LAZCANIN ARTVIN VE RIZE ILÇE AĞIZLARI VE FARKLARIKlemurişi Ramazan Kosanoğlu
LAZLAR KİMDİR NERELERDE YAŞARLAR
Lazlar Lazca konuşanlardır. Lazlar, tarihte Lazistan olarak adlandırılan Doğu Karadeniz Bölgesinde, Artvin’inHopa (Xopa), Arhavi (Arkabi), Borçka (Borçxa) ilçeleri, Rize’nin Fındıklı (Viǯe), Ardeşen (Artaşeni), Pazar (Atina),Çamlıhemşin (Vija) ilçelerinde; göçmen olarak İkizdere’nin Merkeze yakın 6 Köyünde ve Güneyce beldesinde93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşından dolayı Batum, Hopa ve Arhavi’den göç ederek yerleştikleriGölcük, Yalova, İzmit, Sapanca, Kocaeli/Kandıra, Karamürsel, Karasu, Düzce, Akyazı, Akçakoca, Samsun,Baruthane, Vezirköprü, Ladik, Kavak, Havza, Balıkesir/Manyas gibi yerlerde toplu olarak yaşamaktadırlar.Bu insanlar kendilerine has dilleri olan Lazca konuşurlar. Ayrıca Türkiye’nin dışında da Lazlar yaşamaktadırlar.
LAZ ALFABESİ HAKKINDA
Son zamanlarda yapılan bilimsel araştırmalar ışığında Lazca, Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile birlikte LazcanınGüney Kafkas dil grubu içinde yer aldığı bilinmektedir. Lazca ile Megrelce birbirlerine en çok benzeyen dillerdir. Bu dilleri konuşanlar birbirleri ile anlaşabilirler. Megreller Gürcistan’da yaşamaktadırlar. Lazcanın yazılı hale gelmesi100 yıl öncesine dayanmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde İskendr Chitaşi 1929 yılında Latin alfabesinedayalı ilk Lazca alfabeyi oluşturdu. 1932 yılında Çquni Çhara – Albonişi Supara (Yazınımız - Alfabe Kitabı adlı ilkders kitabı yayımlandı. Daha sonra 1935 yılında Laz alfabesini öğretmeye yönelik 34 harfli latin harflere dayalıAlboni (Alfabe) adlı kitap yayımlandı. 1930’larda Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlararasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitap Paris’te yayımladı. Fahri Lazoğlu (Kahraman)tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Laz alfabesi ( Lazuri Alboni) 1984 yılında kamuoyuna duyuruldu.Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970`li yıllarda başlamıştı. Bu alfabe Kafkasolojikongrelerine sunulmuştur. Bu çalışma günümüzde de kullanılan Laz alfabesinin temelini oluşturmaktadır.
FAHRİ LAZOLU’NUN ALFABESİ
A B C Ç Ç D E F G Ğ H X İ J K Ǩ L M N O P P ̌ ̌ Q R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯ
KOJİMA ALFABESİ
Türkiye’de Lazca Gramer ve Laz Halk Masalları adlı çalışmaları ile bilinen Japon araştırmacı Gôichi (Goişi) KOJİ-
MA'ya göre 38 harfli Laz alfabesi ve İsmail Avcı ile birlikte hazırladıkları Lazca Grammer kitabında yer alan alfabe şöyledir.
A, B, C, Ç, Ç’, D, E, F, G, Gy, Ğ, H, İ, J, K, K’, Ky, Ky’, L, M, N, O, P, P’, R, S, Ş, T, T’, U, V, X, X’, Y, Z, Z*, 3, 3’
Lazoğlu alfabesine ek olarak Gy, Ky, Ky’, harfleri vardır. Ayrıca bu çalışmada Lazoğlu alfabesindeki Q q harfi X’
olması gerektiğini savunmuştur.
34 HARFLİ LAZ ALFABESİ
Bu çalışmamızda kullandığımız Fırtına Vadisi diyalekti alfabesi şu şekildidir.
Büyük harfler: A B C Ç Ç D E F G Ğ H X I J K Ǩ L M N O P P ̌ ̌ R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯ
Küçük Harfler: a b c ç ḉ d e f g ğ h i j k ǩ l m n o p ṕ r s ş ʒ ǯ t ť u v x y z
Sesli harfler: a e i o u
LAZCAYA ÖZGÜ HARFLER
ḉ ǩ ṕ ʒ ǯ ť x ž Bu harflerin Türkçe karşılığı yok. Ğ harfi yumuşatılmadan okunur.
LAZCANIN DİYALEKTLERİ
Genel olarak Lazca 3 diyalekte ayırabiliriz fakat diyalektler arasında çok büyük farklar yok. BUnlar genel anlamda iki diyalekte bile indirilebilecek şekilde de olabilir.
1. Doğu diyalekti: Artvin/Hopa, Borkça ve Hopa çevresi.
2. Orta diyalekt: Artvin/Arhavi ve Rize/Fındıklı çevresi
3.Batı diyalekti: Rize/Ardeşen, Çamlıhemşin ve Pazar içesi.
Lazcanın Orta ve Doğu diyalektinde G’ler Batı diyalektinde
C olabiliyor.
GY fonemleri C
gyari cari
gyoçkam coç’am
tek istisna Ardeşen ileçsinde kullanılan gyuli kelimesidir.
b ler v
vulur bulur
k fonemi batı diyalektinde Ç
kilimi çilimi
kyazimi çazimi
kyona çona ışık
kitabi çitabi
köyi çoyi
gy ve c fonemleri batı diyalektinde c’ye denk gelir.
gyabğen cabğen dökülüyor
gyaç’aben caç’aben yapışıyor
gyobams cobams asıyor
gyobun cobun asılı duruyor
gyoburams cıburams yapa yapıyor
Lazcanın Orta ve Doğ diyalektlerindeki ky ve ç Batı
diyalektinde ç’ye denk düşer.
Kyabe çabe
kyoi çoyi
kyoki çoki
kyona çona
kyosta çostra
Lazcanın Doğu diyalektlerinde gözlemlenen iki adet
fonem ky’ ile ç’, Batı diyalektlerinde tek bir fonem
ç’’ye denk düşer.
ky’ameti k’iyamet’i
Lazcanın Batı diyalektlerindeki r, Doğu diyalektlerinde
cümle içinde bazı durumlarda düşebiliyor.
vore boe
himoraz hemuaz
didoren didoen
varoren/varen vaen
osinapu op’aamit’u(oparamitu)
………. Rendoren-rendoen(ren-do-ren)
Lazcanın Batı diyalektlerindeki r, Doğu diyalektlerinde
cümle içinde y ye düşebiliyor.
koziriyi k’oziyiyi
mi ren mi yen
Lazcanın Batı diyalektlerindeki y, Doğu diyalektlerinde
cümle içinde v ye düşebiliyor.
diyu divu
Lazcanın Batı diyalektlerindeki u, Doğu diyalektlerinde
cümle içinde o ye düşebiliyor.
vikum bikom
Lazcanın Batı diyalektlerindeki o, Doğu diyalektlerinde
cümle içinde u ya düşebiliyor.
gi3’omer gi3’umer
Bazı durumlarda a u ya dönüşür
viç’itxam bik’itxom
bziram bz’irom
Fırtına Vadisi diyalekti kendi içinde küçük değişikler
söz konusu olabiliyor.
Ardeşen’de B fonemi Çamlıhemşin’de V olabiliyor.
Bulur vulur (gidiyorum)
Bikum vikum (yapıyorum)
Aynı kelimede farklı anlam yüklenen kelimelerden de
bahsetmek de mümkün
Ardeşen’de 3aduy kelimesi tadına bakıyor anlamına
gelirken Çamlıhemşin’de bakıyor. anlamına gelir.
J ve C fonemleri tüm diyalektlerde köyler arasında
bile değişiklik gösterebiliyor.
Puji puci
xoji xoci
saji saci
jandarma candarma
jileni ngola çileni ngola
P’ ile B harfleri Ardeşen ve Çamlıhemşin ilçerinde
farklılık gösterebiliyor
P’ut’uji but’uci
Lazcanın Fırtına Vadisi genelinde dativ, lokativ ve
ergativ ekler bulunmayabiliyor.
“Hedef olan kişi” datif durumdadır.
Aşağıdaki örnekte ergativ-dativ sözdizimi
Bu çalışmamızda dikkat e
Berek nana-muşis abgars. (PZ) Çocuk annesini hedef
alıp ağlıyor.
Lokatif durum. S/Z harfleridir.
oxoris /oxoriz (evde) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde
bu ek günümüzde varlığını sürdüremediğine
inanıyoruz. Biz de bu çalışmamızda derleyen
olduğumuzdan dolayı düzeltmeye girmeden söylendiği
gibi nakedeceğiz. Yani ekleme yapmayacağız.
Rize/Ardeşen, Çamlıhemşin ilçelerinin tümünde, Pazar
ilçesin doğuya yakın köylerinde üstte belirttiğimiz
Lazca özellikleri barındırmaz.
Bunun yanısıra Fırtına Vadisi diyalektinde kendi içinde
yakın fonemlerde değişiklikler gözlenmektedir.
Bazı durumlarda Ardeşen ilçesindeki b Çamlıhemşin
ilçesindeki v ile yer değiştirir
mebulu mevulur
gobikti govikti gibi.