Kürt Demokrasi Kültür ve dayanışma Derneği (Kurd-Der), Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonunca finanse edilen “Türkiye’de Demokrasi ve Kültürel haklar” adıyla bir proje yürütmektedir. Bu projenin önemli çalışma konularından biri ulusal ve uluslararası sempozyumdur. Benim de konuşmacı olarak yer aldığım Ulusal Sempozyum geçtiğimiz Mayıs ayında iki oturumlu panel şeklinde gerçekleştirildi.
1.Panelde (10.30-12.30) “Yeni Anayasa Sürecinde Anadilde Eğitim Hakkı” çerçevesinde “Türkiye’de anadilinde eğitim uygulamaları, anadilinde eğitim hakkının bugüne kadar yazılan anayasalarda yer almamasının Türkiye’de yaşayan halklar ve etnik unsurlar açısından ne gibi sorunlara yol açtığı, bu hakkın insani ve uluslararası hukuk boyutu, yeni anayasa sürecinde anadilinde eğitim hakkına yaklaşımın nasıl olması gerektiği” başlıkları konuşuldu.
2. Panel, aynı gün öğleden sonra saat13.30-16.30 arasında Ermeni, Süryani, Laz, Kürt, Çerkez halklarından konuşmacıların katıldığı, kendi halklarının genel, örgütsel, dilsel durumlarını ve yeni anayasada anadilde eğitim hakkıyla ilgili görüşlerin dile getirildiği bir oturum oldu.
Katılımcılar
1. Oturum
Moderatör: Tayfun İşçi / Eğitimci-Yazar
Nurcan Kaya: Uluslararası Azınlık Hakları Grubu Türkiye Koordinatörü
Elçin Aktoprak: Anakara Üniversitesi SBF.
Necmiye Alpay: Yazar
Hasip Kaplan: BDP Şırnak Milletvekili
Abdullah Demirbaş: SUR Belediye Başkanı
2. Oturum
Moderatör: M. İhsan Kandemir / Eğitimci-Yazar
Garabet Paylan: Ermeni Okulları
Feraté Dengizi: Diyarbakır Kurdi-Der
Kâmil Aksoylu: Lazca ve Laz Kültürü / Araştırmacı Yazar
Edip Arslan: Mezopotamya Süryanileri Kültür ve Dayanışma Derneği
Cumhur Bal: Kafkas Dernekleri Federasyonu
Kürt Demokrasi Kültür ve Dayanışma Derneği tarafından organize edilen Ankara Sempozyumuna Laz Kültür Derneğini temsilen katıldım. “FARKLILIKLARIMIZLA VAR OLMAK İSTİYORUZ” başlığı altında Lazca ile ilgili sorunları dile getirmeye çalıştım. Konuşmamın sadece giriş bölümünü Lazca yaptım ve Türkçe altyazıyla ekrandan takip edildi. Aşağıda Türkçe olarak yaptığım konuşmanın Lazcası da yer almaktadır.
Lazca Giriş Konuşması
Oroperi dalepe do cumalepe, oroperi dostepe. Hak çkva kulturapeşi cumalepe do dalepe k’ala arte bivitşi, a-jur Lazuri nena otku nimskvanen. Ham simpoziyumişi tema na-ixenu “Turkiyas Dimok’rasi do Kultureburi Xakkepe” dudi-tkvalaşe, çku ti “Çku Çkvanebura Çkunite Ovapu Minonan” otkvinute iştirak’oba bikomt.
Muşeni nena çkimite ar mutu otku k’ayi doma3’onu p’eya?
Çunkis nena, k’oçi k’oçi k’ala na-ok’ok’atums, k’oçi k’at’t’a svaşa na-oyonams ar xinci ren, ar gza ren. Nena, gurişen kunişe do ucişe na gyobun ar gza ren. Skidalas doloxe k’att’a oras, k’att’a şuris, k’att’a menz’ilobas çkimi k’ala ren. Nananena uvapu k’oçinoba ti var ineben, minoba ti var iven. Ok’açxe na-digurinen nenepe nananenas var elişinen. Nananena uvapu vatandaşoba dok’leri iven, nok’sani vatandaşoba iven. 2000 3’anape na-golobilamt ham orapes, Turketis doloxe artobate ovapu dido becit’i ren. Et’nik’uri do kultureburi xakkepe Cumhuriyeti çkuni na oskedinasen do na-amodginasen çimento ivasen. Gexvameri doskidit.
(Konuşmamın bundan sonraki bölümü tamamen Türkçedir)
Söylediklerimden hiçbir şey anlamadınız. Ekrandan izleyip söylediklerimi anlamaya çalıştınız. Yani altyazı film izler gibi oldu biraz. Bu durum burası ve başka çok dilli toplantılar için elbette ki normaldir. Biz söylediklerimizin anlaşılmasından çok durumumuzun da anlaşılmasını da istiyoruz.
Naptkvi nenapeşi çkar mutu var oxo3’onit hoyi!. Ek’ranis o3’k’edit do Turkuli goliyonit. Yani e3’açareyi ar filimi steri. Helbet ki haşşo ok’oxtimale do dido nenoni artobape şeni normali ar xali ren. Çku na-ptkvatenpeşi oxo3’onuşen dido, xali çkuni ti oxi3’onas minonan.
Durumumuz Nedir?
Hayatınızın hiçbir döneminde bir kere bile olsun birinin bilmediğiniz bir dilden anlatılanları anlamak zorunda kalmadıysanız bizi anlayamazsınız. Köyde şehirde, ilkokulda, üniversitede; kısacası hayatın herhangi bir döneminde hiç böyle bir duygu yaşamayanlar bizi anlayamazlar. Aslında anlamak da istemiyorlar. Bu bir fizik kanunu değil, roman değil, serüven hiç değil. Bu gerçeğin ta kendisidir. Bizi anlamayanların öncelikle kendileriyle yüzleşmeleri gerekir, bu konulardaki düşüncelerinden dolayı. Artık buna cesaretleri olsun.
Xali çkuni munoren?
Skidala tkvanis doloxe çkar p’ot’e, ar fara t’azna ti, na-var giçkinan ar nenaşi oxo3’onu şeni var nikaçit doren na xali çkuni ti var oxoga3’onenan. Op’ut’epes, noğapes, mektebepes, universites; mk’ule nenate skidalaşi ar p’eriyodis haşşo ar mutu na-var naç’aru ar mitis xali çkuni var oxa3’onen. Asti oxo3’onu ti var unonan. Haya ar fiziğişi k’anoni varen, ar romani varen, serüveni çkar varen. Haya mtinoba na-itkvinen ar mutu ren. Xali çkuni na-var oxo3’onamanpek ipti ar yalis gyo3’k’edan do p’ici mutepeşi z’iran. Çkva hak’onari ti guroni ivan.
Bilmediğimiz bir dille yemin etmeyle ve ant içmeyle başladık okula. Bundan sonra bizim bildiğimiz dil yasaktı. Yemin ederken söylenenleri tekrar ediyorduk ama ilk travmayı alfabeyi öğrenmede yaşadık. Günlerce öğrenemedik. Çünkü söylenenleri anlamıyorduk. Bize dilimizi konuşmak yasaktı ama öğretmenimiz arada bu yasağı mecburen deliyordu. Çünkü bunalıyordu. Aslında bir karatahta olsa bunu oradan göstermek isterdim ama yerimden tarif edeyim. Öğretmenimiz elinde cetvelle kara tahtada işaret ederek “yahu buna A derler”, “yahu buna B derler” diye Lazca olarak avazı çıktığı kadar bağırırdı ve bu bağırmalar dışarıdan rahatça duyuluyordu. İşte o gün ne kadar da kolay öğrenmiştik bize anlatılanları.
Na-var miçkit’es ar nenaşi yemini do andite geboç’k’it mektebepes. Ha3’i şkule çku na-miçkinan nena yasaxi rt’u. Yemini oxenus, na-mi3’umert’espe çku ti bzop’ontit ala albonişi dogurus ipti travma memaç’ares. Nak’o ndğas var domagures. Na mi3’vat’es var oxobo3’onamt’it. Nena çkuni, çkuni şeni yasaxi rt’u ala mueelimi çkuni kimi oras nikaçert’u do ham yasaxoba gamaxumt’u. Muellimi çkunik xes cetvelite noğiramt’u do “yao hamus A u3’umenan, hamus B u3’umenan, hamus C u3’umenan” ya do mğorineri mğorineri zop’ont’u. Do ham mğorinepe gzaşen ignapert’u. Ala mu k’ayi dobigurit dort’un hem ndğas iri mutu.
Bugün elbette ki böyle bir şey yok. Çünkü el birliğiyle neredeyse dilimizi ortadan kaldırdık. Yanlış anlaşılmasın, ‘zaten bu ara hep yanlış anlaşılmaktayız o yüzden doğru anlaşılmak istiyoruz’ bu travmaların hesabını sorma peşinde değiliz. Sadece dilimizi, kültürümüzü ve kimliğimizi korumak istiyoruz, koruma altına almak istiyoruz…
Handğa helbet ki haşşo ar mutu varen. Çunkis irişi xe elaçamute nena çkuni çku kebzdit. Xilafi mot oxi3’onert’as, zati ham orapes irik çku xilafi oxomo3’onaman hemu şeni isa oxomo3onan minonan. İntik’amis var p’ç’işurt. Xvala, nena do kultura çkunişi derdi miğunan.
Evet değerli dostlar,
Ben bu organizasyona Laz Kültür Derneğini temsilen katılıyorum. Türkiye’de demokratik haklar ve yeni anayasa sürecinde Lazların dili olan Lazcayla ilgili sorunları dile getirmeye çalışacağım. Konuşmamda öncelikle anadili ve anadili eğitimiyle ilgili devlet ve toplum odaklı sorunları ve aksaklıkları dile getirmeye çalışıp, vaktimiz kalırsa eğer sonrasında da yeni anayasa sürecinde temel hak ve özgürlükler bağlamında dileklerimizi sizlerle paylaşacağım.
Şurimşine dostepe
Ma ham organizasyonis Lazi Kultura Derneğişi temsiloba bikom. Turketis Dimok’rat’ikoba do ağani dudi-k’anonişi oxaziruş oras, Lazepeşi nena Lazurişi problemepes ebodgitare. P’aramitis ipti nananena do nananenaşi n3’opula eçe’opinu şeni dovleti do xalkişi odağis problemepe bip’aramitare do egee ora kodoskiduna na-ixazirasen ağani dudk’anonişi çerçeves temeli xakki do ozgyurluği şeni nabgorumtpe ti bip’aramitare.
Değerli dostlar,ülkemizde konuşulan dillerin ve kültürlerin büyük bir bölümü bugün var olmakla yok olma arasında can çekişmektedir. Bu dillerden biri de biz Lazların anadili olan Lazcadır.Az önce Lazca giriş konuşmamda belirttiğim gibi, 2000’li yılların Türkiye’sinde farklı kültürlerin bir arada yaşama biçimlerini oluşturmak zorunluluğu vardır. Bu bir mecburiyettir. Türkiye’nin çok dilli ve çok kültürlü oluşu ne yazık ki yeni yeni kabul görmektedir. Türkiye’de uluslaşma süreci, Türkçe dışındaki dillerin yok sayılarak Türkçenin yüceltilmesi ve Türkçenin yükseltilmesi üzerine yürütülmüştür. Resmi ideoloji dil ve kültürel varlıkların korunmasına asla izin vermemiş.
Şurimşine dostepe, Turketis doloxe na-ip’aramitininen nenape do kulturapeşi a-jur sumişen gale irik xolo ğura do sikidalaşi aras şuri ç’k’idoman. M3ika ora oğine Lazuri p’aramitis na-ptkvi steri, 2000 3’anapeşi Turketis çkva do çkava kulturape artobate na-skidasen xalişe moyonuşe mecburaba miğunan. Haya mecburaba ren ma bzop’on. Turketişi dido nenoni do dido kulturoni noxene ağne ağne ik’ebulinen. Turkiyas ulusoba Turkulişen met’a naren nenapeşi inkyarobate geydgu. Ulusoba Turkulişi gexvamu do jin gexunute ok’idginu do heşşopete gzas geydginu do ham ndğalepeşe moyxtimu. Dovletişi resmi ideolojik nena do kulturaşi omralu do goskurus p’ot’e izni var meçu.
Ben artık bugün geldiğimiz noktada kendi dilimizle kültürümüzle yaşayabileceğimiz, okullarda dilimizi okuyabileceğimiz, anadilimizde eğitim yapabileceğimiz zamanın geldiğine, hatta geçmekte olduğuna inanıyorum.
Ma çkva handğa nena do kultura çkunite napskidaten do mektebepes nabik’txaten do nananeten n3’opuloba na-ep’ç’opaten oraşe komoptit do ora golomilaman ma bzop’on.
Bunun için çeşitli engeller vardır. Evet, dillerimizin önü tıkalıdır. Ama sadece devlet tarafından değil, toplum tarafından da tıkalıdır ve asıl önemli olan toplum tarafından tıkalı olması. Yani toplumsal farkındalığımız yok. Bu farkındalığı sağlamak durumundayız.
Hamu şeni ç’eşit’i engelobape ren. Ho, nenaçkunişi oği menk’oleri ren. Ala xvala dovletişen var, xalkişen ti menk’oleri ren do asti becit’i naren xalkiş xete, yani xe çkunite menk’oleri ovapu ren. Çku fark’indaluği var miğunan. Ham fark’indaluği gamadginoni boret.
Bir dili çocuklar öğrenmiyorsa ve genç kesim konuşmuyorsa ciddi olarak tehlike altındadır. Eğer bir dilin konuşanı yoksa… El Fatiha! O dil ölü bir dildir artık. Bütün canlı organizmalar gibi bir dil için de en son aşama ölümdür. Son konuşmacısını kaybeden dillerin artık yeniden canlanma ihtimali yoktur. Ancak kayıtlarda adına rastlayabilirsiniz.
Ar nena berepek var diguraman na do gencepek var ip’aramitamanna hem nena isa tehlukes doloxe ren. Egee ar nena na-ip’aramitasen miti var doskidu doren na… El Fatiha! Fatiha ezdoni divu doren. Hem nena çkva ğureyi ar nena ren. İri şuronepe steri nenati şuri gedgineri ar organizma ren do soğuni muşi ğura ren. Map’aramitepe muşişi iri xolo gondineri naren nena şeni çkva şuri gedginu do oskedinuşe ixtimali var uğun. Çkva k’eyidepes doloxe iz’irasen ancaxi.
Biz yaptığımız çalışmalarda Lazcanın yaşaması için ne yapılabilir sorusuna verilecek cevabın uzun ve kısa vadeli çözümler yerine zaman olarak sürekliliğe yayılması gerektiğini gördük. Ne demek bu? Bu şu demek. Kısa vade, adı üzerinde kısa bir süre sonra yeni önlemler gerekecek. Ya alabileceksiniz, ya alamayacaksınız. Uzun vade ise… ? Uzun vadenin süresi ne kadar? Eğer bu işler çözülecekse kalıcı önlemler almak şart.
Çku nabikomt oçalişupes do dulyapes Lazurişi oskedinu şeni mu maxenenanşi ok’itxus na-niçasen coğap’i, gunz’e ya ti mk’ule p’eriyodepes çare oz’iramuşen, p’andonoras na-goympinasen çarepe na-unon bz’irit. Mu tkvala ren haya? Haşşo gi3’vat. Mk’ule p’eriyodi, coxo muşi gedveri naren steri m3ika ora şkule ağani çarepe ilazimasen. Ya iz’irasen ya ti var iz’irinasen. Gunz’e p’eriyodi…? Gunz’e p’eriyodişi ora mu k’onari ren? Mitis var uçkin. Egee ham dulyape ixanasenna p’andanoras na-t’asen çarepe oz’iyamu şart’i ren.
Hem yerel nitelikte, hem de ülke genelinde alınacak bir dizi önlemlerle bu süreklilik sağlanabilir. Yerel nitelikte dernek, vakıf gibi örgütsel yapılanmalarla kitap, dergi, gazete, web sayfaları, radyo, televizyon vesaire yayın çalışmaları yapılmakta fakat bunlar yeterli değildir. Bunlarla bir dil yaşatılıp geleceğe taşınamaz. Ülke genelinde ise en azından Lazca adına henüz alınan herhangi bir önlem yoktur.
Hemi sva gomte çkunis, hemi ti bitumi memleketis doloxe çare oz’iramoni boret. Svaluri derneği do vakifi steri orgyuteburi oçalişupete kitabi, dergi, k’azeta do web sitepe, radiyo, televiziyoni steri yayinobape iven ala hamtepe var eynç’inen. Ar nenaşi oskedinu do moxtanoraşe otoru xvala hamtepete var iven. Memleketişi bitumi xeşe ebzdatna Lazuri şeni dovletişi xeşen na-ixenu çkar mutu varen.
Sonuç olarak, hem yerel nitelikte, hem de ülke genelinde yapılması gerekenler, toplum ve devlet odaklı çözümlerdir. Öncelikle yapılması gereken iş: 1. Toplumsal farkındalığı sağlamak/yükseltmek 2. Devleti çözüme zorlamak.
Soğunişi hemi sava gomtes, hemi ti bitüm memleketis oxenoni dulya: 1. Lazi xalkişi fark’indaluği. 2. Ham fark’indaluğite dovletis çare oz’iyamuşe oxvancu.
1.Toplumsal Farkındalık
Biz Laz kültürü adına 20 yıldan fazla bir süredir bu alanda çalışmaktayız. Ülke konjonktürü 20 yıl öncesine göre çok değişmesine rağmen Lazlar adına toplumsal yönde bu değişime paralel bir gelişme ne yazık ki sağlayamadık. Burada çok haksızlık etmek de istemem. Yapılan çalışmaları kimse bilmiyor, kimse görmüyor demiyorum ama ancak küçük bir azınlık yapılanların farkındadır. Büyük çoğunluğun neler yapıldığından pek haberi yok desek yanlış olmaz.
1. Lazi xalkişi fark’indaluği
Çkun Lazeburi kultura şeni 20 3’anaren muturenpe bikomt. Memleketişi k’oncokturi 20 3’ana oğineşe eluşinaşi dido geykturu ala Lazepe şeni haşşo ar megnoba do gekturoba var ivu. Na ixenu k’ayi dulyapeşi ambari dido Lazepes var uğun. Mitis muperepe ixenu var uçkin. Am3ika mitis na-ixenupeşi ambari uğun. Dido mitis muperepe iven zati ambayi var uğun ptkvat na m3udi varen.
Oysa bir dilin yok olmasını önleyecek önemli unsurlardan biri de toplumsal farkındalıktır. Basın-yayın, dernek-vakıf ve elimizde ne kadar olanak varsa toplumsal farkındalık sağlanabilmeli. Kuşaklararası süreçte dilin ve kültürün korunup geleceğe taşınmasında tek lokomotif güç halktır. Dilimizi ülkemizde hızla okunur yazılır hale getirmek gerekiyor. Bunun için çocuklara anadili eğitimi gerekir. Şu an bizde, Lazona’da.. Lazistan’da yani… Anne baba çocuklarına Lazca konuşmuyor ve öğretmiyor. Lazca eğitime girerse anne-baba okul öncesi çocuklarıyla Lazca konuşacaktır. Genç kuşağı tarafından konuşulan bir dil konuşulduğu sürece yaşayacaktır.
Ala ar nenaşi oğurus na-goludgitasen milletişi fark’indaluği ren. Dergi-kitabi, derneği-vakifi do xes mu miğunan, muntxa maxenenan irik arte farkindaluği gamadginoni boret. P’ap’ulepeşen motalepeşe na ulun ora do gzas, nena do kulturaşi goskuru do moxtanoraşe otoru şeni lok’omotifi menceli xalki ren. Nena çkuni memlekti çkunis na-ik’txinen do na-iç’aren xalişe moxtimoni ren. Hamu şeni berepes nananenate on3’opuloba unon. Ha3’inoras çkunepek Lazonas… Lazistanis yani… Nana do babapek berepe muşi k’ala Lazuri var ip’aramitaman do Lazuri var doguraman. Lazuri n3’opulobas geyç’k’aşi nana-babak mektebişi ora şakis berepe muşi k’ala Lazuri ip’aramitanoren. Gencepek na-ip’aramitasen ar nena ip’aramitinasen do skidasen.
Bir başka husus… Anadili özelliğindeki yerel dillerin geri plana atılması ve toplumda yer bulamamasında politik sebepler dışında bizden, yani kendimizden kaynaklı sebepler de var. Örneğin egemen dil… Egemen dil öylesine yayılmış ki en ücra köşelerde, yaylalarda bile yerel dilleri geçersiz kılmış. İnsanlar konuşmaya gerek duymuyor. Bir başka husus dini inanç… Elbette ki bu genelleştirilmez ama az dahi olsa böyle bir kesimin olduğunu görmek gerekiyor. Özellikle son dönemde daha fazla gibi. Bu insanlar dilmiş, kültürmüş pek ilgilenmiyorlar. Bizim için inançtır önemli olan diyorlar. Hatta ve hatta Arapça konuşulsa daha iyi olur diyenler de var. Bir başka olumsuzluk eğitim… İnsanlar Lazca’ya bakıyor… Okunmuyor yazılmıyor… Defteri yok, kitabı yok… Okulu yok… Çarşısı yok pazarı yok. Ne gerek var bu dile diyorlar. Buna bağlı olarak gelecek gelecek kaygısı… Evet, insanlar çocuklarının geleceği için Lazca’nın hiçbir faydasının olmayacağına inanıyorlar. Lazca öğrenene kadar başka bir dil öğrensin faydası olur diyorlar. Şimdi lafa gelince diyorlar ki… Baskı yok, şiddet yok, herhangi bir caydırıcı yaptırım yok diyorlar. İşte bunlardan büyük yaptırım mı olur? Yapılanlar zamanında yapılmış yapılacağı kadar. Bölge halkı şimdi o yaptırımları sürdürüyor. Artık zorunlu asimilasyon mu, gönüllü asimilasyon mudur sosyolojik adının da konması gerekli. Ve daha da önemlisi bir başka husus prestij kaybı. Evet, Lazca konuşmak prestij kaybı sayılıyordu. Onur kırıcı… Hatta ayıptı. Biz bunları yaşadık. Baskı yok şiddet yok ama bu süreçlerden geçtik biz. Oğlum Lazca konuşma, kızım Lazca konuşma! Türkçeniz bozuluyor gibi aile içi baskılar vardı. Hadi ilkokulda zaten Türkçe ile yeni tanışmıştık. Ama ortaokul Lise öyle midir? Türkiye’nin her tarafından öğretmenler var ve sizin konuşmalarınız ya tuhaftır, ya da gülünçtür. İşte bütün bunlar politik sebepler dışında Lazcayı engellemiş ortak kaygı unsurları olarak karşımıza çıkmaktadır. 90 yıllık süreçte gelişen caydırıcı bu unsurlar birden yok edilemez elbette. Ama yerel dillerin okullara girmesi bu kaygıları birden yok etmese de yavaş yavaş azaltacaktır.
Ar xususi çkva ren… Nananena naren svaluri nenapeşi geyi p’lanis ek’at’k’oçu do met’k’oçus polit’ik’uri sebebepeşen met’a çkunişen na-imralen sebepe ti ren. Yani çku na-bomralamt sebbepe. Misali, nufuzoni ya ti egemeni nena.. Nufuzoni nena heşşo imralu do xe jin dikaçinu doren ki, enni kinari, kyoşe svalepes ti nananena ulazimu do elaxi kodut’alu doren. K’oçepes nananena op’aramitu var unonan. Ar xususi çkva dineburi oceru ren. Helbet ki iri şeni haşşo ren ya do var itkven ala ç’ut’a ç’vat’i t’azna ti haşşo na-izmonamanpe ti renan. Soğunişi orapes m3ika m3ika na-manz’inenan ti oz’iramoni boret. Hamtepes nena do kulturaşe dido anank’eni var uğunan. Çkuni şeni ğormotoba muyimi do becit’i ren ya zop’onan. Arap’uri ip’aramitinas do iç’aras na daha ti k’ayi iven ya do na-zop’onanpe ti korenan. Xalki şeni ar engeloba ti on3’opulu ren. K’oçepek Lazuri nena na-var iç’aren do na-var ik’itxinen, çkar mutus na-var ilazimen ar mutu steri z’iroman. Defteri var, kitabi var, mektebi var. Noğas var bazaris var. Mus ilazimen ham nena ya do zop’onan. Hamtepeşi meyonas ti enni becit’i naren berepeşi ist’ikbali. Hoo, k’oçepek Lazuri şeni berepeşi ist’ikbalobas mutus var argasen ya do izmonaman. Lazuri diguramt’anşa çkva do çkva nenapeşi ari nat’u diguranna ar mutus dargenan ya do zop’onan. E ha3’i nenaşe moxtaşi irik zop’ns ki… Ebaz’gu varen, şiddetoba varen, p’at’i ar mutu oxenu varen ya zop’onan. Hamden p’at’i mutu oxenu diveni? Na-ivu divu doren. Svaluri xalkik ham xenapapes nooms. Çkva ha3’i zoyila asimilasyoni reni do gurite asimilasyoni reni sosyolojik’uri coxo gedvoni ren. Do daha ti becit’i naren ar çkva xususi ti prestijoba ren. Hoo, Lazuri op’aramituk prestiji gondinapams ya da işinert’u. Oncğore ya do ti işinert’u. Çku hamtepe memaç’ares. Ebaz’gu varen, şiddetoba varen ala çku irik xolo ham gzalepes golaptit. Bere çkimi Lazuri mot ip’aramitam, bozo çkimi Lazuri mot ip’aramitam! Turkuli elakteri gap’aramitenen ya do oxoris ti emobaz’gamt’es. İpti mektebis Turkuli k’ala ağani biçinopet’it ala orta mektebi do Lise heşşo şart’uyi. Turketişi k’at’a k’elen muellimepe renan do p’aramiti skani elakteri do ozi3inoni muxtaman. E do hamtepe iri xolo politik’uri sebebi na var işinen Lazurişi engelobape rt’u. 90 3’anas na-ok’inç’u ham engelobape iri arte ar ndğas var eyzden helbet ki. Ala svaluri nenape mektebepes dersi ivaşi ham sixintepe tamo tamo gondunasen.
2. Devletin Rolü
Anadili eğitimini uygulamak için en önemli güç devlettir. Devlet desteksiz bu işlerin yapılamayacağını söylüyorum. Beni bu tavrımdan dolayı eleştirirler hep. Kimisi devletçilik yaptığımı, kimisi devletin yanında durduğumu söylemekte. Benim devletin yanında ya da karşısında olmak gibi bir tavrım yok. Öyle bir kaygım da yok. Ben devlet bunu yapmak zorundadır diyorum. Evet, devlet bir dil politikası geliştirip hayata geçirmek zorundadır. Devlet anadili eğitimini verecekse bunun altyapısını hazırlamalıdır. Eğer vermeyecekse zaten bugün burada böyle konuşmayız. Başka türlü konuşuruz ya da başka türlü isteriz. Ama devlet vereceğini söylüyor. O zaman gereğini de yapmalı devlet. Bu alanda istihdam sağlanıp eğitim ve öğretim müfredatını devlet hazırlamalı ve diğer ders kitapları gibi devlet eliyle öğrencilere ulaşmalıdır. Kitabını sen hazırla, okulunu sen kur, dershaneler aç, kursunu ver gibi yaklaşımlar samimi olmadığı gibi çözüm yönünde de sonuçsuz kalacak yaklaşımlardır. Bu durum devlet adına bir samimiyetsizliktir. Özel okul, özel dershane ve kurslar ticari iştir. Oysa bu işlerin ticari hiçbir getirisi yoktur. Bölge okullarında, ‘yani benim bölgemde’ cayır cayır İngilizce, Fransızca, Arapça okutulurken, bu dersler zorunlu iken kimse oturup Lazca öğrenmez. Devlet tüccar olmadığı için bu işin getirisine götürüsüne bakmadan işi üstlenir ve gereğini yapar. Çünkü herkes devletine diğer vatandaşlarla aynı oranda vergi vermektedir. Elbette ki devletimize vergimizi vereceğiz, bunda bir şey yok. Görevimizdir. Ama bunları istemek de hakkımızdır. İstemeliyiz ve almalıyız. Anadiller bölge okullarında bir şekilde zorunlu yerel ders kapsamında olmalı.
Okullarda anadili okutulmadan, üniversitelerde anadillerle ilgili kürsüsüler olmadan o dilin geleceğe taşınmasını beklemek hayalcilik olur. Bir dilde akademisyenler yetişmedikçe, dilin yapısını inceleyen gramerler ve özgün kültüre ilişkin bilimsel eserler üretilmedikçe; kültürü, edebiyatı ve sanatı yazılıp gelişmedikçe ve çarşıda pazarda kullanılmadıkça o dilin geleceğe taşınması boş bir beklenti olacaktır.
2. Dovletişi Vazufe
Nananenaten ok’utxu şeni dovletişi mxuci umeçamu ham dulyape var ixenen. Ma haşşo nabzop’on şeni tenk’idi moğodaman. Dovletişi safis dodgineri mz’iroman. Ma dovletişi safis biva, ya ti dovletis go3’obudgita ma do mutu ozmonu var miğun. Ma dovletis ham dulyaşi oxenuşe mecburiyeti uğun ma bzop’on. Hoo, dovletik nananenape şeni ar politik’a inebasen do ham politik’a gzas gyodginasen. Dovletis hamuşe mecburoba uğun. Dovletik nananenas n3’opulaba meçasenna hamuşi gza ti dodvasen, taviri ti eç’opasen. Egee nananenas n3’opuloba var meçasen dorenna zati handğa hak haşşo var bip’aramitamt’it. Ayi tülli bip’aramitaten do ayi t’urli bgoraten hemoras. Ala dovletik nananete n3’opuloba mepçare ya zop’ons. Hemoras oxenoni dulyape ti vasen. Ham k’ele istihdami gamodginasen do n3’opulaşi mufredati ti dovletik xazirasen do majurani dersepeşi kitabepe steri berepes oğinde xe muşite go3’udvasen. Mufredati si xaziri, kitabi si ç’ari, mektebi skani si gedgi, dersixanepe gon3’k’i, k’ursi meçi steri onç’inupe problemepeşen omt’inu ren. Ham xali devletepe şeni agure ar taviri ren. Dersxane gon3’k’u, k’ursi meçamu ticari ar dulya ren. Halbukis ham dulyapes ticari ar mogapa var uğun. Svaluri mektebepes ‘yani çkuni svapes’ cayir cayiri İngilizuri, Fransuri do Arap’uri nenape ik’itxinapet’anşi, ham dersepe mecburi t’aşi mitik doxedun do Lazuri var digurams ognamti? Dovleti tuccari na-varen şeni ham dulyaşi mogapaşe u3’k’omilu dulya mxucis eyk’idams do muntxa lazimi ren heya ikoms. Çunkis iri vatant’aşik dovletis ayni virgu meçams. Helbet ki dovleti çkunis virgu mepçaten, haya dulya çkuni ren. Ala hamtepe ti devletik momçanoren, ebuç’opaten. Hamtepe xakki çkuni ren. Nananenape svaluri mektebepes ar usulobate mecburi dersis doloxe oşinoni ren.
Mektebepes nananena uk’itxu, universitepes nananenaşi kyursepe ugedgu hem nenaşi moxtanoraşe ozdu do otoru m3udişi ar meşvenu ren. Ar nenas akademik’uri personeli var gamaxtaşi, nenaşi gramerepe var iç’araşi, doxmeli kultura muşi var imralaşi, zanat’oba, mç’araloba var iç’ara do var ik’txinaşi, noğas, ngolas, pazari do sergis var ixmarinaşi ham nena skidasen do motalepeşen motalepeşe imralasen ya do meşvenu nosişi dulya varen.
Yönetmenim toparlamam gerektiğini söylüyor. Bir beş dakika daha verebilirseniz anayasayla ilgili isteklerimize başlıklar halinde değineceğim.
Moderatorik ora diçodu, p’aramiti kok’ok’orobi ya zop’ons. Ar xut dek’ik’e çkva komomçatna ağani dudik’anoni şeni naptkvarepe a-jur sum dudi-tkvalate golobilare.
Yeni Anayasada kesin yer almasını istediğimiz hükümler/Ağani dudk’anonis nabgorumt hukyumepe.
- Türkiye'de Yaşayan Halkların Anayasa'da Tanınmaması Ve Varlıklarının Anayasal Güvence Altında Olmaması.
Anayasada yurttaşlık tanımının Türkiye’de yaşayan halkların tümünü kapsaması gerekir. Bu bağlamda anayasal vatandaşlık esas alınmalı. Vatandaşlık tanımında hiçbir ırk ya da etnisiteye atıf yapılmamalı. Türkiyelilik ve Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına vurgu yapılmalı.
- Turkiyas na-skidun xalkepe saydas uşinu renan do mevcudobape mutepeşi dudk’anonite garantoba var uğunan.
Dudi-k’anonis yurt’aşluğişi çkinapas Turketis doloxe na skidun iri xalkişi daxiloba unon. Ham gagnobate dudk’anoniş vatant’aşoba esasi eç’opinoni ren. Vatant’aşluğişi çkinoba do çinopas etnik’uri mencğonupe var ivasen. Turketuroba do T C’şi vatant’aşobaşe na-molişinasen coxo gedvinoni ren.
2. Türkiye'de Yaşayan Halklara Siyasi Temsil Hakkının Verilmemesi
Anayasadaki siyasi haklar, bütün halkların temsiline olanak verecek şekilde olmalı. Her kesimin merkezi ve yerel yönetimlerde temsil edilebilmesi amacıyla yeni anayasada seçim barajı gibi temsiliyeti engelleyen düzenlemeler kaldırılmalıdır.
2. Turketis Na-skidun Xalkepes Politik’uri Temsiloba Meçamu.
Dudk’anonite na-niçasen politik’uri xakkepe mtelli xalkepeşi temsilobas emkyani na-meçasen steri oxenu. K’at’a ideoloji do politik’uri orgyutobapes merkezuri do svaleburi temsilobape şeni seçimişi baraji steri temsilobas na-golidgin engelepe eyzdinoni ren.
3. Anadilde Eğitim Sorunu
Anadilinde eğitim hakkı anayasal güvence altına alınmalıdır. İnsanlık tarihinin ortak mirası, ülkemizde konuşulan tüm diller koruma altına alınmalı, kreş ve anaokullarından başlayarak anadili eğitimi devlet eliyle yapılmalı, üniversitelerde anadillerin korunmasını ve eğitimine ilişkin bölümlerin açılması sağlanmalıdır.
3. Nananenas On3’opulu
Nananenate on3’opulu k’ap’ula nanidven steri dudi k’anonis geydvas minonan. K’oçinobaşi tarixişi mirasi memleketis na-ip’aramitinen mtelli nenape goskuroni ren. Berepek k’reşis gyoç’k’anşi do meyonas mektebepesti dovletiş xeşen nananenaşi dersi eç’opinu do universitepes nananenas na-guskurasen do na-omralasen bolumepe lazimi ren.
4. Kamu Hizmeti Sunumunda Tek Dil Sorunu kamu
İlk oturumda SUR Belediye başkanımızın bu alandaki çalışmalarını dinledik. Çok dilli hizmeti nasıl gerçekleştirdiklerini anlattılar. Ben bir iki şey daha eklemek istiyorum. Yakın bir zaman önce anadilde savunma hakkı gündeme gelmişti ve sanırım bazı düzenlemeler de yapıldı ama şu an ben ne yapıldı, ne yapılmadı tam bilemiyorum. Tüm kamu hizmetlerinin sunumunda talep halinde, ‘eğer talep yoksa bir şey yok’ ama talep edilirse Türkiye’de konuşulan dillerin kullanılabilir hale gelmesi gerekir. Özellikle o halkların yoğun olarak yaşadığı yerel yönetimlerde kamu hizmetleri sunumunda iki dilliğinin sağlanması için gerekli yasal ve idari önlemler alınmalıdır
Umumişi Xezmet’obas Teği Nena Oxmaru
İptineri doxunus SUR Belediye Başkanişi xezmot’oba do oçalişuşepes buyucit. Dido nenoni xezmet’oba muç’o ixenen oxomo3’onapes. Ma a-jur mutu çkva elebunz’inare. Yakini ar ora oğine nananenaten osavunu molişinu dort’un do kimi oduzanu do omskvanupe ti dixenu ala mupe ixenu k’ayi var miçkin. Ma, umumişi xezmet’obas t’alebi ivazna, egee t’alebi varen na mutuvar, ala t’alebi korenna Turkiyas na-ip’aramitinen k’at’a nena oxmarinuşi xalişe moxtimoni ren. Hemiti ham xalkepe na-skidun svalepeşi xezmot’obapes jur nenoba şeni svaluri idari k’anonis geduzanoni ren.
5. Otantik Yer İsimleri ile Otantik İsim ve Soy İsimlerinin Tanınmaması Sorunu
Bu konuyla ilgili yine yer isimlerinin iadesi için müracaat edilmesi halinde ‘sanırım valilik ya da yerel yönetimler yoluyla’ müracaat olursa iade edilebileceği yönünde bazı açıklamalar yapılmıştı. Biz buna kişi ad ve soyadının da eklenerek yasal bir düzenlemeyle otantik yer isimleriyle birlikte aynı yasal düzenleme içerisinde talep halinde kişilerin otantik isim ve soy isimlerini de alabilmelerini istiyoruz
5. Otantik’uri svacoxope do otontik’uri coxope iyade niças.
Ham problemi şeni svacoxopeşi iyade oxenu şeni valiluğişe ti geçamute iyade ixenasen ya do otkvamupe ivu dort’u. Çku hamus coxope ti edveri ar k’anonite geduzanu do mintxas unon otantik’uri coxope mutepeşi yaç’opinan minonan.
Yeni anayasayla ilgili isteklerimi bitiremedim ama ben bir dakika daha süre alıp bir pasaj okuyarak sözlerimi bitirmek istiyorum. Biz geçtiğimiz yıl bir dizi çalıştay yaptık. Kafkas Dernekleri Federasyonu organizasyonunda gerçekleştirilen bu çalıştaya Laz Kültür Derneği olarak katılıp biri kendi aramızda, biri diğer halklarla birlikte ve bir diğerini de Kafkas halklarıyla olmak üzere üç çalıştaya katıldık ve yeni anayasaya katkı için bir dosya hazırladık. Sanırım bu dosya Kafkas Dernekleri Federasyonu tarafından ilgili yerlere verilmiştir. O dosyanın sonuç bildirisinden tek bir pasaj okumak istiyorum.
Ora diçodu. Ağani dudik’anonişe elak’limeri nabgorumtpe var maçodinu ala ar dek’ik’e çkva ora eç’opinu do ar pasaji ok’itxu do nena eşaçodinu minon. Çku na-golobilt 3’anas svara svara çaliştayepe p’it. K’afk’asuri Derneğepeşi Federasyonişi organizasyonite na-ixenu çaliştayepes Lazi Kulturaşi Derneğite sum fara bak’atit. Ağani dudik’anoni şeni ar dosya pxazirit. Hem dosyaşi çodinas na-gamabiğit oçkinapuşen ar pasaji bik’itxare.
Bugün geldiğimiz noktada varlığımızı ve kültürel değerlerimizi insanlık tarihinin ortak değerler hazinesi olarak görüyor ve bu ülkede yaşayan halklar olarak geleceğimizi “kardeşlik temelinde” bu değerler üzerine kurmak istiyoruz. Ülkemizde yaşayan halkların tek bir dil, tek bir din, tek bir etnik ve kültürel kimlikle tanımlanamayacağını söylüyor ve 21. Yüzyıldaki değişim ve gelişim sürecinde Farklılıklarımızla Var olmak İstiyoruz.!
Ülkemizdeki her birey ve farklı grup ait olduğu etnik, kültürel ve dinsel kimliğin doğal gereklerini yaşayabilmeli, geliştirebilmeli ve rahatça ifade edebilmelidir.
Bu çerçevede evrensel değerleri de dikkate alarak, çoğulcu, eşitlikçi, özgürlükçü sivil ve demokratik anlayışla hazırlanacak bir anayasaya ihtiyacımız var.
Son söz: Ancak gönüllü birliktelikle var olabiliriz. Saygılar sunarım.
FARKLILIKLARIMIZLA VAR OLMAK İSTİYORUZ
ÇKU ÇKVANEBURA ÇKUNİTE OVAPU MİNONAN
Handğaner ndğas naboret noktas ovapu çkuni do kultureburi ğirapape çkuni, k’oçinobaşi tarixişi ortaği xazina do ğiroba bz’iromt. Turketis doloxe na-skidunan xalkepeşi t’anobate moxtanora çkuni “cumalobaşi temelite” ham ğirapapes jin gebdgat minonan. Turkiya çkunis doloxe na-skidunan xalkepe ar teği nena, ar teği dinoba do ar teği etnik’uri do kultureburi minobate var içinapenan ma bzop’ont do 21. oşinaraşi 3’anaşi gektura do omralobaşi oras Çkvanoba Çkunite Ovapu Minonan!
Dobadona çkunis doloxe iri miti do çakva grupp’ape na-nunç’un etnik’uri, kultureburi do dineburi minobate oskedinu do, ti mutepeşi raxat’obate ifade axenan ma bzop’ont.
Ham gagnobate globalur k’iymetepe ti ofik’irute, didonoba, eşit’oba, moşletinoba do sivili do demok’rat’ik’uri ar oxo3’onalete na-ixazirasen dudik’anoni mik’oreman.
Çodini nena: Ancaxi gurişen artobate mevcudiyeti çkunite dopskidaten. Gexvameri doskidit.
Kâmil Aksoylu