye kullanılarak, font değiştirme gereği duyulmadan, hem Türkçe hem Lazca yazılabilir.
A, B, C, Ç, Ç’, D, E, F, G, Gy, Ğ, H, İ, J, K, K’, Ky, Ky’, L, M, N, O, P, P’, R, S, Ş, T, T’, U, V, X, X’, Y, Z, Z*, 3, 3’
(İki üyeli olan Gy, Ky ile Ky’ harfleri,Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Çxaladiyalektlerinde bulunan birer foneme denk düşer.)
www.lazca.org