11. Fiil : Genellik
11.1. Aspekt (1)
11.2. Zaman
11.3. Şahıs
11.4. Sayı
11.5. Kip
11.6. Kökbaşı (2)
11.7. Fiilbaşı (3)
11.8. Olumluluk ve olumsuzluk
11.9. Soru
11.10. Ek zincirlemesi
(1) Aspekt = Hareketin devam edip etmediğini,
tekrarlanıp tekrarlanmadığını ifade eden kavram
(< Fransızca ve Ingilizce aspect < Latince aspectus)
(2) Kökbaşı = Lazca fiillerde kökünün başında bulunan vuayel eki
(3) Fiilbaşı = Lazca fiillerin başında yer alıp çoğu zaman yön belirten ek
______________________________________________________________________
● Fiillerin çeşidi ile sözdizimi hakkında açıklama için bir sonraki bölüme bakınız (→ 12.).
______________________________________________________________________
◘◘◘ Edilgen çatı ◘◘◘
Lazca, tüm aspekt ve tüm zamanlarda ergatif ve datif sözdizimlerinin (→ 12., 13.) geliştiği dil olduğundan dolayı “edilgen” çatıya sahip değildir. Buna rağmen bazı partisipler (→ 14.) ve şahıssız kipteki fiiller (→ 11.5.), birçok dile edilgen ifadeleri kullanarak çevrilebilmektedir.
______________________________________________________________________
11.1. Aspekt
11.1.1. Bildirme kipi emperfektif aspekt göstergesi
11.1.2. Emperfektif aspekti de gösteren zaman göstergesi
Lazca fiillerde iki çeşit aspekt biçimi bulunmaktadır: emperfektif ile perfektif.
Emperfektif biçim,
“devam eden hareket”
“tekrarlanan hareket”
“genel geçer”
“geçmişteki gelecek zaman”
...... vb ifade eder.
Perfektif biçim,
“geçmişte bir kez gerçekleşip bitmiş hareket”
“göz önünde bir kez gerçekleşip biten hareket”
“gelecekte bir kez gerçekleşmesi beklenen hareket”
“gerçekleşmiş hareket sonucu meydana gelen şimdiki durum”
...... vb ifade eder.
● Lazca aspekt göstergelerinin tümü çokişlevlidir. “Kip ve aspekt gösteren” ile “aspekt ve zaman gösteren”ler bulunmaktadır.
_____________________________________________________________________________
11.1.1. Bildirme kipi emperfektif aspekt göstergesi
Lazca fiillerin çoğu tek-köklüdür. Sırf tek-köklü fiillerin bildirme kipinde gözlemlenen kök ilâvesi (→ 11.1.1.1.), emperfektif aspekt göstergesidir. İlavesiz kökün aspekti, genelde perfektiftir.
Bu kurala istisna teşkil eden az sayıda “ilâvesiz tek-köklü fiil” bulunmaktadır (→ 11.1.1.2.).
Ayrıca, tüm biçimleri emperfektif aspektli olan fiiller de bulunmaktadır (→ 12.).
● Çok-köklü fiillerin çoğunda, bildirme kipinde, emperfektif kökü ile perfektif kökünün biçimi ayrıdır (→ 11.1.1.3.).
______________________________________________________________________
11.1.1.1. Kök ilâvesi
Kök ilâvesi yapı bakımından 5 gruba ayırılır. Bu çalışmadaki temsili biçimleri şöyledir.
[A] -am, -em, -im, -om, -um
[B] -er, -ur
[C] -omer (Batı) ~ -umer (Orta)(Doğu)
[D] -umer (Orta)(HP) ~ -umar (ÇX)
[E] -um (Batı)(Orta) ~ -umer (HP) ~ -ar (ÇX)
(A-1) {-am} ile {-um} tüm diyalektlerde bulunmaktadır. Hopa diyalektlerinin çoğu ile Çxala diyalektlerinde {-ap} ile {-up} olarak telaffuz edilip arkasına fırlatmalı konson bulunduğunda {-ap’} ve {-up’} değişkenleri gözlemlenmektedir.
(A-2) {-em}, pek seyrek olarak gözlemlemlenir. Yine de Arhavi-Pilarget vb diyalektlerinde “yapım eki {-ap-} ile oluşan ettirgen” fiillerde (→ 12.5.2.) kurallı olarak kullanılır. Diğer diyalektlerde bunu {-am} ~ {-ap} karşılıyor.
(A-3) {-om}, Orta diyalektlerde (en çok Arhavi’de) gözlemlenmektedir. Diğer diyalektlerde genelde {-um} ~ {-up} bunu karşılırken istisna olarak z*iroms (FN)(AH) (görüyor) fiiline, z*irams (PZ), zirams (AŞ)(*), zi(r)ops (HP) biçimleri denk olmaktadır.
(*) Ardeşen diyalektlerinin çoğunda /z*/ ile /z/ ayırt edilmemektedir.
(B) Orta ve Doğu diyalektlerde, /r/ foneminin vuayel arkasında sık sık kaybolduğundan dolayı, {-e} ve {-u} biçimleri çok yaygın gözlemlenmektedir.
(C) Tek örnek : u3’omers (Batı), u3’umers (Orta)(Doğu) (birine söylüyor)
(D) Örnek : çumers (Orta)(HP), çumars (ÇX) (bekliyor)
(E) Örnek : dodums (Batı)(Orta), dodumers (HP), dodvars (ÇX) (koyuyor)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
İlavesiz ve ilâveli fiil kök örnekleri :
[A] -ç- / -çam- ~ -çap- (yedirmek)
-t’ax- / -t’axum- ~ -t’axup- (kırmak)
[B] -mt’- / -mt’er- (kaçmak)
-putx-/ -putxur- (uçmak)
[C] -3’v-(*) / -3’omer- (Batı) ~ -3’umer- (Orta・Doğu) (birine söylemek)(***)
[D] -çv- (*) / -çumer- (Orta)(HP) ~ çumar- (ÇX) (beklemek)
[E] -dv- (*) / -dum- (Batı)(Orta) ~ -dumer- (HP) ~ -dvar- (ÇX) (koymak)
(*) Konson arkasında bulunan /v/ fonemi, /u/ önünde tüm diyalektlerde kurallı olarak kaybolur.
●●● (***) Lazcada “eylemden faydalanan kişi”ye göre fiillerin biçimi değişmektedir.
“Eylemden özellilkle faydalanan kişi bulunmaksızın bir şey söylemek” ayrı bir fiildir. Bildirme kipi perfektif kökü, {-t’k’v-} ~ {-tkv-}; temsili biçimi (= bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil) it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (HP) ~ tkumars (ÇX). Ayrıca Batı diyalektlerde {-zit’-} kökü, bu fiilin yeterlik kipi, şahıssız kipi ve tecrübe kipinde gözlemlenmektedir.
______________________________________________________________________
11.1.1.2. İlavesiz tek-köklü fiil
-bir- (Batı) : oynamak
-bir- (Orta・Doğu) : şarkı söylemek
-gzal- (Orta・Doğu) : gitmek (1)
-mç’im- : (yağmur)yağmak (2)
-ncir- : uyumak (Batı)
: yatmak, uyumak (Orta・Doğu)
-nçir- (Batı) ~ -mçvir- (Orta, Doğu) : yüzmek (3)
-orom- (Orta) ~ -x’orop- (Doğu) : sevmek (4)
-ster- (Orta・Doğu) : oynamak
-xel- (Orta・Doğu) : sevinmek (5)
(1) Orta ve Doğu diyalektlerde “gitmek” anlamında ilâvesiz tek-köklü fiildir.
Batı diyalektlerde ise “yürümek” ve “gitmek” anlamına gelen çok-köklü fiil olup iki adet emperfektif biçimi bulunmaktadır: biri ilâvesiz {-gzar-}; öbürü ilâveli {-gzalam-}.
(2) Artvin-Çxala diyalektlerinde “yağmur yağmak”, ilâveli fiildir. Bildirme kipi perfektif kökü, {-mç’v-}. Emperfektif kökü, {-mç’vip-} (ve fırlatnalı konson önünde {-mç’vip’-}).
(3) Orta ve Doğu diyalektlerde {-nçvir-} değişkeni de bulunmaktadır.
(4) “Sevmek” anlamlı Lazca fiilin perfektif biçimleri bulunmamaktadır.
Batı diyalektlerde “sevmek” anlamını taşıyan fiil, “hareket fiillerinin yeterlik kipi ile aynı tip biçimli hal fiili”dir. Hal fiili ile ilgili maddelere (→ 12.2., 13.2.) bakınız.
(“Sevdalanmak” anlamına gelen aynı kökenli fiilin ise hem emperfektif hem perfektif biçimleri bulunmaktadır. Evrim fiili ile ilgili maddelere (→ 12.3., 13.3.) bakınız.)
(5) Bu fiil, Orta ve Doğu diyalektlerde hem ilâveli hem ilâvesiz olarak gözlemlenmektedir. Batı diyalektlerde ise daima ilâvelidir.
______________________________________________________________________
11.1.1.3. Çok-köklü fiil
11.1.1.3.1. Tek-kökenli çok-köklü fiil
Örnek : “Bakmak”
Bildirme kipi perfektif kökü :
-3’er- (PZ)(*) ~ -3’ed- (AŞ) ~ -3’k’ed- (Orta・Doğu)
Bildirme kipi emperfektif kökü :
-3’er- (Batı) ~ -3’k’er- (Orta・Duğu)
Yeterlik kipi ve tecrübe kipi (→ 11.5.) kökü :
-3’elim/3’olim - (PZ) ~ -3’omil- (AŞ) ~ -3’k’omil- (Orta・Doğu)
(*) Pazar diyalektlerinde bildirme kipi tek-köklüdür.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.1.1.3.2. Çok-kökenli fiil
[İkikökenli fiil] Örnek : “yemek” (*)
Bildirme kipi perfektif kökü :
-şk’om-(Batı) ~ -ç’k’om- (Orta・Doğu)
Bildirme kipi emperfektif kökü :
-mxor-(Batı)(FN) ~ -mpxor- (FN- bir kısmı) ~ -pxor- (AH) ~ -mxor- (HP)
(*) Çxala diyalektlerinde tek-kökenli tek-köklü : -ç’k’om-.
[Üçkökenli fiil] Örnek : “yapmak”
Bildirme kipi perfektif kökü :
-ø- (= sıfır)(***) ~ -v- (Orta) ~ -x’v- (Doğu)
Bildirme kipi emperfektif kökü :
-kum- (Batı) ~ -kom- (Orta) ~ -kip- (Doğu)
Diğer kiplerdeki (→ 11.5.) kökü :
-xin- ~ -xen- (Batı) ~ -xen- (Orta) ~ -xven- (Doğu)
(***) Kökü sıfır (!!) olan fiil, bundan başka da mevcuttur (→ 13.9. Düzensiz fiil).
______________________________________________________________________
11.1.1.3.3. Çok-köklü olmasına rağmen
perfektif ve emperfektif kökleri eşbiçimli olan fiil
-bgar- ~ -mgar- (HP) : ağlamak
Lazca “ağlamak” fiili, yeterlik vb kiplerindeki kökü { -bgarin-} ~ {-mgarin-} olduğuna göre (→ 11.5.2.1.1.C) çok-köklüdür. Buna rağmen bildirme kipinde perfektif ve emperfektif kökleri eşbiçimlidir. İlavesiz tek-köklü fiiller ile (→ 11.1.1.2.) bu konudaki durumu aynıdır.
______________________________________________________________________
11.1.2. Emperfektif aspekti de gösteren zaman göstergesi
______________________________________________________________________
11.1.2.1. {-t’-}
“Hatıra-umut” göstergesi {-t’-}, aynı zamanda emperfektif aspekt göstergesidir (→ 11.2.2.).
______________________________________________________________________
11.1.2.2. {-n}
{-n} morfemi, hareket fiillerinin bildirme kipinde
hem şimdiki zamanın,
hem 3’üncü şahsın,
hem tekil sayının,
hem de emperfektif aspektinin
göstergesidir.
{-n} morfemi,
yeterlik ile tecrübe kiplerindeki (→ 11.5., 13.5., 13.7.) hareket fiillerinin,
çok sayıda hal fiillerinin (→ 12.2., 13.2.) ve
evrim fiillerinin (→ 12.3., 13.3.)
şimdiki zaman tekil biçimlerinde tüm şahıs için kullanılmaktadır.
Ayrıca şahıssız kiptede (→ 11.5. 13.6.) kurallı olarak kullanıldığına göre “şahısüstü” de denebilmektedir.
______________________________________________________________________
11.2. Zaman
11.2.1. Şimdiki zaman göstergeleri ile geçmiş zaman göstergeleri
11.2.2. “Hatıra-umut” göstergesi
Lazcanın temel zamanları, şimdiki zaman ile geçmiş zamandır.
●●● Lazcada gelecek zaman, istek kipinden türemiştir. Dolayısiyle gelecek zaman hakkında açıklama, istek kipi ile ilgili maddede (→ 11.5.) bulunmaktadır.
●●● “Daha önce geçmiş zaman”(1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”(2) biçimleri için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.
(1) Daha önce geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleşen bir olaydan daha önce meydana gelip bitmiş olan hareket ifade eden biçim” için önerilmiş terimdir. Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.
(2) Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini belirsiz birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır. Detaylı açıklama için “Fiil : çekim” bölümüne bakınız (→ 13.).
_____________________________________________________________________________
11.2.1. Şimdiki zaman ile geçmiş zaman göstergeleri
_____________________________________________________________________________
11.2.1.1. Şimdiki zaman göstergeleri
Lazcada tüm zaman göstergeleri, çokişlevlidir. “Zaman-şahıs göstergeleri” teriminin, hatta “zaman-şahıs-sayı göstergeleri” teriminin de kullanılması, birçok durumda uygun olabilmektedir.
Şahıs (→ 11.3.) ile sayı (→ 11.4.) hakkında açıklama için sonraki maddelere bakınız.
“Hareket fiillerinin bildirme kipi emperfektif köklere (ya da ilâvesiz köklere) eklenen şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil göstergeleri”nden başlıyoruz.
Kök ilâvesi {-er} veya {-ur} ise : {-n}
Diğer tüm durumlarda : {-s}
● Lazcada kelime sonunda /-rn/ diye konson grubu bulunamaz.
Dolayısiyle {-er- + -n} ile {-ur- + -n}, {-en} ve {-un} şeklinde gerçekleşmektedir.
● Lazca emperfektif şimdiki zaman biçimi,
“genel geçer”,
“her zaman tekrarlanan hareket” ve
“şimdi gerçekleşip devam eden hareket veya hal”
ifade eder.
Yani, Türkçe gramer ile karşılaştırırsak, hem şimdiki zaman biçimi (örneğin : “gidiyor”) hem “geniş zaman” (***) biçimine (örneğin : “gider”) denk olmaktadır.
(***) Türkçe “gider, gelir, yapar, vs” biçimleri “zaman dışı geçerlilik” ifadesi olup “geniş zaman” terimi bunlar için uygun değildir.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
● Aşağıdaki örneklerde bazı fiillerin başında kalın harf ile yazılan {i-}, {o-} ve {u-}, “kökbaşları”dır (→ 11.6.). (Kalın harf ile yazılmayan oroms fiilin başındaki vuayel, bunlardan değildir.)
çams ~ çaps : yediriyor, yedirir
t’axums ~ t’axups : kırıyor, kırar
imt’en (1) : kaçıyor, kaçar
putxun (*) (1) : uçuyor, uçar
u3’omers ~ u3’umers : birine söylüyor, birine söyler
o3’k’en ~ o3’k’ers (Orta・Doğu)(2) : bakıyor, bakar
imxors ~ ipxors ~ imxors (3) : yiyor, yer
ikums ~ ikoms ~ ikips : yapıyor, yapar
ibgars ~ imgars (HP) : ağlıyor, ağlar
ibirs (Batı) : oynuyor, oynar
ibirs (Orta・Doğu) : şarkı söylüyor, şarkı söyler
igzars (Batı) : yürüyor, yürür ; gidiyor, gider
igzals (Orta・Doğu) : gidiyor, gider
mç’ims ~ mç’vips (ÇX)(4) : (yağmur) yağıyor, (yağmur) yağar
incirs (Batı) : uyuyor, uyur
incirs (Orta・Doğu) : yatıyor, yatar ; uyuyor, uyur
inçirs ~ imçvirs (5) : yüzüyor, yüzer
oroms (Orta) ~ x’orops (Doğu) : seviyor, sever
isten ~ isters (Orta・Doğu) (6) : oynuyor, oynar
ixels (Orta・Doğu) (7) : seviniyor, sevinir
(*) Çamlıhemşin-M3’anu diyalektinde cun,
Ardeşen-Jilen-Mzğem diyalektinde jun (uçuyor).
(Jilen-Mzğem diyalektinde /j/ ile /c/ ayrı fonemdir.)
(1) [imt’er- + -n > imt’en], [putxur- + -n > putxun]
(2) Fındıklı diyalektlerinde genelde o3’k’en.
● Batı diyalektlerde fiilbaşlı (→ 11.7., 19.) no3’ers/no3’en (PZ) ~ no3’en (AŞ) biçimleri bunu karşılamaktadır.
(3) Batı diyalektler ile Hopa diyalektlerinde aynı biçim bulunmaktadır. Fındıklı’da bazı yörelerde impxors değişkeni de gözlemlenmektedir.
● Çxala diyalektlerinde bu fiil tek-köklü olup
emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil biçimi ç’k’omups olur.
(4) “Yağmur yağıyor” karşılığı : mç’ima mç’ims ~ mç’ima mç’iy (ÇM)(AŞ) ~ mç’vima mç’vips (ÇX). “(Kar) yağıyor” karşılığı, Lazcada ayrı bir fiildir (→ 13.9.).
(5) Orta ve Doğu diyalektlerdeki biçim imçvirs, yöreye göre imçfirs olarak telaffuz edilmektedir. Lazcada [f], başka konson arkasında bulunduğunda /v/ foneminin değişkenidir. Ayrıca inçvirs değişkeni de bulunmaktadır.
(6) Fındıklı diyalektlerinde genelde isten.
(7) Kök ilâveli ixelams biçimi de bulunmaktadır. Batı diyalektlerde sırf ixelams biçimi gözlemlenmektedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[Yöresel fonolojik değişkenler]
● (PZ) Pazar diyalektlerinde :
- Bazen kelime sonunda bulunan /-ms/ ve /-rs/ konson grupları yerine /-y/ fonemi duyulmaktadır.
- Ayrıca kelime sonundaki /-rs/ konson grubu, sık sık sadece /-s/ olarak telaffuz edilmektedir (imxos, incis gibi).
●●● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda :
- Kelime sonundaki /-ms/ ve /-rs/ konson grupları, ancak soru göstergesi {-i}(→ 11.9.) önünde telaffuz edilir. Soru olmayan biçimlerde bu konson grupları kurallı olarak kaybolur. Onların yerine /y/ fonemi (ve bazen /e/, /i/ arkasında /ø/ [= sıfır]) gözlemlenmektedir.
- Soru biçim örnekleri:
çams-i, t’axums-i, u3’omers-i, imxors-i, ikums-i, ibgars-i, ibirs-i, igzars-i, igzalams-i, mç’i(m)s-i, incirs-i, inçirs-i, ixelams-i;
- Soru olmayan biçim örnekleri:
çay (*), t’axuy, u3’ome(y), imxoy, ikuy, ibgay, ibi(y), igzalay, igzay, mç’i(y), inci(y), inçi(y), ixelay.
(*) Bazen çams biçimi de gözlemlenmektedir.
●●● (AŞ) Ardeşen- Dutxe diyalektlerinde soru olmayan biçimlerde kelime sonundaki /-ms/ ve /-rs/ konson gruplarının arkasında kurallı olarak /-u/ fonemi eklenmektedir. Bu fonemin işlevi sırf telaffuzu kolaylaştırmak olup herhangi anlam taşımamaktadır.
Örnek :
çamsu, t’axumsu, imxorsu ...... (*)
(*) /-su/ önündeki /m/, çoğu zaman kaybolur. O zaman önündeki vuayel uzun olur.
ikumsu ~ iku(u)su, mç’imsu ~ mç’i(i)su
■ Buradaki /-u/ fonemi, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.
● (Orta・Doğu) Orta ve Doğu diyalektlerde kelime sonundaki /-rs/ konson grubu, çoğu zaman /-s/ olarak telaffuz edilir (u3’umes, ibgas gibi).
Arhavi ilçesine bağlı Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vb köylerde konuşulan Lazca diyalektlerde /r/ fonemi bu durumda kaybolmamaktadır.
■ Soru göstergesi {-i}, inici ton ile telaffuz edilir, fiilin vurgu yerini değiştirmez.
_____________________________________________________________________________
11.2.1.2. Geçmiş zaman göstergeleri
“Hareket fiillerinin bildirme kipi perfektif köklere (ya da ilâvesiz köklere) eklenen geçmiş zaman 3’üncü şahıs tekil göstergesi”nden başlıyoruz.
Geçmiş zaman 3’üncü şahıs tekil göstergesi, hem perfektif hem emperfektif aspektte istisnasız {-u}’dur.
{-u} morfemi,
yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.5.) hareket fiillerinin,
tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.7.) hareket fiillerinin,
çok sayıda hal fiillerinin (→ 12.2., 13.2.) ve
evrim fiillerinin (→ 12.3., 13.3.)
geçmiş zaman biçimlerinde tüm şahıs için kullanılmaktadır.
Ayrıca şahıssız kiptede (→ 11.5. 13.6.) kurallı olarak kullanıldığına göre “şahısüstü” denebilmektedir.
Lazca sade perfektif biçim (= fiilin perfektif kökü + geçmiş zaman göstergesi),
“göz önünde gerçekleşip biten hareket”,
“geçmişte bir kez gerçekleşmiş hareket”,
“geçmişte az kalsın gerçekleşecek olan (ama gerçekleşmemiş) hareket”
vb ifade eder.
Evrim fiilinin perfektif aspekti için sonraki bölümlere bakınız (→ 12.3., 13.3.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
◘◘◘ “Miş’li zaman” ◘◘◘
Türkçedeki “di’li geçmiş zaman” ile “miş’li geçmiş zaman” ayrımının karşılığı, birçok dilde olduğu gibi, Lazcada bulunmamaktadır. Lazcada bulunan “geçmişte meydana geldiğini başkasından duyulduğunu ifade eden biçim”in kullanımı (→ 13.), Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimlerininkinden oldukça uzaktır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
çu : yedirdi, yedirmiş
t’axu : kırdı, kırmış
imt’u : kaçtı, kaçmış
putxu : uçtu, uçmuş
u3’u : birine söyledi, birine söylemiş
o3’k’edu (Orta・Doğu)(1) : baktı, bakmış
şk’omu (Batı) ~ ç’k’omu (Orta・Doğu) (2) : yedi, yemiş
u (Batı) ~ vu (Orta) ~ x’u (Doğu) (3) : yaptı, yapmış
ibgaru ~ imgaru (HP) : ağladı, ağlamış
ibiru (Batı) : oynadı, oynamış
ibiru (Orta・Doğu) : şarkı söyledi, şarkı söylemiş
igzalu (Batı) : yürüdü, yürümüş ; gitti, gitmiş
igzalu (Orta・Doğu) : gitti, gitmiş
mç’imu (Batı, Orta, HP) ~ mç’u (ÇX)(4) : (yağmur) yağdı, yağmış
inciru (Batı) : uyudu, uyumuş
inciru (Orta・Doğu) : yattı, yatmış ; uyudu, uyumuş
inçiru ~ imçviru ~ inçviru : yüzdü, yüzmüş
isteru (Orta・Doğu) : oynadı, oynamış
ixelu : sevindi, sevinmiş
(1) Batı diyalektlerde fiilbaşlı (→ 11.7., 19.) no3’eru (PZ) ~ no3’edu (AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.
(2) Olumluluk baş-ekli (→ 11.8.) oşk’omu ~ oç’k’omu biçimleri yaygın kullanılmaktadır (***).
(3) Bu fiilin Doğu diyalektlerdeki kökü {-x’v-} şeklindedir. Lazcada konson arkasındaki /v/ fonemi, tüm diyalektlerde kurallı olarak /u/ foneminin önünde kaybolur.
(4) Olumluluk baş-ekli (→ 11.8.) domç’imu (Batı, Orta, HP) ~ domç’u (ÇX) biçimleri yaygın kullanılmaktadır (***).
■(***) Olumluluk baş-eki eklendiğinde vurgu kuralı değişmektedir (→ 11.8.).
______________________________________________________________________
11.2.2. “hatıra-umut” göztergesi (= “şimdi haricindeki” zaman){-t’-}
Hem emperfektif aspekt göstergesi hem de “hatıra-umut” göstergesi olan {-t’-} morfemi, tüm diyalektlerde bulunmaktadır.
Arkasına daima ya geçmiş zaman göstergesi ya da istek kipi göstergesi eklenmektedir.
{-t’-} + geçmiş zaman göstergesi = emperfektif geçmiş zaman
{-t’-} + istek kipi göstergesi = emperfektif istek kipi (*)
(*) Varlık fiilinin gelecek zaman biçimleri ve
hal fiillerinin çoğunun gelecek zaman biçimleri
emperfektif istek kipinden,
hareket fiillerinin gelecek zaman biçimleri ve
hal fiillerinin bir kısmının gelecek zaman biçimleri
perfektif istek kipinden
türemiştir (→ 11.5., 13.).
Lazca emperfektif geçmiş zaman biçimi,
“geçmişte devam eden hareket ve hal” ve
“geçmişte tekrarlanan hareket”
ifade eder.
Arhavi diyalektlerinde ayrıca,
“geçmişte gerçekleşecek olan hareket ve hal (= geçmişteki gelecek zaman)”
dahi ifade eder.
(Diğer diyalektlerde “geçmişteki gelecek zaman” için ayrı biçimleri bulunmaktadır→ 11.5.1.2.3., 13.4.)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
Aşağıda 3’üncü şahıs tekil biçimleri gösterilmiştir.
çamt’u ~ çap’t’u : yediriyordu, yedirirdi
t’axumt’u ~ t’axup’t’u : kırıyordu, kırardı
imt’ert’u : kaçıyordu, kaçardı
putxurt’u (1) : uçuyordu, uçardı
u3’omert’u ~ u3’umert’u : birine söylüyordu, birine söylerdi
o3’k’ert’u (Orta・Doğu)(2) : bakıyordu, bakardı
imxort’u ~ ipxort’u : yiyordu, yerdi
ikumt’u ~ ikomt’u ~ ikip’t’u (3) : yapıyordu, yapardı
ibgart’u ~ imgart’u : ağlıyordu, ağlardı
ibirt’u (Batı) : oynuyordu, oynardı
ibirt’u (Orta・Doğu) : şarkı söylüyordu, şarkı söylerdi
igzalt’u (Orta・Doğu) : gidiyordu, yola çıkıyordu
igzart’u (Batı) : yürüyordu, yürürdü, ; yola çıkıyordu
mç’imt’u ~ mç’vip’t’u (3) : (yağmur) yağıyordu, yağardı
incirt’u (Batı) : uyuyordu, uyurdu
incirt’u (Orta・Doğu) : yatıyordu, yatardı ; uyuyordu, uyurdu
inçirt’u ~ imçvirt’u ~ inçvirt’u : yüzüyordu, yüzerdi
oromt’u ~ x’orop’t’u (3) : seviyordu, severdi
istert’u : oynuyordu, oynardı
ixelt’u : seviniyordu, sevinirdi
(1) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektinde curt’u (uçuyordu)(< cun), Ardeşen- Jilen-Mzğem diyalektinde jurt’u (< jun). Hal fiili olduğundan dolayı sade perfektif biçimi bulunmamaktadır.
(2) Batı diyalektlerde fiilbaşlı no3’ert’u biçimi gözlemlenmektedir.
(3) Kapantılı konson /p/, /t/, /3/, /ç/ ve /k/, fırlatmalı konson önünde tüm diyalektlerde fırlatmalı konson /p’/, /t’/, /3’/, /ç’/ ve /k’/ olur.
■ “Hatıra-umut” göstergesi {-t’-} ile geçmiş zaman göstergesinden oluşan {-t’u} hecesi, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez. Yukarıdaki örneklerde, iki-heceli fiillerde sondan ikinci, hece sayısı üçten fazla olan fiillerde sondan üçüncü hecesi vurguludur.
______________________________________________________________________
11.3. Şahıs
11.3.1. Tekişlevli şahıs göstergeleri
11.3.2. Çokişlevli şahıs göstergeleri
Lazca fiiller, ya şahıssız, ya tek-şahıslı, ya da iki-şahıslı olarak çekilir.
Çekim tipi, fiilin çeşidi (→ 12.) ve kipine (→ 11.5.) bağlıdır. Örneğin “Hareket fiil, tümleçli, bildirme kipi” ise iki-şahıslı olarak çekilir. “Şahıssız kip” ise şahıssız olarak çekilir.
Şahıs göstergesi, fiilin çeşidi ve kipine göre, ya özne göstergesi ya tümleç göstergesi ya da eylemden faydalananın göstergesi olur (→ 12., 13.).
____________________________________________________________
11.3.1. Tek-işlevli şahıs göstergeleri
İki grup tek-işlevli şahıs göstergesi bulunmaktadır.
11.3.1.1. Şahıs öneki I : {b-}{ø-}{ø-}
11.3.1.2. Şahıs öneki II : {m-}{g-}{ø-}
______________________________________________________________________
11.3.1.1. Şahıs öneki I : {b-}{ø-}{ø-}
Temsili biçimleri b- (***) : 1’inci şahıs
ø- [sıfır] : 2’nci şahıs
ø- [sıfır] : 3’üncü şahıs
Şahıs öneki {b-}{ø-}{ø-}, kökbaşının önüne (→ 11.6.) eklenmektedir. Çoğu zaman öznenin şahıs göstergesidir. Az sayıda evrim fiillerde tümlecin şahıs göstergesi olur (→ 12.3.).
●●● (***) 1’inci şahıs göstergesi {b-}’nin çeşitli değişkeni gözlemlenmektedir.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.1.1.1. Konson önünde {b-}’nin değişkenleri
Sesli konson d, z*, c, g ; v, z, j, ğ ; l, r, y önünde : b-
Sessiz konson t, 3, ç, k ; f, s, ş, x (*) önünde : p-
Fırlatmalı konson t’, 3’, ç’, k’; x’ önünde : p’-
İkidudaksıl konson b, p, p’, m önünde : ø- (1)
Fiil kökü /n + konson/ ile başladığında :(m-) (2)
Fiil kökü /n + vuayel/ ile başladığında : b- (3)
Fiil kökü /xt’/(Batı) ~ /xt/(Orta・Doğu) ile başladığında : (f-) ~ (p-) (4)
b- (ğurun) bğurur ölüyorum, ölürüm
(zop’ons) bzop’on söylüyorum, söylerim (Orta);
anlatıyorum, anlatırım (Doğu)
p- (çams ~ çaps) pçam ~ pçap yediriyorum, yediririm
(şums ~ şups) pşum ~ pşup içiyorum, içerim
p’- (ç’arums ~ ç’arups) p’ç’ari yazdım (Orta・Doğu)
(x’orops) p’x’orop seviyorum, severim (Doğu)
(1) İkidudaksıl konson önünde şahıs öneki {b-}, genelde {ø-} [sıfır] olarak gerçekleşir, yani telaffuz edilmez. Pazar diyalektlerinde ise sık sık fiil kökünün içine girip ara-eki olarak telaffuz edildiği gözlemlenmektedir. (→ 13.9. Düzensiz fiil)
(putxun) {b-} + putxur > puptxur (PZ) uçuyorum, uçarım
Diğer diyalektlerde putxur biçimindedir.
(2) /n + konson/ önünde {b-} + n > m.
(ncaxums) {b-} + ncaxum > mcaxum (demiri) dövüyorum
(nç’arums) {b-} + nç’arum > mç’arum yazıyorum (Batı)
(3) /n + vuayel/ önündeki şahıs öneki{b-} örneği pek nadir bulunmaktadır.
[Aşağıdaki örneknerde bulunan {go-} ile {ok’o-} ekleri, fiilbaşıdır (→11.7., 19.)]
gobnorum duruluyorum
ok’obnağuri (Orta・Doğu)(*) bayıldım
(*) bkz (AŞ-Ok’ordule) ok’obrağuni
(4) /xt/ ve /xt’/ önünde {b-} + x > f ~ p.
[Aşağıdaki örnekte bulunan {mo-} eki, fiilbaşıdır (→ 11.7., 19.)]
moft’i < mo- + {b-} + xt’i (Batı) geldim
mofti < mo- + {b-} + xti (FN bir kısmı)
mopti < mo- + {b-} + xti (FN bir kısmı)(AH)(Doğu)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.1.1.2. Vuayel önünde {b-}’nin değişkenleri
Kural v- : (PZ)(ÇM)(AŞ-Batı)
b- : (AŞ-Doğu)(FN)(AH)
v- : (HP)(ÇX)
(imt’en) vimt’er ~ bimt’er ~ vimt’er kaçıyorum, kaçarım
(ibgars ~ imgars) vibgar ~ bibgar ~ vimgar ağlıyorum, ağlarım
İstisna p’- : Tarihsel fonetik değişme sonucu (*) arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson grubu kaybolduğunda
(*) Lazca diyalektlerin bugünkü halini mukayese ederek bazen tarihsel fonetik değişme hakkında inandırıcı bir sonuca varmak mümkündür. Doğu diyalektlerde kökü /x’/ fonemi ile başlayan düzenli fiillerin tümü Orta ve Batı diyalektlerde, bu fonemin kaybolduğundan dolayı, düzensiz olmuştur. Aşağıda Arhavi ve Hopa diyalektlerinden bu tip fiilin bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1. şahıs tekil biçimleri gösterilmiştir.
[Arhavi] [Hopa]
p’azum p’x’azup yontuyorum
p’orom p’x’orop seviyorum
p’ilom p’x’vilup vuruyorum
p’uram (1) p’x’urap (2) bağlıyorum
(1) urams : (AH) (kadın) bağlıyor bkz mğorams : (erkek) bağlıyor
(2) x’uraps : (HP)(kadın ve erkek) bağlıyor
Doğu diyalektlerde dahi birkaç örnek hakkında “/x’v/ konson grubunun kaybolma sonucu /p’ + vuayel/ biçimi meydana gelmiş”diye düşünülebilmektedir (→ 13.9. Düzensiz fiil).
______________________________________________________________________
11.3.1.2. Şahıs öneki II : {m-}{g-}{ø-}
Temsili biçimi m- : 1. şahıs
g- : 2. şahıs
ø- [sıfır] : 3. şahıs
Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}, bir önceki maddede anlatılan şahıs öneki I {b-}{ø-}{ø-} ile aynı yerde, yani fiil kökünün önüne (daha doğrusu kökbaşının önüne) eklenmektedir.
Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}, fiilin çeşidi ve kipine göre, özne veya tümlecin şahsını göstermektedir :
“Datif özneli hal fiili”,
“Evrim fiili”,
“Yeterlik kipindeki hareket fiili”,
“Tecrübe kipindeki hareket fiili”
...... vb’nın özne şahsı ;
“Bildirme kipindeki tümleçli hareket fiili”
...... vb’nın tümleç şahsı.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.1.2.1. Şahıs öneki II {m-}{g-}’nin değişkenleri
● Birinci şahıs göstergesinin 3 çeşit değişkeni bulunmaktadır: {m-}{mp’-}{ø-}.
ø- : İkidudaksıl genzel konson /m/ önünde
mp’- : Tarihsel fonetik değişme sonucu arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson
grubu kaybolduğunda (*)
m- : kalan tüm durumlarda
● İkinci şahıs göstergesinin 4 çeşit değişkeni bulunmaktadır : {g-}{k-}{k’-}{ø-}.
ø- : Artdamaksıl kapantılı konson /g/, /k/, /k’/ önünde (**)
k’- : /k’/ dışında fırlatmalı konson önünde ;
: Tarihsel fonetik değişme sonucu arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson
grubu kaybolduğunda (*)
k- : /k/ dışında sessiz ve fırlatmasız konson önünde
g- : kalan tüm durumlarda
(*) (Batı・Orta) ilums ~ iloms (vurmak) ve bundan türemiş fiillerinin kök önünde ;
(Orta) oroms (sevmek) fiilinin kök önünde
(**) Artdamaksıl kapantılı konson önünde şahıs göstergesi {g-}, genelde {ø}[sıfır] olarak gerçekleşir, yani telaffuz edilmez. Pazar diyalektlerinde ise sık sık ara-eki olarak gerçekleşmektedir (→ 13.9. Düzensiz fiil).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.1.2.2. Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}’ın kullanımı
[A] çams ~ çaps (yedirmek):
(Batı・Orta) (Doğu)
mçams mçaps : bana yediriyor
kçams kçaps : sana yediriyor
çams çaps : (birine) yediriyor
kçam kçap : sana yediriyorum
pçam pçap : (birine) yediriyorum
[B] oroms (Orta), x’orops (Doğu) (sevmek)
(Orta) (Doğu)
mp’oroms (*) mx’orops : beni seviyor
k’oroms (**) k’x’orops : seni seviyor
oroms x’orops : (birini) seviyor
(*) /x’/ fonemi kaybolurken onun “fırlatmalılığı” /m/ fonemi yanında /p’/ şeklinde gerçekleşmiştir.
(**) /x’/ fonemi kaybolduğunda /k’/ fonemi vuayel önünde kalmıştır.
______________________________________________________________________
11.3.2. Çokişlevli şahıs göstergeleri
Hem şahıs göstergesi hem başka bir şeyin göstergesi olan 3 grup morfem bulunmaktadır.
11.3.2.1. Şahıs soneki I = şimdiki zaman göstergesi
11.3.2.2. Şahıs soneki II = geçmiş zaman göstergesi
11.3.2.3. Şahıs öneki III = kökbaşı {i-/u-}
______________________________________________________________________
11.3.2.1. Şahıs soneki I = şimdiki zaman göstergesi (→ 11.2.)
Bu maddede anlatılan şahıs sonekleri, sırf şimdiki zamanda kullanılmaktadır.
● Şimdiki zaman şahıs sonekleri (çoğul göstergesi hakkında açıklama için 11.4. maddesine bakınız)
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
-ø |
-ø (+ -t) |
2. şahıs |
-ø |
-ø (+ -t) |
3. şahıs |
-s, -n |
-an (*) |
(*) Lazca diyalektlerin çoğunda /r/ ile biten kök ve kökbaşları (-er, -ur, -umer) arkasında {-nan} (**) biçimini alır. Çoğu zaman /r/ fonemi kaybolur.
(**) Çxala diyalekylerinde {-lan}
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.1.1. Şahıs öneki I (→ 11.3.1.1.) + Şahıs soneki I = Şimdiki zaman I
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
b- ... -ø |
b- ... -ø + (-t) |
2. şahıs |
ø- ... -ø |
ø- ... -ø + (-t) |
3. şahıs |
ø- ... -s, -n |
ø- ... -an (*) |
(*) ve {-nan}~ {-lan}
[A] t’axums ~ t’axups (kırmak): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(kırıyorum, kırıyorsun, vs)
(Batı・Orta) tekil çoğul
1. şahıs p’t’axum p’t’axumt (1)(2)
2. şahıs t’axum t’axumt (1)(2)
3. şahıs t’axums (3)(4) t’axuman
(Doğu) tekil çoğul
1. şahıs p’t’axup p’t’axupt
2. şahıs t’axup t’axupt
3. şahıs t’axups t’axupan
■ Üçüncü şahıs çoğul göstergesi {-an}, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez. Bildrime kipi emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin vurgusu, 3. şahıs çoğul biçiminde sondan 3’üncü, diğer biçimlerde sondan 2’nci hecesindedir.
(1) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda /-u/ fonemi eklenir : p’t’axumtu, t’axumtu. Ama, soru biçimleri ise p’t’axumt-i, t’axumt-i olur.
■ /-mt/ arkasına eklenen /-u/, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
(2) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektlerinde/-e/ eklenir : p’t’axumte, t’axumte. Ama soru biçimleri p’t’axumt-i, t’axumt-i olur.
■ /-mt/ arkasına eklenen /-e/, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
(3) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda kelime sonundaki /-ms/ konson grubu /-y/’ye dönüşür: t’axuy. Ama soru biçimi t’axums-i olur.
(4) Ardeşen- Dutxe diyalektlerinde, t’axumsu ~ t’axusu (→ 11.2.1.1.).
[B] çams ~ çaps (yedirmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(yediriyorum, yediriyorsun, vs)
tekil çoğul
1. şahıs pçam ~ pçap pçamt ~ pçapt
2. şahıs çam ~ çap çamt ~ çapt
3. şahıs çams ~ çaps çaman ~ çapan
[Yöresel değikenleri, t’axums ~ t’axups örneğinde olduğu gibidir.]
[C] imt’en (kaçmak) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(kaçıyorum, kaçıyorsun, vs)
tekil çoğul
1. şahıs vimt’er ~ bimt’er (1) vimt’ert ~ bimt’ert (1)(2)(3)
2. şahıs imt’er (1) imt’ert (1)(2)(3)
3. şahıs imt’en imt’eran ~ imt’enan (4)
(1) Bazı diyalektlerde vuayel arkasında /r/ fonemi kaybolur. Bimt’e ~ vimt’e, imt’e, bimt’et ~ vimt’et, imt’et biçimleri gözlemlenmektedir.
(2) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektlerinde vimt’erte, imt’erte.
(3) Çamlıhemşin diyalektlerinin çoğu ile Ardeşen batı kısmı diyalektlerinde vimt’ertu, imt’ertu. Ardeşen doğu kısmı diyalektlerinde bimt’ertu, imt’ertu.
(4) Çeşitli diyalektlerdeki fiil çekimi karşılaştırıldığında bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman aslı biçiminin imt’eran olduğu varsayılabilmektedir. Halbuki bu biçim Pazar ilçesi dışında ancak dağ köyleri arasında Çamlıhemşin- M3’anu, Ardeşen- Jilen-Mzğem gibi en yükseklerinde bulunanlarda konuşulan diyalektlerde gözlemlenmekte olup Lazların büyük çoğunluğu imt’enan biçimini kullanmaktadır. (İmt’ernan biçimi de ara sıra gölemlenmektedir.)
● Ayrıca Borçka- Çxala diyalektlerinde imt’elan biçimi yaygındır.
[D] ulun (gitmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(gidiyorum, gidiyorsun, vs)
tekil çoğul
1. şahıs vulur ~ bulur vulurt ~ bulurt
2. şahıs ulur ulurt
3. şahıs ulun uluran ~ ulunan (1)(2)(3)
[Bazı diyalektlerde gözlemlenen /r/ foneminin kaybı ve kelime sonuna eklenen /-e/ ile /-u/ vuayellerinin durumu, bu örnekte de daha sonraki örneklerde de, yukarıda anlatıldığı gibidir.]
(1) Bazen de ulurnan.
(2) Hopa- Azlağa diyalektinde ulvan. Uluran biçiminden vuayel arasındaki /r/ fonemi kaybolduktan sonra *uluan > *ulwan > ulvan diye fonetik değişme olmuş olduğu varsayılabilmektedir. Bu fiilden türemiş tüm fiillerde aynı biçim gözlemlenmektedir.
Ayrıca ulvan değişkeni, Çamlıhemşin-Ardeşen diyelektlerinde de sıklıkla gözlemlenmektedir.
(3) Çxala diyalektlerinde ulan. Bu fiilden türemiş tüm fiillerde aynı biçim gözlemlenmektedir.
[E] u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(ona söylüyorum, ona söylüyorsun, vs)
(Batı diyalektler)
tekil çoğul
1. şahıs vu3’omer ~ bu3’omer vu3’omert ~ bu3’omert
2. şahıs u3’omer u3’omert
3. şahıs u3’omers (1) u3’omeran ~ u3’omenan (2)
(Orta ve Doğu diyalektler)
tekil çoğul
1. şahıs bu3’umer ~ vu3’umer bu3’umert ~ vu3’umert
2. şahıs u3’umer u3’umert
3. şahıs u3’umers u3’umenan ~ u3’umelan (3)
(1) (ÇM)(AŞ) u3’omey ; soru biçimi u3’omers-i ?
(2) Bazen de u3’omernan.
(3) (ÇX) u3’umelan.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.1.2. Şahıs öneki (I + II) + şahıs soneki I
= şimdiki zaman I iki-şahıslı çekim
Lazca da iki-şahıslı olarak çekilen çok sayıda fiil bulunmaktadır. Birinci örnek : Hareket fiillerinden tümleçli fiil çams ~ çaps.
çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(bana yediriyorsun, bana yediriyor, vs)
(Batı・Orta)
|
bana |
sana |
buna, ona |
Ben |
(yok) |
kçam |
pçam |
Sen |
mçam |
(yok) |
çam |
Bu, o |
mçams |
kçams |
çams |
Biz |
(yok) |
kçamt |
pçamt |
Siz |
mçamt |
(yok) |
çamt |
Bunlar, onlar |
mçaman |
kçaman |
çaman |
(Doğu)
|
bana |
sana |
buna, ona |
Ben |
(yok) |
kçap |
pçap |
Sen |
mçap |
(yok) |
çap |
Bu, o |
mçaps |
kçaps |
çaps |
Biz |
(yok) |
kçapt |
pçapt |
Siz |
mçapt |
(yok) |
çapt |
Bunlar, onlar |
mçapan |
kçapan |
çapan |
● Yukarıdaki iki tabloda datif tümleç tekildir. Çoğul tümleçli biçimler için sonraki “Sayı” maddesine (→ 11.4.2.) bakınız.
●●● Lazcada kelime başındaki genzel fonemler (/m/, /n/), arkasına sessiz konson geldiğinde sessizdir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.1.3. Şahıs öneki II + “şahısüstü” zaman göstergesi I = şimdiki zaman II
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
m- ... -n |
m- ... -an |
2. şahıs |
g- ... -n |
g- ... -an |
3. şahıs |
ø- ... -n |
ø- ... -an |
Yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,
Tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,
Hal fiillerinin çoğu (→ 12.2., 13.2.) ve
Evrim fiilleri (→ 12.3., 13.3.)
bu şekilde çekilir.
Herbiri ile ilgili bölüm ve maddeye bakınız.
______________________________________________________________________
11.3.2.2. Şahıs soneki II = Geçmiş zaman göstergesi (→ 11.2.)
● Geçmiş zaman şahıs soneklerinin tablosu : (sayı ve sayı göstergeleri hakkında açıklama için 11.4. maddesine bakınız.)
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
-i |
-it (1) |
2. şahıs |
-i |
-it (1) |
3. şahıs |
-u |
-es (2)(3) |
(1) (ÇM)(AŞ) Bazen -itu ~ -ite.
(2) (ÇM)(AŞ) -ey ~ -e; soru göstergesi önünde -es;
● Dutxe diyalektlerinde -esu.
(3) (FN) Genelde kelime sonu ve sesli konson önünde -ez, sessiz konson önü ve soru göstergesi önünde -es. Yöreye göre de telaffuz azçok değişmektedir. Bu konuda daha ileri alan çalışmaları gerekmektedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.2.1. Şahıs öneki I + şahıs söneki II = geçmiş zaman I
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
b- ... -i |
b- ... -it |
2. şahıs |
ø- ... -i |
ø- ... -it |
3. şahıs |
ø- ... -u |
ø- ... -es |
●●● Şahıs soneki II’nin değişkenleri için bir önceki maddeye (11.3.2.2.) bakınız.
[A] t’axums (kırmak): Bildirme kipi sade perfektif (kırdım, kırdın vs ...)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axi p’t’axit
2. şahıs t’axi t’axit
3. şahıs t’axu t’axes
[B] çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi sade perfektif (yedirdim, yedirdin vs)
tekil çoğul
1. şahıs pçi pçit
2. şahıs çi çit
3. şahıs çu çes
[C] imt’en (kaçmak): Bildirme kipi sade perfektif (kaçtım, kaçtın vs)
tekil çoğul
1. şahıs vimt’i ~ bimt’i vimt’it ~ bimt’it
2. şahıs imt’i imt’it
3. şahıs imt’u imt’es
[D] ulun (gitmek) (*): Bildirme kipi sade perfektif (gittim, gittin vs)
tekil çoğul
1. şahıs vidi ~ bidi vidit ~ bidit
2. şahıs idi idit
3. şahıs idu ides
(*) Bu fiil çok-kökenli olup bildirme kipi emperfektif kökü ile
perfektif kökünün biçimi tamamen ayrıdır(→ 13.9.).
[E] u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi sade perfektif
(ona söyledim, ona söyledin, vs)
tekil çoğul
1. şahıs vu3’vi ~ bu3’vi vu3’vit ~ bu3’vit
2. şahıs u3’vi u3’vit
3. şahıs u3’u (*) u3’ves
(*) Bu fiilin kökü = {-3’v-}. Lazcada konson arkasındaki /v/,
tüm diyalektlerde /u/ önünde kurallı olarak kaybolur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.2.2. Şahıs öneki (I + II) + Şahıs soneki II
= Geçmiş zaman I iki-şahıslı çekimli
çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi sade perfektif
(bana yedirdin, bana yedirdi, vs)
|
bana |
sana |
buna, ona |
Ben |
(yok) |
kçi |
pçi |
Sen |
mçi |
(yok) |
çi |
Bu, o |
mçu |
kçu |
çu |
Biz |
(yok) |
kçit |
pçit |
Siz |
mçit |
(yok) |
çit |
Bunlar, onlar |
mçes |
kçes |
çes |
● Yukarıdaki tabloda tümleçler tekildir. Çoğul tümleçli biçimler için sonraki “Sayı” maddesine (→ 11.4.2.) bakınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.3.2.2.3. Şahıs öneki II (→ 11.3.1.2. ) + “şahısüstü” zaman göstergesi II
= Geçmiş zaman II
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
m- ... -u |
m- ... -es |
2. şahıs |
g- ... -u |
g- ... -es |
3. şahıs |
ø- ... -u |
ø- ... -es |
Yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,
Tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,
Hal fiillerinin çoğu (→ 12.2., 13.2.) ve
Evrim fiilleri (→ 12.3., 13.3.)
bu şekilde çekilir.
Herbiri ile ilgili bölüm ve maddeye bakınız.
______________________________________________________________________
11.3.2.3. Şahıs öneki III = Kökbaşı vuayel eki {i-/u-}
{i-/u-} kökbaşının (→ 11.6.) biçimi şahsa göre değişmektedir.
1. şahıs i-
2. şahıs i-
3. şahıs u-
Kökbaşlarının işlevi, fiilin çeşidi ve kipine göre değişmektedir. Burada tümleçli hareket fiillerinden u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) örneğini gösteriyoruz. Bu fiildeki {i-/u-} kökbaşı, eylemin “ başkasına, başkası için” yapıldığını gösterir.
Birlikte kullanılan şahıs öneki II (= {m-}{g-}{ø-}), 1. şahıs - 2. şahıs ayrımını net şekilde göstermektedir.
[Aşağıdaki tabloda tümleçler tekildir. Sonraki maddede (11.4. Sayı) çoğul tümleçler gösterilecek.]
u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(bana söylüyorsun, bana söylüyor, vs)
(Batı diyalektler)
öznenin şahsı ve sayısı |
faydalanan = datıf tümleci |
||
1. şahıs tekil |
2. şahıs tekil |
3. şahıs tekil |
|
1. şahıs tekil |
(yok) |
gi3’omer |
vu3’omer ~ bu3’omer |
2. şahıs tekil |
mi3’omer |
(yok) |
u3’omer |
3. şahıs tekil |
mi3’omers |
gi3’omers |
u3’omers |
1. şahıs çoğul |
(yok) |
gi3’omert |
vu3’omert ~ bu3’omert |
2. şahıs çoğul |
mi3’omert |
(yok) |
u3’omert |
3. şahıs çoğul |
mi3’omeran ~ mi3’omenan |
gi3’omeran ~ gi3’omenan |
u3’omeran ~ u3’omenan |
(Orta ve Doğu diyalektler)
öznenin şahsı ve sayısı |
faydalanan = datıf tümleci |
||
1. şahıs tekil |
2. şahıs tekil |
3. şahıs tekil |
|
1. şahıs tekil |
(yok) |
gi3’umer |
bu3’umer ~ vu3’umer |
2. şahıs tekil |
mi3’umer |
(yok) |
u3’umer |
3. şahıs tekil |
mi3’umers |
gi3’umers |
u3’umers |
1. şahıs çoğul |
(yok) |
gi3’umert |
bu3’umert ~ vu3’umert |
2. şahıs çoğul |
mi3’umert |
(yok) |
u3’umert |
3. şahıs çoğul |
mi3’umenan ~ mi3’umelan |
gi3’umenan ~ gi3’umelan |
u3’umenan ~ u3’umelan |
u3’omers ~ u3’umers (birine söylrmek) : Bildirme kipi sade perfektif
(bana söyledin, bana söyledi, vs)
(Tüm diyalektler)
öznenin şahsı ve sayısı |
faydalanan = datif tümleci |
||
1. şahıs tekil |
2. şahıs tekil |
3. şahıs tekil |
|
1. şahıs tekil |
(yok) |
gi3’vi |
vu3’vi ~ bu3’vi |
2. şahıs tekil |
mi3’vi |
(yok) |
u3’vi |
3. şahıs tekil |
mi3’u |
gi3’u |
u3’u |
1. şahıs çoğul |
(yok) |
gi3’vit |
vu3’vit ~ bu3’vit |
2. şahıs çoğul |
mi3’vit |
(yok) |
u3’vit |
3. şahıs çoğul |
mi3’ves |
gi3’ves |
u3’ves |
______________________________________________________________________
11.4. Sayı
11.4.1. Sayı gösteren çokişlevli sonekler
11.4.1.1. {-ø}, {-t}
11.4.1.2. {-s}
11.4.1.3. {-n}, {-an}
11.4.1.4. {-u}, {-es}
11.4.2. Tümleç sayı göstergeleri
____________________________________________________________________________
11.4.1. Sayı gösteren çok işlevli sonekler
______________________________________________________________________
11.4.1.1. {-ø}, {-t}
Önceki maddede (11.3. Şahıs) anlatılıdığı gibi 1. ve 2. şahıs çoğul biçimler, hem şimdiki zamanda hem geçmiş zamanda {-t} soneki ile bitmektedir. Bu sonek, zaman göstergesi değildir.
Sayı göstergesi {-ø}(*), hem tekil göstergesi ve 1. veya 2. şahıs göstergesidir.
(*) = {-t}{-s}{-n}{-an}{-u}{-es} eklerinin hiç biri bulunmuyorsa
● {-t} soneki, iki-şahıslı olarak çekilen fiillerin tümlecinin 1. ve 2. şahıs çoğul göstergesi olarak da gözlemlenmektedir (→ 11.4.2.).
______________________________________________________________________
11.4.1.2. {-s}
{-s} soneki, hem şimdiki zaman göstergesi, hem 3. şahıs göstergesi, hem de tekil sayı göstergesidir.
Bu sonek, perfektif şstek kipinde (→ 11.5., 13.4., 13.5., 13.6., 13.7.) de kullanılmaktadır.
● Bu sonek, yeterlik istek kipinde (→ 11.5.2.) “şahısüstü”dür.
______________________________________________________________________
11.4.1.3. {-n}, {-an}
{-n}(tekil) ile {-an}(çoğul) sonekleri, hem şimdiki zaman göstergesi, hem 3. şahıs göstergesidir.
● Bu sonekler, tüm hareket fiilleririnin yeterlik kipi (→ 11.5., 13.5.) ve tecrübe kipinde (→ 11.5., 13.7.), çok sayıda hal fiillerinde (→ 12.2., 13.2.) ve evrimsem hal fiillerinde (→ 12.3., 13.3.), “şahısüstü”dür.
{-n} soneki, aynı zamanda emperfektif aspekt göstergesidir.
{-an} soneki ise, perfektif istek kipinde (→ 11.5., 13.4.) de kullanıldığına göre, aspekt göstergesi değildir.
______________________________________________________________________
11.4.1.4. {-u}, {-es}
{-u}(tekil) ile {-es}(çoğul) sonekler, hem geçmiş zaman, hem 3. şahıs göstergesidir.
● Bu sonekler, tüm hareket fiilleririnin yeterlik kipi (→ 11.5., 13.5.) ve tecrübe kipinde (→ 11.5., 13.7.), çok sayıda hal fiillerinde (→ 12.2., 13.2.) ve evrimsem hal fiillerinde (→ 12.3., 13.3.), “şahısüstü”dür.
Her ikisi de hem emerfektif hem perfektif aspeklerde kullanılmaktadır.
_____________________________________________________________________________
11.4.2. Faydalanan veya tümlecin sayı göstergesi
İki-şahıslı olarak çekilen fiiller, öznesi tekil olsa da faydalananı 1’inci veya 2’nci şahıs çoğul ise coğul göstergesi olan {-t} ekini alırlar.
çams ~ çaps (yedirmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
(bana yediriyorsun, bize yediriyorsun, vs)
(Batı・Orta)
özne |
faydalanan |
||||
bana |
bize |
sana |
size |
buna,ona; bunlara, onlara |
|
1. tek. |
(yok) |
kçam |
kçamt |
pçam |
|
2. tek. |
mçam |
mçamt |
(yok) |
çam |
|
3. tek. |
mçams |
mçaman |
kçams |
kçaman |
çams |
1.çoğ. |
(yok) |
kçamt |
pçamt |
||
2.çoğ. |
mçamt |
(yok) |
çamt |
||
3.çoğ. |
mçaman |
kçaman |
çaman |
(Doğu)
özne |
faydalanan |
||||
bana |
bize |
sana |
size |
buna, ona; bunlara, onlara |
|
1.tek. |
(yok) |
kçap |
kçapt |
pçap |
|
2.tek. |
mçap |
mçapt |
(yok) |
çap |
|
3.tek. |
mçaps |
mçapan |
kçaps |
kçapan |
çaps |
1.çoğ. |
(yok) |
kçapt |
pçapt |
||
2.çoğ. |
mçapt |
(yok) |
çapt |
||
3.çoğ. |
mçapan |
kçapan |
çapan |
●●● Lazcada kelime başındaki /m/ ve /n/ fonemleri, sessiz konson önünde sessizdir.
u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi sade perfektif
(bana söyledin, bize söyledin, vs)
(tüm diyalektler)
özne |
faydalanan |
||||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil |
2. çoğul |
3. tekil・çoğul |
|
1.tek. |
(yok) |
gi3’vi |
gi3’vit |
vu3’vi ~ bu3’vi |
|
2.tek. |
mi3’vi |
mi3’vit |
(yok) |
u3’vi |
|
3.tek. |
mi3’u |
mi3’ves |
gi3’u |
gi3’ves |
u3’u |
1.çoğ. |
(yok) |
gi3’vit |
vu3’vit ~ bu3’vit |
||
2.çoğ. |
mi3’vit |
(yok) |
u3’vit |
||
3.çoğ. |
mi3’ves |
gi3’ves |
u3’ves |
______________________________________________________________________
11.5. Kip (+ gelecek zaman)
11.5.1. Bildirme kipi (+ İstek kipi, dilek kipi, emir kipi, yasak kipi, yasak-istek kipi)
11.5.2. Yeterlik kipi (+ Yeterlik-istek kipi, yeterlik-dilek kipi)
11.5.3. Şahıssız kip (+ Şahıssız istek kipi, şahıssız dilek kipi)
11.5.4. Tecrübe kipi (+ Tecrübe-istek kipi, tecrübe-dilek kipi)(*)
(*) Kuramsal olarak var olabilen “tecrübe-istek kipi”, doğal konuşmalarda
gözlemlenmemektedir.
Lazca fiillerin kip, yapı bakımından “temel kipler” ile “türemiş kipler” olarak sınıflandırılmaktadır. Temel kipler, bildirme kipi, yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipidir.
Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri (→ 12.4.)” tüm çeşit temel kiplere sahiptir. Diğer fiillerin ancak bildirme kipi gözlemlenmektedir.
Türemiş kipler, istek kipi, dilek kipi, emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipidir. Bunlardan istek kipi ile dilek kipi tüm temel kiplerden türer, emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipi sırf bildirme kipinden türer.
Bildirme kipi = Birisi bir eylemi “yapıyor”.
Yeterlik kipi = [1] Birisi bir eylemi “yapabilir”.
[2] Birisi bir eylemi “kazara yapıyor”.
Şahıssız kipi = Bir eylem “yapılır”.
Tecrübe kipi = Birisi bir eylemi “geçmişte en azından bir kez yapmıştı;
ne zaman, nasıl yapmış önemli değil”.
●●● Lazca gelecek zaman istek kipinden türemiştir.
_____________________________________________________________________________
11.5.1. Bildirme kipi ve bundan türemiş kipler
______________________________________________________________________
11.5.1.1. Bildirme kipi
Lazca bildirme kipi, konuşan kişinin gördüğü veya duyduğu veya sandığı hareket ya da hal ifade eder. Yani “biri bir eylemi yapar, yapardı, yapıyor, yapıyordu, yapıyormuş, yaptı, yapmış, yapmıştı vs” veya “biri bir haldedir, bir halde idi, bir halde imiş” vs ifade eder.
Bu çalışmada buraya kadar anlatılan biçimlerin tümü bildirme kipidir.
______________________________________________________________________
11.5.1.2. İstek kipi (+ gelecek zaman)
Bildirme kipinden türemiş istek kipinin sade biçimi, konuşan kişinin isteğini ifade eder. Yani “bir eylemi yapmak istiyorum”, “bir halde olmak istiyorum”, “birinin bir eylemi yapmasını istiyorum” veya “birinin bir halde olmasını istiyorum” vs ifade eder.
İstek kipi göstergesi (= {-a-} eki), emperfektif istek kipinde “hatıra-umut” göstergesi (= -t’-) arkasına eklenir. Perfektif istek kipinde ise fiilin köküne eklenir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.1.2.1. İstek kipi sade biçimi
[Emperfektif istek kipi örneği]
xert’as (< -xer- + -t’- + -a- + -s) : oturmuş halde kalsın
-xer- : xers ~ xen (*) (oturmuş halde olmak) hal fiilinin kökü
-t’- : hatıra-umut göstergesi
-a- : istek kipi göstergesi
-s : şimdiki zaman - 3. şahıs - tekil göstergesi
(*)Xers biçimi, sırf Pazar diyalektlerinde bildirme kipi emperfektif
3. şahıs tekil olarak gözlemlenmektedir.
[çekimi]
tekil çoğul
1. şahıs pxert’a pxert’at
2. şahıs(1) (xert’a) (xert’at)
3. şahıs xert’as (2) xert’an (3)
(1) İkinci şahsın bir eylem yapması istendiğinde çoğu zaman emir kipi kullanılmaktadır. Bundan dolayı istek kipi 2. şahıs sade biçimlerinin kullanımı çok yaygın değildir. Buna rağmen istek kipi 2. şahıs biçimleri, cümlemsi son-edatlar önünde kurallı olarak gözlemlenmektedir. Ayrıca istek kipinden türemiş olan gelecek zaman biçimlerinde de 2. şahıs biçimleri çok yaygın kullanılmaktadır.
(2) (ÇM)(AŞ) xert’ay , ve soru biçimi xert’as-i ? (oturmuş halde kalsın mı ?)
(3) xert’an < xert’a- + -an : iki adet /a/ fonemi, tek olarak telaffuz edilmektedir.
[Perfektif istek kipi örneği]
mç’imas (< -mç’im- + -a- + -s) : (yağmur) yağsın
-mç’im- : mç’ims ([yağmur] yağar, yağıyor) fiilinin kökü
-a- : istek kipi göstergesi
-s : şimdiki zaman - 3. şahıs - tekil göstergesi
● (ÇM)(AŞ) mç’imay , ve soru biçimi mç’imas-i ? (yağsın mı ?)
● (ÇX) mç’vas (temsili biçimi = mç’vips)
● {İstek kipi + cümlemsi son-edatı = zaman ile ilgili zarfsal cümlemsi (→ 6.2., 13.)}
● İstek kipinden gelecek zaman, “geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir.
● Yasak-istek kipi, emperfektif istek ipinden türemiştir (→ 11.5.1.6.).
[Perfektif istek kipi iki-şahıslı çekim örneği]
u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek): Perfektif istek kipi
(bana söylesin, bize söylesin, vs)
(tüm diyalektler)
eylemi yapan |
faydalanan |
||||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil |
2. çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tek. |
(yok) |
gi3’va |
gi3’vat |
vu3’va ~ bu3’va |
|
2.tek. |
(mi3’va) |
(mi3’vat) |
(yok) |
(u3’va) |
|
3.tek. |
mi3’vas |
mi3’van |
gi3’vas |
gi3’van |
u3’vas |
1.çoğ. |
(yok) |
gi3’vat |
vu3’vat ~ bu3’vat |
||
2.çoğ. |
(mi3’vat) |
(yok) |
(u3’vat) |
||
3.çoğ. |
mi3’van |
gi3’van |
u3’van |
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.1.2.2. Gelecek zaman
Lazca fiillerin gelecek zaman biçimleri, istek kiplerinden türemiştir.(*) Diyalekte göre çeşitli değişken gözlemlenmektedir.
(*) Varlık fiilinin gelecek zaman biçimleri ve hal fiillerinin çoğunun gelecek zaman biçimleri emperfektif istek kipinden, hareket fiillerinin gelecek zaman biçimleri ve hal fiillerinin bir kısmının gelecek zaman biçimleri perfektif istek kipinden türemiştir (→ 11.5., 13.).
■■■ Gelecek zaman biçimlerinin vurgusu, tüm diyalektlerde daima {-a-} ekini (= istek kipi göstergesini) içine alan hecededir.
t’axums ~ t’axups (kırmak) (kıracağim, kıracaksın, vs)
[A] (PZ- batı ve orta kısmı)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axare p’t’axatere
2. şahıs t’axare t’axatere
3. şahıs t’axasere t’axanere ~ t’axanene
[B] (PZ- doğu kısmı)(ÇM)(AŞ)(FN)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axare (*) p’t’axaten
2. şahıs t’axare (*) t’axaten
3. şahıs t’axasen t’axanen
● (*) Çamlıhemşin diyalektlerinde çoğu zaman p’t’axar, t’axar.
■ Bu durumda da vurgusu istek kipi göstergesini içine alan hecededir.
[C] (AH)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axare p’t’axaten
2. şahıs t’axare t’axaten
3. şahıs t’axasen t’axanoren ~ t’axanon
● Pilarget, Sidere, Jin-Napşit diyalektlerinde çoğu zaman p’t’axar, t’axar.
■ Bu durumda da vurgusu istek kipi göstergesini içine alan hecededir.
[D] (HP) Hopa diyalektlerinde iki çeşit gelecek zaman biçimleri gözlemlenmektedir: birileri Arhavi diyalektlerinde bulunanlar ile aynı olup öbürü ise aşağıda gösterilenlerdir.
Hopa diyalektlerine özgü gelecek zaman biçimlerinin yapısı = {istek kipi + unon}(*)
(*) unon, tek başına bir hal fiili olup “istemek” anlamındadır (→ 12.2., 13.2.).
[D-1] Hopa- Mxigi
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axaminon p’t’axatminonan (1)
2. şahıs t’axaginon t’axatginonan (1)
3. şahıs t’axasunon t’axasunonan
[D-2] Hopa- Makreal
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axaminon p’t’axaminonan
2. şahıs t’axaginon t’axaginonan
3. şahıs t’axasinon t’axasinonan (2)
[D-3] Hopa- Sarp
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axaminon p’t’axaminonan
2. şahıs t’axaginon t’axaginonan
3. şahıs t’axasiyon t’axasiyonan (2)
(1) Mxigi diyalektinde 1. ve 2. şahıs çoğul göstergesi {-t} telaffuz edilir.
(2) Makreal ile Sarp diyalektlerinde unon başındaki vuayel, 3’üncü şahıs biçimlerinde /i/’ye dönüşmüştür.
[E] (ÇX)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axaun p’t’axatun
2. şahıs t’axaun t’axatun
3. şahıs t’axasun t’axanun
● p’t’axaunon, t’axaunon, t’axasunon, p’t’axatunon, t’axatunon, t’axanunon değişkenleri de gözlemlenmektedir.
_____________________________________________________________________________
11.5.1.2.3. “Geçmişteki gelecek zaman”
“Geçmişteki gelecek zaman”, “yapacaktım, yapardım, olacaktı, olurdu” vs ifade eder.
Hareket fiillerinin “geçmişteki gelecek zaman” biçiminin yapısında hem ilâvesiz kök (= perfektif) hem “hatıra-umut” göstergesi {-t’-}(= emperfektif) yer almaktadır.
Bu, “geçmişte bir kez gerçekleşecek olduğu halde (perfektif) gerçekleşememiş bir eylemden dolayı meydana gelip devam eden hoşnu3uzluk (emperfektif)” ifadesinin her iki aspekt ile ilgili olduğunu göstermektedir.
t’axums ~ t’axups (kırmak) (kıracaktım, kıracaktın, vs)
[A] (PZ)(ÇM)(AŞ)
tekil çoğul
1. şahıs p’t’axart’u p’t’axatert’u
2. şahıs t’axart’u t’axatert’u
3. şahıs t’axasert’u t’axanert’u
[B-1] Fındıklı- Sumla
p’t’axat’i p’t’axat’it
t’axat’i t’axat’it
t’axat’u t’axat’es
[B-2] Fındıklı- Ç’urç’ava
p’t’axat’t’i p’t’axat’t’it
t’axat’t’i t’axat’t’it
t’axastun (*) t’axat’t’es
(*) Orta ve Doğu diyalektlerde ovmalı konson arkasında bulunan fırlatmalı konson, kurallı olarak fırlatmasızlaşır.
[C] (AH) Arhavi diyalektlerinde emperfektif geçmiş zaman biçimi (→ 11.2.2.), “geçmişteki gelecek zaman” olarak dahi kullanılmaktadır.
[D-1] Hopa- Mxigi
p’t’axamint’u p’t’axatmint’es
t’axagint’u t’axatgint’es
t’axasunt’u t’axasunt’es
[D-2] Hopa- Makreal
p’t’axamint’u p’t’axamint’es
t’axagint’u t’axagint’es
t’axasint’u t’axasint’es
[E] (ÇX)
p’t’axaunt’i p’t’axaunt’it
t’axaunt’i t’axaunt’it
t’axasunt’u t’axanunt’es
■ “Geçmişteki gelecek zaman” biçimlerinde vurgu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.
______________________________________________________________________
11.5.1.3. Dilek kipi
Lazca dilek kipi, genelde “keşke yapsaydım, yapsaydın ... , olsaydı ... ” vs gibi gerçekleşme ihtimali az veya hiç olmayan hareket veya hal hakkında yapılan hayali dilek ifadesidir.
Ayrıca Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde “teklıf” olarak da kullanılmaktadır. “Yapsam, yapsan ...” gibi.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.1.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)
Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde dilek kipinin yapısı {Bildirme kipi emperfektif geçmiş zaman biçimi + -k’o} ve {Bildirme kipi sade perfektif + -k’o}(*) şeklindedir. Burada ancak en yaygın kullanan perfektif dilek kipi gösteriyoruz. “Fiil : Çekim” bölümüne bakınız. (→ 13.)
(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde {-k’o} ekinin değişkeni olarak
{-k’ona} biçimi de bulunmaktadır.
●●● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, (Fındıklı diyalektlerinin tersine) {-k’o} ekinin arkasına eklenmektedir. Ayrıca 3. şahıs çoğul biçiminde {-k’o} ile {-es} eklerinin iç içe birleşme sonucu {-ek’es}(PZ), {-ek’oy} ~ {-ek’os}(ÇM)(AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.
t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırsaydım, kırsaydın, vs)
(PZ)
p’t’axik’o p’t’axik’ot
t’axik’o t’axik’ot
t’axuk’o t’axek’es
(ÇM)(AŞ)
p’t’axik’o p’t’axik’ot
t’axik’o t’axik’ot
t’axuk’o t’axek’oy (*)
(*) Soru biçimi: t’axekos-i ?
● Tekil değişkenler : p’t’axik’ona, t’axik’ona, t’axuk’ona
(FN)
p’t’axik’o p’t’axit’k’o
t’axik’o t’axit’k’o
t’axuk’o t’axesko
● Değikenler: p’t’axik’ona, t’axik’ona vs
■ Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona}, kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.1.3.2. (AH)(HP)(ÇX)
Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde dilek kipinin en yaygın kullanan biçimi, aşağıda görüldüğü gibi, Fındıklı- Sumla diyalektlerindeki “geçmişteki gelecek zaman” biçimi (11.5.1.2.3.B-1) ile aynıdır. “Fiil : Çekim” bölümüne bakınız.
Bazen dilek kipi biçiminin arkasında {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna} (HP) sonekleri, vurgulama eki olarak gözlemlenmektedir.
(AH)(HP)(ÇX) (kırsaydım, kırsaydın, vs)
p’t’axat’i p’t’axat’it
t’axat’i t’axat’it
t’axat’u t’axat’es
[vurgulama eki ile](AH)
p’t’axat’ik’o p’t’axat’it’k’o
t’axat’ik’o t’axat’it’k’o
t’axat’uk’o t’axat’esko
● Değişkenleri : p’t’axat’ik’ona, t’axat’ik’ona vs
[vurgulama eki ile](HP)
p’t’axat’ik’on p’t’axat’it’k’on
t’axat’ik’on t’axat’it’k’on
t’axat’uk’on t’axat’eskon
● Değişkenleri : p’t’axat’ik’onna, t’axat’ik’onna vs
■ Dilek kipi vurgulama ekleri ({-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna}), kelimenin vurgu yerini değiştirmezler.
______________________________________________________________________
11.5.1.4. Emir kipi
Emir kipinde sırf 2. şahıs biçimleri bulunmaktadır. Bildirme kipi sade perfektif ile eçbiçimli olmalarına rağmen ses ton değişikliğinden dolayı kolayca fark edilmektedir.
t’axums ~ t’axups (kırmak) (kır, kırın, vs)
tekil çoğul
1. şahıs (yok) (yok)
2. şahıs t’axi t’axit
3. şahıs (yok) (yok)
● Tek-şahıslı çekim örnekleri: (otur !, kaç! vs)
[temsili biçim] [emir kipi]
doxedun (oturmak) : doxedi ! , doxedit !
imt’en (kaçmak) : imt’i ! , imt’it !
mulun (gelmek) : moxt’i ! , moxt’it ! (Batı)
~ moxti ! , moxtit ! (Orta・Doğu)
ulun (gitmek) : idi ! , idit !
● İki-şahıslı çekim örneği :
u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) (bana söyle, bize söyle, vs)
(tüm diyalektlerde)
özne |
faydalanan |
|||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil・çoğul |
3. tekil・çoğul |
|
1.tek. |
(yok) |
(yok) |
(yok) |
|
2.tek. |
mi3’vi |
mi3’vit |
u3’vi |
|
3.tek. |
(yok) |
(yok) |
||
1.çoğ. |
(yok) |
(yok) |
||
2.çoğ. |
mi3’vit |
u3’vit |
||
3.çoğ. |
(yok) |
(yok) |
______________________________________________________________________
11.5.1.5. Yasak kipi
Lazcada yasak kipi ile emir kipinin biçimleri apayrıdır. Yasak kipi, “olumsuz emir kipi” değildir.
Yasak kipinin yapısı {mot + bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman biçimi}dir. Sırf 2. şahıs biçimleri bulunmaktadır.
(doxedun) mot doxedur ! : oturma !
mot doxedurt ! : oturmayın !
(ibgars) mot ibgar ! : ağlama !
~ (imgars) ~ mot imgar !
(imt’en) mot imt’er ! : kaçma !
(mulun) mot mulur ! : gelme !
(t’axums) mot t’axum ! : kırma !
(ulun) mot ulur ! : gitme !
■■■ Yasak kipi göstergesi mot, vurgusuzdur. Daima vurgulu telaffuz edilen soru zarfı mot (niye, niçin) ile konuşma dilinde karıştırılmaz. Yazma dilinde ise eşbiçimli oldukları için ünlem işareti (= !) ve soru işareti (= ?) gerekmektedir.
(doxedun) mot doxedur ? : niye oturuyorsun ?
(ibgars) mot ibgar ? : niye ağlıyorsun ?
~ (imgars) ~ mot imgar ?
(imt’en) mot imt’er ? : niye kaçıyorsun ?
(mulun) mot mulur ? : niye geliyorsun ?
(t’axums) mot t’axum ? : niye kırıyorsun ?
(ulun) mot ulur ? : niye gidiyorsun ?
● Yasak kipi göstergesinin mo ~ moy değişkenleri gözlemlenmektedir. Soru zarfı mot’un değişkenleri olan mo ~ moy ile eşbiçimlidirler. Aynı kökenli oldukları düşünülebilmektedir.
______________________________________________________________________
11.5.1.6. Yasak-istek kipi
Yasak-istek kipi, “yapmayayım, yapmasın ...” vs ifade eder.
Yapısı, Çamlıhemşin ile Çxala arasında konuşulan diyalektlerde, {mot + emperfektif istek kipi biçimi}dir. İkinci şahıs biçmilerinin kullanımı çok yaygın değildir.
●●● Pazar diyalektlerdeki yapısı {mot + perfektif istek kipi biçimi}dir. “13. Fiil : Çekimi” bölümüne bakınız.
Tek-şahıslı çekim örnekleri :
[A] ikums ~ ikoms ~ ikips (yapmak) (yapmayayım, yapmasın, vs)
[A-1](Batı)
tekil çoğul
1. şahıs mot vikumt’a mot vikumt’at
~ mot bikumt’a ~ mot bikumt’at
2. şahıs (mot ikumt’at) (mot ikumt’at)
3. şahıs mot ikumt’as mot ikumt’an
~ mot ikumt’ay
[A-2](Orta)
mot bikomt’a mot bikomt’at
(mot ikomt’a) (mot ikomt’at)
mot ikomt’az mot ikomt’an
~ mot ikomt’as
[A-3](Doğu)
mot vikip’t’a mot vikip’t’at
(mot ikip’t’a) (mot ikip’t’at)
mot ikip’t’az mot ikip’t’an
~ mot ikip’t’as
[B] ulun (gitmek) (gitmeyeyim, gitmesin, vs)
[B-1](Batı)
mot bulurt’a mot bulurt’at
(mot ulurt’a) (mot ulurt’at)
mot ulurt’as mot ulurt’an
~ mot ulurt’ay
[B-2](Orta・Doğu)
mot bulut’a mot bulut’at
(mot ulut’a) (mot ulut’at)
mot ulut’az mot ulut’an
~ mot ulut’as
[C] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırmayayım, kırmasın, vs)
[C-1](Batı・Orta)
mot p’t’axumt’a mot p’t’axumt’at
(mot t’axumt’a) (mot t’axumt’at)
mot t’axumt’as mot t’axumt’an
~ mot t’axumt’ay
[C-2](Doğu)
mot p’t’axup’t’a mot p’t’axup’t’at
(mot t’axup’t’a) (mot t’axup’t’at)
mot t’axup’t’az mot t’axup’t’an
~ mot t’axup’t’as
[D] doxedun (oturmak) (oturmayayım, oturmasın, vs)
mot dopxedurt’a mot dopxedurt’at
(mot doxedurt’a) (mot doxedurt’at)
mot doxedurt’as mot doxedurt’an
● Değişkenleri artık yazılmamıştır.
İki-şahıslı çekim örnekleri :
u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) (bana söylemesin, vs)
(Batı)
özne |
faydalanan |
||
1. tekil |
2. tekil |
3. tekil, coğul |
|
1.t. |
(yok) |
mot gi3’omert’a |
mot vu3’omert’a ~ mot bu3’omert’a |
2.t. |
(mot mi3’omert’a) |
(yok) |
(mot u3’omert’a) |
3.t. |
mot mi3’omert’as |
mot gi3’omert’as |
mot u3’omert’as |
1.ç. |
(yok) |
mot gi3’omert’at |
mot vu3’omert’at ~ mot bu3’omert’at |
2.ç. |
(mot mi3’omert’at) |
(yok) |
(mot u3’omert’at) |
3.ç. |
mot mi3’omert’an |
mot gi3’omert’an |
mot u3’omert’an |
(Orta・Doğu)
özne |
faydalanan |
||
1. tekil |
2. tekil |
3. tekil, çoğul |
|
1.t. |
(yok) |
mot gi3’umet’a |
mot bu3’umet’a ~ mot vu3’umet’a |
2.t. |
(mot mi3’umet’a) |
(yok) |
(mot u3’umet’a) |
3.t. |
mot mi3’umet’as |
mot gi3’umet’as |
mot u3’umet’as |
1.ç. |
(yok) |
mot gi3’umet’at |
mot bu3’umet’at ~ mot vu3’umet’at |
2.ç. |
(mot mi3’umet’at) |
(yok) |
(mot u3’umet’at) |
3.ç. |
mot mi3’umet’an |
mot gi3’umet’an |
mot u3’umet’an |
● Faydalanan veya en önemli tümleci 1. ve 2. şahıs çoğul ise, öznesi tekil olsa da, mot gi3’umet’at, mot gi3’umet’an vs olur.
______________________________________________________________________
11.5.2. Yeterlik kipi ve bundan türemiş kipler
Lazca yeterlik kipinin iki çeşit anlamı vardır.
[1] “yapabilir, yapabiliyor”
[2] “istemeyerek yapıyor”
●●● Datif sözdizimi
Yeterlik kipinde “eylemi yapan” datif durumda, “eyleme maruz kalan” apsolütif durumdadır.
● Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri (→ 12. 6.)” yeterlik kipine sahiptir.
_____________________________________________________________________________
11.5.2.1. Yeterlik kipi
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.2.1.1. Yeterlik kipi emperfektif
Yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman biçiminin yapısı {şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + “şahısüstü” zaman soneki -en (< -er + -n)}dır. Aşağıdaki tabloya bakınız.
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
m- + -a- + kök + -en |
m- + -a- + kök + -eran ~ -enan |
2. şahıs |
g- + -a- + kök + -en |
g- + -a- + kök + -eran ~ -enan |
3. şahıs |
ø- + -a- + kök + -en |
ø- + -a- + kök + -eran ~ -enan |
Çoğu fiilerin yeterlik kökü, bildirme kipi perfektif kökü ile eşbiçimlidir. Bazen istisna gözlemlenmektedir (→ B, C örnekleri).
Yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman biçimi, ya “biri bir eylem yapabilir, yapıyor” ya da “biri istemeyerek bir eylem yapıyor” anlamındadır.
[A] t’axums ~ t’axups (kırmak)
(kırabilirim, kırabilirsin, vs ; istemeyerek kırıyorum vs)
tekil çoğul
1. şahıs mat’axen mat’axeran ~ mat’axenan
2. şahıs gat’axen gat’axeran ~ gat’axenan
3. şahıs at’axen at’axeran ~ at’axenan
[B] ulun (gitmek)
(gidebilirim, gidebilirsin, vs; istemeyerek gidiyorum vs)
malen maleran ~ malenan
galen galeran ~ galenan
alen aleran ~ alenan
● Yeterlik kipindeki fiilin “eylemi yapanı” datif durumdadır. Datif durumu bulunmayan Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde ise yöreye göre birleşik oblik durum veya apsolütif durumda olur. “O Hopa’ya gidebilir” cümlesi, çeşitli diyalektlerde şöyle ifade edilir.
Öznenin durumu
(PZ) Himus Xopaşe alen. [Datif]
(ÇM-M3’anu) Himu Xopaşa alen. [Birleşik oblik durum]
(AŞ-Ok’ordule) Him Xopaşa alen. [Apsolütif]
(FN) Heyaz Xopaşa alen. [Datif]
~ Hemuz Xopaşa alen.
(AH) Hemus Xopaşa alen. [Datif]
(HP)(ÇX) Emus Xopaşa alen. [Datif]
[C] ibgars ~ imgars (ağlamak)(1) (ağlayabilirim, vs; istemeyerek ağlıyorum, vs)
[C-1](Batı・Orta)
mabgarinen mabgarineran ~ mabgarinenan
gabgarinen gabgarineran ~ gabgarinenan
abgarinen abgarineran ~ abgarinenan
[C-2](HP)
mamgarinen mamgarinenan
gamgarinen gamgarinenan
amgarinen amgarinenan
(1) Çok-köklü fiildir. Yeterlik kipinin kökü{-bgarin-} ~ {-mgarin-}.
■ Yeterlik kipindeki fiillerin vurgusu, kökü vuayelli ise kökünün son vuayelini içine alan hecede, kökü vuayelsiz ise kökbaşını içine alan hecede bulunmaktadır. Emperfektif şimdiki zamanda tekil biçimlerde sondan ikinci, çoğul biçimlerde sondan üçüncü hecesindedir.
● Yeterlik kipi emperfektif geçmiş zaman (ör. : malert’u : gidebiliyordum) biçimleri için “Fiil çekimi” bölümüne (→ 13.) bakınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.2.1.2. Yeterlik kipi perfektif
Yeterlik kipi sade perfektif biçiminin yapısı:
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
m- + -a- + kök + -u |
m-+ -a- + kök + -es |
2. şahıs |
g- + -a- + kök + -u |
g- + -a- + kök + -es |
3. şahıs |
ø- + -a- + kök + -u |
ø- + -a- + kök + -es |
[A] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabildim, vs; istemeyerek kırdım, vs)
tekil çoğul
1. şahıs mat’axu mat’axes
2. şahıs gat’axu gat’axes
3. şahıs at’axu at’axes
[B] ibgars ~ imgars (ağlamak) (ağlayabildim, vs; istemeyerek ağladım, vs)
[B-1](Batı・Orta)
mabgarinu mabgarines
gabgarinu gabgarines
abgarinu abgarines
[B-2](HP)
mamgarinu mamgarines
gamgarinu gamgarines
amgarinu amgarines
●●● Yeterlik kipi “daha önce geçmiş zaman”(1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”(2) biçimleri için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.
(1) Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.
(2) Türkçe gramerde geçen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.2.1.4. Yeterlik kipi eksik olan hareket fiilleri
İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin yeterlik kipi bulunmamaktadır. Elbette yeterlik-istek kipine de yeterlik-dilek kipine de sahip değildir.
Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
11.5.2.2. Yeterlik-istek kipi
Yeterlik istek kipi = “yapabileyim, yapabilsin ....” vs
Yapısı :{Şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + istek kipi göstergesi -a + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -s, -an}. Aşağıdaki tabloya bakınız.
|
tekil |
çoğul |
1. şahıs |
m- + a- + kök + -a + -s |
m- + a- + kök + -a + -an (*) |
2. şahıs |
g- + a- + kök + -a + -s |
g- + a- + kök + -a + -an (*) |
3. şahıs |
ø- + a- + kök + -a + -s |
ø- + a- + kök + -a + an (*) |
(**) {-a + -an}, tüm diyalektlerde, birleşip /-an/ olur.
[A] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabileyim, kırabilesin, kırabilsin, vs)
tekil çoğul
1. şahıs mat’axas (*) mat’axan
2. şahıs gat’axas (*) gat’axan
3. şahıs at’axas (*) at’axan
(*) (ÇM)(AŞ) mat’axay, gat’axay, at’axay;
soru biçimleri: mat’axas-i, gat’axas-i, at’axas-i.
[B] ulun (gitmek) (gidebileyim, gidebilesin, gidebilsin, vs)
malas malan
galas galan
alas alan
(değişkenleri artık yazılmamıştır)
■ Yeterlik-istek kipi biçimlerinde vurgu, daima sondan ikinci hecesindedir.
● Yeterlik-istek kipinden “yeterlik kipi gelecek zaman”, “yeterlik kipi geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir. “Fiil: çekim” bölümüne (13.) bakınız.
______________________________________________________________________
11.5.2.3. Yeterlik-dilek kipi
Yeterlik-dilek kipi, gerçekleşme ihtimali az veya hiç olmayan eylem hakkında “yapabilseydim” vb hayali dilek ifade eder.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.2.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)
Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipinin yapısı : {yeterlik kipi perfektif biçimi + -k’o}(*)
(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde {-k’o}’nun değişkeni olan {-k’ona} eki de gözlemlenmektedir.
Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, (Fındıklı diyalektlerinin tersine) {-k’o} ekinin arkasına eklenmektedir. Ayrıca 3. şahıs çoğul biçiminde {-k’o} ile {-es} eklerinin iç içe birleşme sonucu {-ek’es}(PZ), {-ek’oy} ~ {-ek’os}(ÇM)(AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.
t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabilseydim, vs)
(PZ) mat’axuk’o mat’axek’es
gat’axuk’o gat’axek’es
at’axuk’o at’axek’es
(ÇM)(AŞ) mat’axuk’o mat’axek’oy (*)
gat’axuk’o gat’axek’oy (*)
at’axuk’o at’axek’oy (*)
(*) Soru biçimleri : mat’axek’os-i, gat’axek’os-i, at’axek’os-i.
● Tekil değişkenleri : mat’axuk’ona, gat’axuk’ona
(FN) mat’axuk’o mat’axesko
gat’axuk’o gat’axesko
at’axuk’o at’axesko
● Değişkenleri : mat’axuk’ona, gat’axuk’ona
■ Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona}, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
Yeterlik-dilek kipindeki fiillerin vurgusu, Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde daima kelimenin sondan üçüncü hecesindedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.2.3.2. (AH)(HP)(ÇX)
Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipinin yapısı : {Şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + istek kipi göstergesi -a + -t’- + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi}.
Bazen dilek kipi biçiminin arkasında {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna} (HP) sonekleri, vurgulama eki olarak gözlemlenmektedir.
(AH)(HP)(ÇX)
mat’axat’u mat’axat’es
gat’axat’u gat’axat’es
at’axat’u at’axat’es
[vurgulama eki ile] (AH) mat’axat’uk’o, mat’axat’uk’ona vs
[vurgulama eki ile] (HP) mat’axat’uk’on, mat’axat’uk’onna vs
■ {-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna} ekleri, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipindeki fiillerin vurgusu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.
______________________________________________________________________
11.5.3. Şahıssız kip ve ondan türemiş kipler
Lazca Şahıssız kip, bir eylemin genelde yapılıp yapılmadığını eylemi yapanı göstermeden ifade eder.
Eyleme maruz kalan, zorunlu olarak 3. şahıstır. Ayrıca eyleme maruz kalanın sayısı gösterilemez.
● Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri” şahıssız kipine sahiptir.
◘◘◘ Lazca şahıssız kip, Türkçeye çevrildiğinde edilgen imiş gibi göründüğü halde edilgen değildir. Zaten Türkçe gramerde “edilgen” denen biçimlerin kullanımının bir kısmı, edilgen değil, şahıssız ifadedir (örneğin: “gidilir”). ◘◘◘
______________________________________________________________________
11.5.3.1. Şahıssız kip
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.3.1.1. Şahıssız kip emperfektif
Şahıssız kip emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -en (< -er + -n)}
[temsili biçim] [şahıssız kip]
imxors (yemek) işk’omen (Batı) yenir ~ yenilir
iç’k’omen (Orta・Doğu)
t’axums (kırmak) it’axen kırılır
● Çoğu fiillerin şahıssız kip kökü, bildirme kipi kökü ile eşbiçimlidir. Bazen istisna gölemlenmektedir.
[temsili biçim] [şahıssız kip]
ibgars (ağlamak) ibgarinen (Batı, Orta) ağlanır
~ imgars ~ imgarinen (HP)
ulun (gitmek) ilven (PZ) gidilir
~ ilen (AŞ)
~ ixtinen (FN-Ç’anapet, Ç’enneti)
~ ilen ~ ilinen (FN-Sumla)(AH)(HP)
~ ilen (ÇX)
it’urs (söylemek)(Batı) izit’en (PZ) söylenir
~ izit’t’en (ÇM)(AŞ)
zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinen (FN) söylenir
~ itkven ~ itkvinen (AH-merkez)(*)
~ it’k’vinen (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)
tkumers (söylemek)(HP) itkven ~ itkvinen (*)
(*) Arhavi-merkez ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde itkvinen biçimi “dedikodu var, kötü söyleniyor” anlamına gelmektedir.
■ Şahıssız kip emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin vurgusu, fiilbaşı (→ 11.7. ) bulunmadığında kelimenin sondan ikinci hecesindedir.
● Şahıssız kip emperfektif geçmiş zaman biçimleri (ör.: ibgarinert’u ~ imgarinet’u: ağlanıyordu) için “Fiil: çekim” bölümüne (13.) bakınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.3.1.2. Şahıssız kip perfektif
Şahıssız kip sade perfektif biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi -u}
[temsili biçim] [şahıssız kip]
imxors (yemek) işk’omu (Batı) (yemek) yenildi
~ iç’k’omu (Orta・Doğu)
t’axums (kırmak) it’axu kırıldı
● Kipe göre kökü değişen fiil örnekleri:
[temsili biçim] [şahıssız kip]
ibgars (ağlamak) ibgarinu ağlandı
~ imgars ~ imgarinu
ulun (gitmek) ilu (Batı)(AH)(HP) gidildi
~ ixtinu (FN)(*)
it’urs (söylemek)(Batı) izit’u (PZ) söylendi
~ izit’t’u (ÇM)(AŞ)
zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinu (FN) söylendi
~ itku ~ itkvinu (AH-merkez)
it’k’vinu (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)
tkumers (söylemek)(HP) itku ~ itkvinu söylendi
(*) Nedense sırf Fındıklı diyalektlerinde {-xtin-} kökü gözlemlenmektedir.
■ Şahıssız kip sade perfektif biçimlerinde vurgu, fiilbaşı bulunmadığında kelimenin sondan ikinci hecesindedir.
●●● Şahıssız kip “daha önce geçmiş zaman” (1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”
biçimleri (2) için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.
(1) Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.
(2) Türkçe gramerde geçen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.3.1.3. Şahıssız kipi eksik olan hareket fiilleri
İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin şahıssız kipi bulunmamaktadır. Elbette şahıssız-istek kipi de şahıssız-dilek kipi de eksiktir.
Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
11.5.3.2. Şahıssız istek kipi
Şahıssız-istek kipinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + istek kipi göstergesi -a + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -s)}です。
[temsili biçim] [şahıssız-istek kipi]
imxors (yemek) işk’omas (Batı)(*) (yemek) yenilsin
~ iç’k’omas (Orta・Doğu)(**)
(*) (ÇM)(AŞ) işk’omay, soru biçimi işk’omas-i ?
(**) veya iç’k’omaz
[değişkenleri artık yazılmayacak]
t’axums (kırmak) it’axas kırılsın
● Kipe göre kökü değişen fiil örnekleri :
[temsili biçim] [şahıssız-istek kipi]
ibgars (ağlamak) ibgarinas ağlansın
~ imgars ~ imgarinas
ulun (gitmek) ilvas (PZ) gidilsin
~ ilas (ÇM)(AŞ)(AH)(HP)
~ ixtinas (FN)(*)
it’urs (söylemek)(Batı) izit’as (PZ) söylensin
~ izit’t’ay (ÇM)(AŞ)
zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinas (FN) söylensin
~ itkvas ~ itkvinas (AH-merkez)
~ it’k’vinas (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)
tkumers (söylemek)(HP) itkvas ~ itkvinas söylensin
(*) Nedense sırf Fındıklı diyalektlerinde {-xtin-} kökü gözlemlenmektedir.
■ Şahıssız-istek kipi biçimlerinde vurgu, fiilbaşı bulunmadığında, kelimenin sondan ikinci hecesindedir.
● Şahıssız-istek kipinden “şahıssız gelecek zaman”, “şahıssız geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir. “Fiil : çekim” bölümüne bakınız.
______________________________________________________________________
11.5.3.3. Şahıssız-dilek kipi
Şahıssız-dilek kipi = “yapılsaydı, gidilseydi, ... vs” hayali dilek ifadesi
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.3.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)
Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçiminin yapısı : {Şahıssız kip sade perfektif + -k’o}(*)
(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde bazen {-k’o} yerine {-k’ona}.
[temsili biçim] [şahıssız-dilek kipi]
imxors (yemek) işk’omuk’o (Batı) (yemek) yenilseydi
~ iç’k’omuk’o (FN)
t’axums (kırmak) it’axuk’o kırılsaydı
ibgars (ağlamak) ibgarinuk’o ağlansaydı
it’urs (söylemek)(Batı) izit’uk’o (PZ) söylenseydi
~ izit’t’uk’o (ÇM)(AŞ)
zop’ons (söylemek)(FN) itkvinuk’o (FN) söylenseydi
■ Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona} vurgusuzolup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
Şahıssız-dilek kipi biçimlerinin vurgusu, Fındıklı ve ondan daha Batıda konuşulan diyalektlerde daima kelimenin sondan üçüncü hecesindedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX)
Arhavi ve ondan daha Doğuda konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + istek kipi göstergesi -a + -t’- + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi -u}
Vurgulama eki olarak bazen {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna}(HP) sonekleri gözlemlenmektedir.
[temsili biçim] [şahıssız-dilek kipi] (AH)(HP)(ÇX)
ipxors (yemek) iç’k’omat’u yenilseydi
~ imxors
t’axums (kırmak) it’axat’u (AH)(HP)(ÇX) kırılsaydı
ibgars (ağlamak) ibgarinat’u (AH) ağlansaydı
~ imgars ~ imgarinat’u (HP)
zop’ons (söylemek)(AH) itkvat’u (AH-merkez) söylenseydi
~ it’k’vat’u (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)
tkumers (söylemek)(HP) itkvat’u söylenseydi
■ {-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna} ekleri, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.
Arhavi ve ondan daha Doğuda konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçimlerinin vurgusu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.
______________________________________________________________________
11.5.4. Tecrübe kipi ve ondan türemiş kip
Tecrübe kipi, “birinin geçmişte en azından bir kere bir eylemi yapmış olduğunu” ifade eder. Önemli olan, o kişinin o eylem hakkında tecrübeli olmasıdır. O eylemi ne zaman, nerede, kaç kere, kiminle vs yaptığı önemli değildir.
Tecrübe kipi, “tecrübeli olma hali” ifade eden biçim olduğu için daima emperfektiftir.
●●● Datif sözdizimi
Tecrübe kipindeki fiilin eylemi yapan kişi datif durumda, eyleme maruz kalan apsolütif durumda olur.
● Sırf “ettirgen olmayan hareket fiiller” tecrübe kipine sahiptir.
______________________________________________________________________
11.5.4.1. Tecrübe kipi
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.4.1.1. Şimdiki zaman
Yapısı :
(Batı) : {Şahıs öneki II + kökbaşı i-/u- + tecrübe kipi kökü
+ tecrübe kipi göstergesi -ap- (***)
+ şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -un (< -ur + -n)}
●●● (***) Tecrübe kipi göstergesi {-ap-}, ettirgen kök yapım eklerin biri ile eçbiçimlidir (→ 12.5.).
(Orta・Doğu) : {Şahıs öneki II + kökbaşı i-/u- + tecrübe kipi kökü
+ şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -un (< -ur + -n)}
● Fındıklı diyalektlerinde bazen Batı diyalekt tipi yapısı gözlemlenmektedir.
[A] imxors (yemek) (geçmişte en azından bir kere yedim, vs)
tekil çoğul
(Batı) 1. şahıs mişk’omapun mişk’omapuran ~ mişk’omapunan
2. şahıs gişk’omapun gişk’omapuran ~ gişk’omapunan
3. şahıs uşk’omapun uşk’omapuran ~ uşk’omapunan
(Orta・Doğu) miç’k’omun miç’k’omunan
giç’k’omun giç’k’omunan
uç’k’omun uç’k’omunan
[B] ulun (gitmek) (geçmişte en azından bir kere gittim, vs)
(Batı) milvapun milvapuran ~ milvapunan
gilvapun gilvapuran ~ gilvapunan
ulvapun ulvapuran ~ ulvapunan
(Orta・Doğu) mixtimun mixtimunan
gixtimun gixtimunan
uxtimun uxtimunan
■ Tecrübe kipi şimdiki zaman biçimlerinde vurgu, tekil ise sondan ikinci, çoğul ise sondan üçüncü hecesindedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.4.1.2. Geçmiş zaman
[A] imxors (yemek) (geçmişteki bir olaydan önce en azından bir kere yemiştim, vs)
tekil çoğul
(Batı) 1. şahıs mişk’omapurt’u mişk’omapurt’es ~ mişk’omapurt’e(y)
2. şahıs gişk’omapurt’u gişk’omapurt’es ~ gişk’omapurt’e(y)
3. şahıs uşk’omapurt’u uşk’omapurt’es ~ uşk’omapurt’e(y)
(Orta・Doğu) miç’k’omut’u miç’k’omut’ez ~ miç’k’omut’es
giç’k’omut’u giç’k’omut’ez ~ giç’k’omut’es
uç’k’omut’u uç’k’omut’ez ~ uç’k’omut’es
[B] ulun (gitmek) (geçmişteki bir olaydan önce en azından bir kere gitmiştim, vs)
(Batı) milvapurt’u milvapurt’es ~ milvapurt’e(y)
gilvapurt’u gilvapurt’es ~ gilvapurt’e(y)
ulvapurt’u ulvapurt’es ~ ulvapurt’e(y)
(Orta・Doğu) mixtimut’u mixtimut’ez ~ mixtimut’es
gixtimut’u gixtimut’ez ~ gixtimut’es
uxtimut’u uxtimut’ez ~ uxtimut’es
■ Tecrübe kipi geçmiş zaman biçimlerinde vurgu, daima sondan üçüncü hecesindedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.5.4.1.3. Tecrübe kipi eksik olan hareket fiiller
İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin tecrübe kipi bulunmamaktadır. Dolayısiyle bu fiilin tecrübe-dilek kipi de eksiktir.
Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
11.5.4.2. Tecrübe-istek kipi [boş madde]
Kuramsal olarak var olabilen “tecrübe-istek kipi”, “tecrübe kipi gelecek zaman” vs doğal konuşmalarda gözlemlenmemektedir.
______________________________________________________________________
11.5.4.3. Tecrübe-dilek kipi
Tecrübe-dilek kipi, “tecrübeli olsaydı” diye hayali dilek ifade eder.
Yapısı: {tecrübe kipi emperfektif geçmiş zaman + -k’o}
ulun (gitmek) (o olaydan daha önce gitmiş olsaydım, vs)
(Batı) milvapurt’uk’o milvapurt’ek’es ~ milvapurt’ek’oy
gilvapurt’uk’o gilvapurt’ek’es ~ gilvapurt’ek’oy
ulvapurt’uk’o ulvapurt’ek’es ~ ulvapurt’ek’oy
(Orta・Doğu) mixtimut’uk’o mixtimut’esko
gixtimut’uk’o gixtimut’esko
uxtimut’uk’o uxtimut’esko
■ Tecrübe-dilek kipi biçimlerinde vurgu, daima sondan dördüncü hecesindedir.
______________________________________________________________________
11.6. Kökbaşı
11.6.1. {ø-}( = sıfır, eksik)
11.6.2. {i-}
11.6.2.1. Eylem, kendisi için ya da kendisine ait olan bir şey için yapılır
11.6.2.2. Şahıssız kip göstergesi
11.6.2.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir
11.6.3. {i-/u-}
11.6.3.1. Eylem, başkası için, başkasına ait olan bir şey için,
ya da başkasının yerine yapılır
11.6.3.2. Tecrübe kipi göstergesi
11.6.3.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz
11.6.3.4. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir
11.6.4. {a-}
11.6.4.1. Eylem, birini hedef alıp yapılır
11.6.4.2. Yeterlik kipi göstergesi
11.6.4.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz
11.6.5. {o-}
11.6.5.1. Nesnelileşme göstergesi
11.6.5.2. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz
■ Kökbaşları, vurgu bakımından işlevsizdir. Fiil biçimi kökbaşı dahil iki-heceli ise “sondan ikinci hecesinde” bulunduğu için vurgulu olur. Fiil biçimi kökbaşı dahil üçheceli olduğunda son hecesi “vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmeyen morfem” ise yine vurgulu olur.
______________________________________________________________________
11.6.1. Kökbaşı {ø-}(= sıfır, eksik)
Kökbaşı {ø-}, “eylemden ayrıca faydalanan kişinin bulunmadığını” gösterir.
Örnek :
mbonums (Batı) ~ bonums (Orta) [insanı, hayvanı] yıkıyor
mç’ims (Batı・Orta・HP) ~ mç’vips (ÇX) [yağmur] yağıyor
mtums (Batı・Orta) ~ mtups (Doğu) (1) [kar] yağıyor
meçams (Batı・Orta) ~ meçaps (Doğu) (2) veriyor
putxun (3) uçuyor
t’axums (Batı・Orta) ~ t’axups (Doğu) kırıyor
(1) mtun (AŞ- Dutxe)
(2) meçams ~ meçaps başındaki {me-}, “fiilbaşı”dır (→ 11.7., 19.).
(3) cun (ÇM-M3’anu) ~ jun (AŞ-Jilen-Mzğem)
Bir fiil biçiminin kökbaşı {ø-}(= eksik) ise “ne yeterlik kipi, ne şahıssız kipi, ne de tecrübe kipi olduğundan dolayı” temelde bildirme kipi olduğu belli olur. Ama bildirme kipinde kökbaşı alan fiiller de oldukça çok sayıda bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
11.6.2. Kökbaşı {i-}
______________________________________________________________________
11.6.2.1. [Eylem, kendisi için veya kendisine ait olan bir şey için yapılır]
Dönüşlü fiiller (eylemden faydalanan kişi = eylemi yapan) bu kökbaşını alır.
[A]
imbonams (Batı) kendini (veya kendine ait bir şeyi) yıkıyor
~ ibonams (Orta)
~ ibons (Doğu)
Xe imbonu. (Batı) (Kendi) elini yıkadı.
~ Xe ibonu. (Orta・Doğu)
Xura vimbonare. (Batı) Vücudumu yıkanacağim.
~ Xura bimbonare. (AŞ-doğu kısmı)
~ Xua bibonare.(Orta)
~ Xua vibonaminon. (HP)
~ Xua vibonaun. (ÇX)
(Batı) Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman : (kendimi yıkıyorum, vs)
eylemi yapan |
eyleme maruz kalan |
|||||
1. tekil |
2. tekil |
3. tekil |
1.çoğul |
2. çoğul |
3. çoğul |
|
1. tek. |
vimbonam |
|
|
|
|
|
2. tek. |
|
imbonam |
|
|
|
|
3. tek. |
|
|
imbonams |
|
|
|
1. çoğ. |
|
|
|
vimbonamt |
|
|
2. çoğ. |
|
|
|
|
imbonamt |
|
3. çoğ. |
|
|
|
|
|
imbonaman |
● (AŞ-doğu kısmı) 1. şahıs tekil : bimbonam; 1. şahıs çoğul : bimbonamt
(Orta) gelecek zaman : (kendimi yıkanacağım, vs)
eylemi yapan |
eyleme maruz kalan |
|||||
1. tekil |
2. tekil |
3. tekil |
1. çoğul |
2. çoğul |
3. çoğul |
|
1. tek. |
bibonare |
|
|
|
|
|
2. tek. |
|
ibonare |
|
|
|
|
3. tek. |
|
|
ibonasen |
|
|
|
1. çoğ. |
|
|
|
bibonaten |
|
|
2. çoğ. |
|
|
|
|
ibonaten |
|
3. çoğ. |
|
|
|
|
|
ibonanoren (*) |
● (*)(FN) ibonanen ; (AH-Pilarget vb) ibonanon
(Orta・Doğu) Bildirme kipi sade perfektif : (kendimi yıkadım, vs)
eylemi yapan |
eyleme maruz kalan |
|||||
1. tekil |
2. tekil |
3. tekil |
1. çoğul |
2.çoğ. |
3. çoğul |
|
1. tek. |
biboni ~ viboni |
|
|
|
|
|
2. tek. |
|
iboni |
|
|
|
|
3. tek. |
|
|
ibonu |
|
|
|
1. çoğ. |
|
|
|
bibonit ~ vibonit |
|
|
2. çoğ. |
|
|
|
|
ibonit |
|
3. çoğ. |
|
|
|
|
|
ibones |
[B]
niçams (Batı・Orta) ~ niçaps (Doğu) : kendi sadaka için veriyor
● niçams ~ niçaps başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin kökbaşı önündeki biçimidir (→ 11.7., 19.)。
[C]
it’axams (Batı・Orta) ~ it’axaps (Doğu) : kendine ait bir şeyi kırıyor
______________________________________________________________________
11.6.2.2. Şahıssız kip göstergesi (→ 11.5.3.)
Örnek : işk’omen (Batı) ~ iç’k’omen (Orta・Doğu) : yenilir
______________________________________________________________________
11.6.2.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir]
“Eylemden ayrıca faydalanan kişi”nin bulunmadığı halde {i-} kökbaşlı olan çok sayıda fiil gözlemlenmektedir. Bu fiillerin {ø-} kökbaşlı (= kökbaşsız) biçimi mevcut değildir.
Örnek :
ibgars ~ ibgay ~ imgars ağlıyor
imt’en kaçıyor
incirs ~ inciy (Batı) uyuyor ;
(Orta・Doğu) yatıyor, uyuyor
i3’k’en ~ i3’k’ers (Orta・Doğu) belirsizce bakıyor (*)
(*) o3’k’en ~ o3’k’ers (Orta・Doğu) bir şeye sabit bakıyor
●●● “İşlevi belli olmayan {i-} kökbaşlı” fiil kökü, başka çeşit kökbaşlarını da alabilir: örneğin “şahıssız kip göstergesi olan {i-} kökbaşı”.
●●● “İşlevi belli olmayan {i-} kökbaşı” bugünkü Lazcada “yabancı kelimeden fiil oluşturan yapım eki” olmuş gibidir.
Örnek :
içalişams çalışıyor < Türkçe çalış-
itelefonams telefon ediyor < Türkçe telefon < Fransızca téléphone
______________________________________________________________________
11.6.3. Kökbaşı {i-/u-}
______________________________________________________________________
11.6.3.1. [Eylem, başkası için, başkasına ait bir şey için, veya başkasının yerine yapılır]
Kökbaşı {i-/u-}, “eylemin başkası için yapıldığını” gösteren fiillerde gözlemlenmektedir.
Bu kökbaşı, eylemden faydalanan kişi 1. veya 2. şahıs ise {i-}, 3. şahıs ise {u-} şeklini alır.
[A]
umbonams (Batı) başkasını yıkıyor
~ ubonams (Orta)
~ ubons (Doğu)
Beres xepe umbonu. (PZ) Çocuğun elini yıkadı.
~ Bere xe umbonu. (ÇM)(AŞ)
~ Beres xe ubonu. (Orta・Doğu)
Nana-şk’imik xepe mimbonu. (PZ) Annem elimi yıkadı.
Nana-şk’imi xe mimbonu. (ÇM)(AŞ)
Nana-çkimik xe mibonu. (Orta・Doğu)
Beres xura vumbonare. (PZ) Çocuğun vücudunu yıkayacağım.
~ Bere xura vumbonare. (ÇM)(AŞ-batı kısmı)
~ Bere xura bumbonare. (AŞ-doğu kısmı)
~ Beres xua bubonare. (FN)(AH)
~ Beres xua vubonaminon. (HP)
~ Beres xua vubonaun. (ÇX)
Yukarıdaki örneklerde “eylemden faydalanan kişi” (= bere : çocuk), diyalekte göre datif veya birleşmiş oblik durumdadır. Nesne (xura ~ xua : vücut; xepe ~ xe : el) apsolütif durumdadır.
● “El” karşılığı,
Pazar diyalektlerinde
xepe
(göstergeli çoğulu : xepepe)
Diğer tüm diyalektlerde
xe
(göstergeli çoğulu : xepe)
(Batı) Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman : (başkasını yıkıyorum, vs)
eylemi yapan |
eylemden faydalanan kişi |
||||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil |
2. çoğul |
3. tekil・çoğul |
|
1. tek. |
|
gimbonam |
gimbonamt |
vumbonam (*) |
|
2. tek. |
mimbonam |
mimbonamt |
|
umbonam |
|
3. tek. |
mimbonams |
mimbonaman |
gimbonams |
gimbonaman |
umbonams |
1. çoğ. |
|
gimbonamt |
vumbonamt(**) |
||
2. çoğ. |
mimbonamt |
|
umbonamt |
||
3. çoğ. |
mimbonaman |
gimbonaman |
umbonaman |
(*)(AŞ- doğu kısmı) bumbonam
(**)(AŞ- doğu kısmı) bumbonamtu
(Orta) Gelecek zaman (başkasını yıkayacağım, vs)
eylemi yapan |
eylemden faydalanan kişi |
||||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil |
2. çoğul |
3. tekil・çoğul |
|
1. tek. |
|
gibonare |
gibonaten |
bubonare |
|
2. tek. |
mibonare |
mibonaten |
|
ubonare |
|
3. tek. |
mibonasen |
mibonanoren(1) |
gibonasen |
gibonanoren (2) |
ubonasen |
1. çoğ |
|
gibonaten |
bubonaten |
||
2. çoğ |
mibonaten |
|
ubonaten |
||
3. çoğ |
mibonanoren (1) |
gibonanoren (2) |
ubonanoren (3) |
(1) (FN) mibonanen ; (AH-Pilarget vb) mibonanon
(2) (FN) gibonanen ; (AH-Pilarget vb) gibonanon
(3) (FN) ubonanen ; (AH-Pilarget vb) ubonanon
(Orta・Doğu) Bildirme kipi sade perfektif : (başkasını yıkadım, vs)
eylemi yapan |
eylemden faydalanan kişi |
||||
1. tekil |
1. çoğul |
2. tekil |
2. çoğul |
3. tekil・öoğul |
|
1. tek. |
|
giboni |
gibonit |
buboni ~ vuboni |
|
2. tek. |
miboni |
mibonit |
|
uboni |
|
3. tek. |
mibonu |
mibones |
gibonu |
gibones |
ubonu |
1. çoğ |
|
gibonit |
bubonit ~ vubonit |
||
2. çoğ |
mibonit |
|
ubonit |
||
3. çoğ |
mibones |
gibones |
ubones |
[B]
nuçams (Batı・Orta) başkasının yerine veriyor; başkasınınkini veriyor
~ nuçaps (Doğu)
● nuçams ~ nuçaps başındaki {n-} eki, fiilbaşı {me-}’nin kökbaşı önündeki biçimidir (→ 11.7., 19.)。
[C]
ut’axams (Batı・Orta) başkasının yerine kırıyor; başkasına ait bir şeyi kırıyor
~ ut’axaps (Doğu)
______________________________________________________________________
11.6.3.2. Tecrübe kipi göstergesi (→ 11.5.4.)
Örnek :
uşk’omapun (Batı) geçmişte en azından bir kere yedim
~ uç’k’omun (Orta・Doğu)
______________________________________________________________________
11.6.3.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]
Bazı hal fiillerinin sırf {i-/u-} kökbaşlı biçimi gözlemlenmektedir (→ 12.2.).
Örnek :
uşk’un (Batı) biliyor
~ uçkin (Orta・Doğu)
______________________________________________________________________
11.6.3.4. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir]
[A]
Çok kökenli nesnesiz (*) hareket fiili ulun (gitmek) ile bundan türemiş fiillerin bildirme kipi emperfektif kökü, {i-/u-} kökbaşlıdır.
vulur ~ bulur gidiyorum
ulur gidiyorsun
ulun gidiyor
(*) nesnesiz fiil = Türkçe gramerde “geçişsiz fiil”
● Bu grup fiillerin çeşitli kökleri, başka kökbaşları alıp yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi oluşturmaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[B]
Batı diyalektlerde gözlemlenen (***) udums ([gözleri] yummak) fiilinin bildirme kipi kökü de {i-/u-} kökbaşlıdır.
vudum ~ budum yumuyorum
udum yumuyorsun
udums ~ uduy yumuyor
vudvi ~ budvi yumdum
udvi yumdun
udu yumdu
● Bu fiilin kökü, başka kökbaşlarını alıp yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi oluşturmaktadır.
●●● (***) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan odums ~ odumers fiilinin kökbaşı, {ø-}dır (= kökbaşsızdır). Bu fiilin başındaki {o-}, kullanımı pek az olan fiilbaşı (→ 19.) olup Batı diyalektlerde hiç gözlemlenmemektedir.
obdum ~ obdumer yumuyorum
odum ~ odumer yumuyorsunuz
odums ~ odumers yumuyor
obdvi yumdum
odvi yumdun
odu yumdu
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[C]
“Koşmak” anlamındaki nesnesiz fiilinin bildirme kipinde de, Arhavi dışındaki diyalektlerde, işlevi belli olmayan kökbaşı {i- /u-} gözlemlenmektedir.
(Batı) vuk’ap’am ~ buk’ap’am koşuyorum
uk’ap’am koşuyorsun
uk’ap’ams koşuyor
(FN) oxobut’k’va3am
oxut’k’va3am
( oxut’k’va3ams) ~ oxut’k’va3un (*)
(*) Bazen kök ilâvelerinde düzensizlik gözlemlenmektedir. 3’üncü şahıs biçimindeki kök ilâvesi ile 1’inci ve 2’nci şahıs biçimindeki aynı olmayabilir.
● Kelime başındaki {oxo-} ~ {ox-}, “fiilbaşı”dır (→ 11.7., 19.).
(AH) p’t’aik’om
t’aik’om
t’aik’oms
(HP) bunk’ap’um ~ bunk’ap’up ~ bunk’ap’am ~ bunk’ap’ap
unk’ap’um ~ uk’ap’up ~ unk’ap’am ~ unk’ap’ap
unk’ap’ums ~ uk’ap’ups ~ unk’ap’ams ~ unk’ap’aps
______________________________________________________________________
11.6.4. Kökbaşı {a-}
______________________________________________________________________
11.6.4.1. [Eylem, başkasını hedef alıp yapılır]
“Eylemin başkasını hedef alıp yapıldığını” gösteren {a-} kökbaşı, dolaylı tümleçli fiili oluşturmaktadır. Kullanım örnekleri az sayıda bulunmaktadır.
Örnek :
abgars birini hedef alıp ağlıyor (bkz : ibgars [sadece] ağlıyor)
gvaben (1) [sıvı] birine dökülüyor (bkz : gobams [sıvı] döküyor) (3)
~ gaben (2)
(1) {gv-}: Batı diyalektlerde fiilbaşı {go-}’nun (→ 11.7., 19.) {a-} kökbaşı önündeki biçimi.
(2) {g-}: Orta ve Doğu diyalektlerde fiilbaşı {go-}’nun {a-} kökbaşı önündeki biçimi.
(3){Fiilbaşı go- + kökbaşı o- (→ 11.6.5.) = /go-/}
● “Hedef olan kişi” datif (veya birleşik oblik) durumdadır. Aşağıdaki örnekte ergatif-datif sözdizimi (= ergatif özneli datif tümleçli sözdizimi) gözlemlenmektedir.
Berek nana-muşis abgars. (PZ) Çocuk annesini hedef alıp ağlıyor.
~ Bere nana-muşi abgay. (ÇM)(AŞ)
~ Berek nana-muşiz abgars. (FN)(AH)
~ Berek nana-muşiz namgars. (*)(HP)
(*) namgars başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin (→ 11.7., 19.) kökbaşı önündeki biçimidir.
______________________________________________________________________
11.6.4.2. Yeterlik kipi göstergesi(→ 11.5.2.)
Örnek :
aşk’omen (Batı) Yiyebilir, yiyebiliyor ; istemeyerek yiyor
~ aç’k’omen (Orta・Doğu)
______________________________________________________________________
11.6.4.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]
Hal fiilleri, evrim fiilleri ve hareket fiillerinin bazılarının sırf {a-} kökbaşlı biçimi bulunmaktadır. “Fiil : sınıflandırma” bölümüne (→ 12.) bakınız.
Örnek : nagen (*): rastlıyor
(*) nagen başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin (→ 11.7., 19.) kökbaşı önündeki biçimidir.
● Bu tip fiillerin yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır. Ayrıca bunlara denk olan ettirgen fiil de bulunmamaktadır.
______________________________________________________________________
11.6.5. Kökbaşı {o-}
Eşbiçimli morfemlere bakınız.
● Olumluluk baş-eklerinin biri (→ 11.8.2.1.)
● Fiil-isimlerin fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.)
● Fiil-sıfatların fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.)
● Sırf Orta ve Doğu diyalektlerde gözlemlenen bir fiilbaşı (→ 19.)
______________________________________________________________________
11.6.5.1. Nesnelileşme göstergesi
[A]
“Nesnesiz fiilden türemiş nesneli fiil” (*), eylemden ayrıca faydalanan kişi bulunmadığında, {o-} kökbaşını alır.
(*) nesnesiz fiil = Türkçe gramerde “geçişsiz fiil”
nesneli fiil = Türkçe gramerde “geçişli fiil”
ogzalams
(Batı) yürütüyor ; gönderiyor (bkz igzars ~ igzalams : yürüyor; gidiyor)
(Orta・Doğu) gönderiyor (bkz igzals : gidiyor)
oncirams
(Batı) uyutuyor (bkz incirs : uyuyor)
(Orta, Doğu) yatırıyor; uyutuyor (bkz incirs : yatıyor; uyuyor)
● Lazca nesneli fiillerin tümü iki-şahıslı olarak çekilir(→ 12.4., 13.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[B]
Ettirgen fiillerin tümü (→ 12.5.), eylemden ayrıca faydalanan kişi bulunmadığında, {o-} kökbaşını alır.
obgarinams (Batı・Orta) ağlatıyor (bkz ibgars ~ imgars : ağlıyor)
~ omgarinaps (HP)
omt’inams kaçırıyor (bkz imt’en : kaçıyor)
oputxinams uçuruyor (bkz putxun : uçuyor)
ot’axapams (*) kırtıyor (bkz t’axums : kırdırıyor)
(*) Arhavi- Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vb diyalektlerinde ettirgen göstergesi {-ap-} ise kök ilâvesi (→ 11.1.) kurallı olarak {-em} biçiminde olur. Örnek : ot’axapems.
● Lazca ettirgen fiillerin tümü iki-şahıslı olarak çekilir (→ 12.5., 13.).
●●● “Nesnesiz fiilden türemiş nesneli fiiller” ile ettirgen fiiller, kökbaşı olarak ancak {o-} veya “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” alırlar. Dolayısiyle bu tip fiillerde yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[C]
Nesnesiz fiilden türemiş olmayan nesneli fiiller arasında da {o-} kökbaşlı olanlar bulunmaktadır (***).
eyevoşk’omam (PZ)(ÇM)(AŞ-batı) üstüne yiyorum
~ eyeboşk’omam (AŞ-doğu)
~ eyeboç’k’omam (FN)
~ ebopxor/eboç’k’omam (AH)
~ gebopxor/geboç’k’omam (AH)
~ gevomxor/gevoç’k’omap (HP)
~ gevoç’k’omap (ÇX)
cevobazgi ~ cebobazgi (Batı) üstüne bastım
~ gebobaz*gi (Orta)
~ gevobazgi (Doğu)
oxmarams (Batı)(*) kullanıyor
(*) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan fiil, “işlevi belli olmayan {i-}
kökbaşlı”dır.
ixmarams (FN)(AH) kullanıyor
~ ixmars (AH- Jin-Napşit)
~ ixmars, ixmaraps (HP)
●●● (***) Bu fiillerde {o-} ve {i-} yerine başka işlevli kökbaşları konabilirler.
[yeterlik kipi örnekleri]
eyemaşk’omen üstüne yiyebilirim
~ eyemaç’k’omen
~ emaç’k’omen
~ gemaç’k’omen
cemazgu istemeyerek üstüne bastım
~ gemaz*gu
maxmaren kullanabilirim
[şahıssız kip örnekleri]
eyişk’omen üstüne yenilir
~ eyiç’k’omen
cibazgu istenmeden üstüne basıldı
~ geyibaz*gu
ixmaren ~ ixmarinen (AŞ) kullanılır
~ ixmaren (AH)
______________________________________________________________________
11.6.5.2. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]
Bazı nesnesiz fiillerde “işlevi belli olmayan {o-} kökbaşı” gözlemlenmektedir.
colams (Batı)(1)(*) düşüyor
comç’ims (Batı)(1) çatıdan damlıyor
~ gyomç’ims (Orta・Doğu)(2)
(*) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan gelams fiilinin kökbaşı, {ø-}dır.
(1) Kelime başındaki {c-}, fiilbaşı {ce-}’nin vuayel önündeki biçimidir.
(2) Kelime başındaki {gy-}, fiilbaşı {ge-}’nin /a/, /o/, /u/ önündeki biçimidir.
● Bu tip nesnesiz fiillerde yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır. Bunlara denk olan nesneli fiil de bulunmamaktadır.
______________________________________________________________________
11.7. Fiilbaşı
“Fiilbaşı”, Lazca fiillerin başında yer alıp çoğu yön belirten ekler için önerilen terimdir. Bu grup önekler arasında “ardından” veya “birlikte” gibi yön ile ilgili olmayan kavram ifade edenler, “aradan” veya “ortadan” gibi yer belirtenler ve işlevi pek belli olmayanlar da bulunmaktadır.
Lazca tüm diyalektlere bakıldığında elliye yakın fiilbaşı gözlemlenmektedir. Listesi için “Fiilbaşları” bölümüne (→ 19.) bakınız.
● Fiilbaşı, (kökbaşı önüne eklenen) şahıs önekinin önünde yer alır. Fiilbaşının biçimi, arkasına gelen şahıs önekinin biçimine göre değişmektedir. Değişkenlerin yöresel farkı da gözlemlenmektedir. Tüm fiilbaşları hakkında detaylı açıklama için “Fiilbaşları” bölümüne (→ 19.) bakınız.
■■■ “Başlı” fiillerde (= fiilbaşı ile başlayan fiillerde) vurgu, genelde (1)(2)(3) fiilbaşının son vuayelindedir. Fiilbaşının son vuayeli kaybolduğunda hemen sonraki vuayel vurgulu olur.
■ (1) Başlı fiillerin gelecek zaman ve “geçmişte gelecek zaman” biçimlerinde hem fiilbaşının son hecesi, hem istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecesi, vurgulu olur. Bir fiil kompleksinde (*) ikiden fazla vurgunun bulunması Lazca tüm diyalektlerde sık sık gözlemlenen “normal” olaydır.
(*) Fiil kompleksi : {önekler + fiil kökü + sonekler} şeklinde oluşan küme
■ (2) Bazı fiillerde hem fill-başının son hecesi hem ondan hemen sonraki hece vurgulu olur. Bu konuda herhangi kuralın var olup olmadığı henüz bilinmemektedir.
■ (3) Fiilbaşları, partisipin (→ 14.) başına eklendiğinde vurgusuzdur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[A] {me-} [1] “Konuşan kişiden uzaklaşarak”
[2] (işlevi belli değil)
[1] mevulur ~ mebulur (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyorum
(AH + Doğu) gidiyorum
nulur (*) (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyorsun
(AH + Doğu) gidiyorsun
nulun (*) (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyor
(AH + Doğu) gidiyor
(*) Vuayel önünde tüm diyalektlerde {n-}.
[2] meşonums umuyor
~ meşvens
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[B] {mo-} “kunuşan kişiye doğru”
movulur ~ mobulur (buraya) geliyorum
mulur (*) geliyorsun
mulun (*) geliyor
(*) /u/ önünde {m-}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[C] {e-}(Batı・Orta) “düşey doğrultuyla üste, yukarıya”
~ {ye-}(Doğu)
evulur ~ ebulur (Batı, Orta) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyorum
~ yevulur (Doğu)
eyulur (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyorsun
~ yulur (Orta・Doğu) (2)
eyulun (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyor
~ yulun (Orta・Doğu)(2)
(1) (Batı) tüm vuayel önünde {ey-}.
(2) (Orta, Doğu) /a/, /o/, /u/ önünde {y-}, /i/ önünde {e-}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[D] {ela-} ~ {ila-}(ÇX) [1] “yumuşak eğimde yukarıya, yukarıda”
[2] “kenara, kenarda; yan tarafa, yan tarafta”
[1] elevulur ~ elebulur (1) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorum
~ ilevulur (ÇX)(1)
elulur (2) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorsun
~ ilulur (ÇX)(2)
elulun (2) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorsun
~ ilulun (ÇX)(2)
(1) Şahıs öneki olan konson önünde {ele-}{ile-}.
(2) /i/, /u/ önünde {el-}{il-}.
[2] elaxedun (Batı, Orta, HP) kenara oturuyor; yan tarafa oturuyor
~ ilaxedun (ÇX)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[E] {ce-}(Batı) düşey doğrultuyla aşağıya, aşağıda
~ {ge-}(Orta・Doğu)
cevulur ~ cebulur (düşey doğrultuyla) iniyorum
~ gebulur ~ gevulur
culur (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) iniyorsun
~ gyulur (Orta・Doğu)(2)
culun (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) iniyor
~ gyulun (Orta・Doğu)(2)
(1) (Batı) tüm vuayel önünde {c-}.
(2) (Orta, Doğu) /a/, /o/, /u/ önünde{gy-}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[F] {dolo-} “düşey doğrultuyla derinliği olan makanın içine”
delevulur (PZ)(1) (içine) iniyorum
~ dolovulur ~ dolobulur
delulur (PZ)(2) (içine) iniyorsun
~ dolulur (3)
~ dululur (4)
delulun (PZ)(2) (içine) iniyor
~ dolulun (3)
~ dululun (4)
(1) (PZ) Şahıs öneki olan konson önünde {dele-}.
(2) (PZ) /i/, /u/ önünde {del-}.
(3) ÇM, AŞ, FN, AH, HP diyalektlerinde /i/, /u/ önünde {dol-}.
(4) Çxala ve Akçakoca diyalektlerinde /u/ önünde {dul-}
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[G] {ama-} “içine, içeriye”
amavulur ~ amabulur giriyorum
amulur (*) giriyorsun
amulun (*) giriyor
(*) Tüm diyalektlerde /i/, /o/, /u/ önünde {am-}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[H] {gama-} “dışarıya”
gamavulurt ~ gamabulurt dışarı çıkıyoruz
gamulurt (*) dışarı çıkıyorsunuz
gamuluran ~ gamulunan (*) dışarı çıkıyorlar
(*) Tüm diyalektlerde /i/, /o/, /u/ önünde {gam-}.
● gamavulurte, gamabulurtu, gamulvan, gamulan vb
değişkenleri bulunmaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[I] {go-} [1] “etrafını, etraflıca, her taraf”
[2] (işlevi belli değil)
[1] govulur ~ gobulur geziyorum
gulur (*) geziyorsun
gulun (*) geziyor
(*) Tüm diyalektlerde /u/ önünde {g-}.
[2] gomaşinen hatırlıyorum
gogaşinen hatırlıyorsun
gvaşinen (*) hatırlıyor
~ gaşinen (*)
(*) /a/ önünde :
Batı diyalektlerde {gv-}, Orta ve Doğu diyalektlerde {g-}.
Bu kelime “evrim fiilleri”nden biridir (→ 12.3., 13.3.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[J] {k’oşk’a-}(Batı) “arasını, araya, aradan”
~{goşa-}(Orta・Doğu)
k’oşk’apxedur araya oturuyorum
~ goşapxedur
k’oşk’ovulur (1) aradan geçiyorum
~ k’oşk’obulur
~ goşobulur
~ goşovulur
k’oşk’ulun (2) aradan geçiyor
~ goşulun
(1) Şahıs öneki olan koson önünde {k’oşk’o-}~{goşo-}.
(2) /i/, /u/ önünde {k’oşk’-}~{goş-}
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[K] {ok’o-}[1] “birlikte”
ok’ovibgart birlikte ağlıyoruz
~ ok’obibgart
~ ok’ovimgart
ok’ibgaran (*) biylikte ağlıyorlar
~ ok’imgaran
ok’ovulurt ~ ok’obulurt bir araya geliyoruz
ok’ulun (*) (su vb) birleşiyor
(*) /i/, /u/ önünde {ok’-}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[L] {k’ok’o-}(PZ) “ikiye ayırarak”
~ {ok’o-}[2](AŞ・Orta・Doğu)
k’ok’op’k’vatum ortadan kesiyorum
~ ok’op’k’vatum
(*) beres toma k’ok’untxozams çocuğun saçını ikiye ayırıp örüyor
~ bere toma ok’untxozay
~ beres (n)toma ok’untxozams
~ beres mtoma ok’untxozaps
(*) /i/, /u/ önünde {k’ok’-}~{ok’}.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[M] {do-}(***) (işlevi belli değil)
dopxedur oturuyorum
doxedi ! otur !
deviguram (PZ)(1) öğreniyorum
~ doviguram
~ dobiguram
~ dovigurap
diguram ~ digurap (2) öğreniyorsun
(1) (PZ) Kökbaşı {i-} veya {i-/u-} ise şahıs öneki olan konson önünde {de-}.
(2) /i/, /u/ önünde {d-}.
■ Bu fiilde hem fiilbaşı hem kökbaşı vurguludur.
doviguram, dobiguram vs
(***) Olumluluk baş-eki {do-} (→ 11.8.2.3.) ile eşbiçimlidir.
______________________________________________________________________
11.8. Olumluluk ve olumsuzluk
11.8.1. Göstergesiz olumluluk ve olumsuzluk göstergesi
11.8.2. Olumluluk baş-eki
______________________________________________________________________
11.8.1. Göstergesiz olumluluk ve olumsuzluk göstergesi
Lazca fiiller, çok sayıda dillerde olduğu gibi, “olumsuzluk göstergesi bulunmadığı takdirde olumlu”dur. (*)
(*) “Göstergeli olumluluk” hakkında açıklama için “Olumluluk baş-eki” maddesine bakınız.
Emir kipi, daima olumludur. Yasak kipi (→ 11.5.1.5.) ve yasak-istek kipi (→ 11.5.1.6.) daima olumsuzdur.
Diğer kiplerde gözlemlenen olumsuzluk göstergelerinin tümü önek olup fiilbaşından daha önde yer almaktadır.
11.8.1.1. var- ~ va-
11.8.1.2. vati + istek kipi (PZ)
11.8.1.3. vat’o + istek kipi (AŞ)
11.8.1.4. vati ~ varti (FN)
11.8.1.5. vati ~ varti (AH)
______________________________________________________________________
11.8.1.1. var- ~ va-
(Emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipi haricinde) tüm çeşit kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıda oumsuzluk göstergesi olarak var- ~ va- gözlemlenmektedir. Ancak istek kiplerindeki kullanımı çok yaygın değildir.
Çoğu zaman vuayel önünde var-, konson önünde va- biçimi gözlemlenmektedir.
Olumluluk göstergesi var- ~ va-, fiil kompleksi oluşturan eklerden biridir. Bundan dolayı çok sayıda Laz bunu arkasına gelen fiilbaşı vs ekler ile bitişik olarak yazmaktadırlar. Bunun bu çalışmada çizgi ile ayrılarak yazılmasının sebepleri şöyledir :
[1] Lazca fiil kompleksi, {çeşitli önekler + kök + çeşitli sonekler} şeklinde oluşup oldukça uzun olabilmektedir. Ekler arasında biçim bakımından “bağımsızlığı” olanlar çizgi ile ayrılarak yazılırsa okunması oldukça kolaylaşır.
[2] Batı ve Doğu diyalektlerde “1. şahıs göstergesi {v-} + kökbaşı {a-}” şeklinde başlayan birçok fiil bulunmaktadır. “Olumsuzluk göstergesi ayrı yazılır” diye bir prensip olduğunda yanlış anlaşılma ihtimali sıfıra düşer.
[3] Olumsuzluk göstergesi var-on (Batı)(yok ; değil) ve va-ren (Orta・Doğu)(yok ; değil) gibi ayrılarak yazıldığında /r/ foneminin “olumsuzluk göstergesinin son fonemi” olup olmadığı belli olur.
■■■ Olumsuzluk göstergesi daima vurguludur. Arkasına gelen kısım, yapısı çok sade ise vurgusuz olur. Yapısı çok sade değilse (fiilbaşı varsa, gelecek zaman ise, vs ...) vurgusu (vurguları) kaybolmaz. Lazca da bir fiil kompleksinde birden fazla vurgu olması “normal” bir olaydır.
va-çams yedirmiyor
va-çu yedirmedi
var-imt’en kaçmıyor
var-imt’u kaçmadı
var-imxors ~ var-ipxors yemiyor
~ va-ç’k’omups (ÇX)
va-şk’omu ~ va-ç’k’omu yemedi
va-şk’omasere (PZ-batı ve orta kısmı) yemeyecek
~ va-şk’omasen
~ va-ç’k’omasen
~ va-ç’k’omasinon (HP)
~ va-ç’k’omasun (ÇX)
va-putxun uçmuyor
va-putxu uçmadı
va-mç’ims (yağmur) yağmadı
~ va-mç’vips (ÇX)
va-movulur gelmeyeceğim
~ va-mobulur
va-gamavulur dışarı çıkmayacağım
~ va-gamabulur
va-ok’ibgares birlikte ağlamadılar
~ va-ok’imgares
______________________________________________________________________
11.8.1.2. vati + istek kipi (PZ)
Pazar diyalektlerinde {vati + istek kipi} biçimi, “gelecek zaman olumsuz” biçimi ile eşanlamlıdır.
vati vida (= va vidare) gitmeyeceğim
vati meft’a (= va meft’are) senin bulunduğun yere gelmeyeceğim
vati şk’omas (= va şk’omasere) yemeyecek
______________________________________________________________________
11.8.1.3. vat’o + istek kipi (AŞ)
Ardeşen diyalektlerinde {vat’o + istek kipi} biçimi, “her halde yapmayacak, muhtemelen yapmayacak” anlamına gelmektedir.
vat’o vida ~ vat’o bida muhtemelen gitmeyeceğim; her halde gitmeyeceğim
vat’o moft’a muhtemelen gelmeyeceğim; her halde gelmeyeceğim
vat’o şk’omay muhtemelen yemeyecek; her halde temeyecei
______________________________________________________________________
11.8.1.4. vati ~ varti (*) (FN)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[A] (FN-Sumla)
Mp’olişa varti memalasen. İstanbul’a gelemeyebilirim ; galiba gelemeyeceğim. (*)
(*) Sumla’li Nurdoğan Demir Abaşişi tarafından verilen örnek ve tercümesidir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
[B-1] (FN- Ç’urç’ava)
- Nana-çkimi, baba komoxtu-i, p’ea ? (*) Anne, babam geldi mi acaba ? (1)
- Varti moxtu ! Geldiğini sanmıyorum.
~ Sanmıyorum ki gelmiş olsun.
(*) komoxtu (geldi) başındaki {ko-}, “olumsuzluk baş-eki”dir (→ 11.8.2.).
[B-2] (FN- Ç’urç’ava)
- Si ç’andaşa idare-i ? Sen düğüne gidecek misin ? (2)
- Varti bidare ! Gideceğimi sanmıyorum.
(1)(2) Ç’urç’ava’lı Hasan Uzunhasanoğlu tarafından verilen örnek ve tercümeleridir. Aslı yazısında bu cümleler, çizgi kullanılmadan “Nana çkimi, baba komoxtu i ...” vs şeklinde yazılmıştır.
______________________________________________________________________
11.8.1.5. vati ~ varti (AH)(*)
Varti bidare. Her halde gitmeyeceğim.
______________________________________________________________________
11.8.2. Olumluluk baş-eki (vurgulanan olumluluk göstergesi)
11.8.2.1. {o-}(*)
11.8.2.2. {menda-/minda-} (1)
11.8.2.3. {do-}
11.8.2.4. {ko-/ho-}(2)
(*) Çxala diyalektlerinin dışında.
(1) Çxala diyalektlerinde {minda-}, diğer tüm diyalektlerde {menda-}.
(2) (Batı)(Orta){ko-}, (Doğu){ko-} ~ {ho-}.
● {o-} ve {menda-/minda-}, çok az sayıda fiilde gözlemlenmektedir.
● {o-},{menda-/minda-} ve {do-}, sırf fiilbaşı olmayan fiillerde gözlemlenmektedir.
● {ko-}, en çok hareket fiillerinde fiilbaşı önüne eklenmektedir. Ayrıca, fiilbaşı olmaksızın, varlık fiili, hal fiilleri vs önünde de gözlemlenmektedir.
●●● Olumluluk baş-ekleri, “isim tamlayan cümlemsiler” ve isim-cümlemsilerde (→ 17.) kullanılmaz. Fiil-isimler (→ 15.) ve partisiplerde (→ 14.) de kullanılmaz.
■ Olumluluk baş-eklerinin tümü daima vurguludur. İki-heceli olan {menda-/minda-}’nın son hecesi vurguludur. {menda-/minda-}, {do-} ve {ko-}’nun son vuayeli kaybolduğu takdirde vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.
______________________________________________________________________
11.8.2.1. Olumluluk baş-eki {o-}
Olumluluk baş-eki {o-} ile eşbiçimli ekler bulunmaktadır.
● Kökbaşlarından biri (→ 11.6.5.)
● Fiil-isimlerdeki başsızlık göstergesi (→ 15.)
● Fiil-sıfatlardaki başsızlık göstergesi (→ 15.)
● Orta ve Doğu diyalektlerde pek az gözlemlenen bir fiilbaşı (→ 19.)
Bu olumluluk baş-eki, Çxala diyalektlerinde kullanılmaz.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.8.2.1.1. Olumluluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller
Olumluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller, gözlemlendiği yöre, biçimi ve kullanımına göre şöyle sınıflandırılabilmektedir :
[A] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı {ø-} veya “işlevi belli olmayan {i-}” olanlar:
[temsili biçimi] [anlamı]
imxors ~ ipxors yiyor
çams ~ çaps yediriyor
ç’opums ~ ç’opups yakalıyor
iç’open yakalanıyor
şums ~ şups içiyor
[B] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı
ya “şahıssız kip göstergesi {i-}”
ya “dönüşlülük göstergesi {i-}”
ya da “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” olanlar:
int’alen karışıyor
unt’alams ~ unt’alaps [biri için, birine ait birşey] karıştırıyor
işk’omen (yemek, tatlı, meyve vs) yeniliyor
~ iç’k’omen
uşk’omams [biri için, birine ait bir şey] yiyor
~ uç’k’omams ~ uç’k’omaps
uç’opams ~ uç’opaps [biri için, birine ait bir şey] yakalıyor
uşvams ~ uşvaps [biri için, birine ait bir şey] içiyor
[C] Sırf Batı diyalektlerde olumluluk baş-eki {o-}’yu alanlar:
ç’ums yakıyor
uç’ums [biri için, birine ait bir şey] yakıyor
iç’ven yanıyor
udums (Batı)(1) [gözleri] yumutoe
inor- (Batı)(*) ? [anlamı belli değil](*)
(*) Bu fiilin tek bir kullanım örneği mevcuttur: şarkı sözlerinde {o-} baş-ekli bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil (→ 11.8.2.1.2.C-5). Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil biçimi, *inors, *inoren, *inorams vb olabilir, ama hiç gözlemlenmemektedir. Bu çalışmada, emperfektif biçiminin bilinmediğini çizgi ile göstererek, “inor-” şeklini bu fiilin temsili biçimi olarak kullanmaktayız.
(1) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan fiil, hemen sonraki maddede (→ 11.8.2.1.2.C-4) anlatılmaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
11.8.2.1.2. Olumluk baş-eki {o-}’nun kullanımı
[A] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı {ø-} veya “işlevi belli olmayan {i-}” olan fiiller :
Bu grup fiillerde olumluluk baş-eki sırf perfektif biçimler başında kullanılmaktadır.
imxors ~ ipxors pşk’omi ~ p’ç’k’omi yedim
opşk’omi ~ op’ç’k’omi emin olun ki yedim (***)
[(ÇX) kop’ç’k’omi]
pşk’omare ~ p’ç’k’omare yiyeceğim
opşk’omare ~ op’ç’k’omare elbette yiyeceğim
[(ÇX) kop’ç’k’omaun]
(***) Bazen “şimdi yedim” anlamına da gelir. Olumluluk baş-ekine denk düşen morfem Türkçede bulunmadığı için çeşitli tercüme mümkündür.
çams ~ çaps pçi yedirdim
opçi
[(ÇX) kopçi]
ç’opums ~ ç’opups p’ç’opi yakaladım
op’ç’opi
[(ÇX) kop’ç’opi]
iç’open viç’opi ~ biç’opi yakalandım
oviç’opi ~ obiç’opi
[(ÇX) koviç’opi]
şums ~ şups pşvi içtim
opşvi
[(ÇX) kopşvi]
[B] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı ya “şahıssız kip göstergesi {i-}” ya “dönüşlülük göstergesi {i-}” ya da “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” olan fiiller :
Bu grup fiillerde olumluluk baş-eki, hem perfektif hem emperfektif biçimlerin başında kullanılmaktadır.
int’alert’u (1) karışıyordu
oint’alert’u (*)(1) tamamen karışıyordu
[(ÇX) kint’ale(r)t’u]
(*) Bazen oyint’alert’u ~ oynt’alert’u şeklinde de telaffuz edilmektedir.
(1) Öznesi cansız ise çoğul olsa da fiilin biçimi tekil olabilir.
mint’alu benim için (benim yerime; benimkini) karıştırdı
omint’alu benim için (benim yerime; benimkini) tamamen karıştırdı
[(ÇX) komint’alu]
işk’omu ~ iç’k’omu (yemek, tatlı, meyve vs) yenildi
oişk’omu ~ oiçk’omu (*)
[(ÇX) kiç’k’omu]
(*) Bazen de oyişk’omu ~ oyşk’omu; oyiç’k’omu ~ oyç’k’omu
gişk’omams senin için (senin yerine; seninkini) yiyor
~ giç’k’omams
~ giç’k’omaps
ogişk’omams
~ ogiç’k’omams
~ ogiç’k’omaps
[(ÇX) kogiç’k’omaps]
vuç’opi ~ buç’opi onun için (onun yerine; onunkini) yakaladım
ovuç’opi ~ obuç’opi
[(ÇX) kovuç’opi]
mişvams ~ mişvaps benim için (benim yerime; benimkini) içiyor
omişvams ~ omişvaps
[(ÇX) komişvaps]
omişu ~ omişşu (AŞ) benim için (beniö yerime; benimkini) içti
●●● Üçüncü şahıs özneli uç’opu (başkası için yakaladı), uşk’omams ~ uç’k’omams ~ uç’k’omaps (başkasınınkini yiyor), uşvams ~ uşvaps (başkasınınkini içiyor) vb fiillerinin önüne olumluluk baş-ekinin eklendiği *ouç’opu, *ouşk’omams ~ *ouç’k’omams ~ *ouç’k’omaps, *ouşvaps vb biçimleri gözlemlenmemektedir.
■■■ uç’opu, uç’k’omams vs gibi hece sayısı 3 veya 3’ten daha fazla olan fiillerde vurgu yeri, ya kelime başında ya da kelimenin sondan ikinci hecesinde olabilmektedir. Olumluluk baş-eki {o-} ile kökbaşı {u-} yan yana bulunduğunda ikisinin birleşme sonucu tek bir /u/ fonemi telaffuz ediliyor diye varsayılabilmektedir.
[C] Sırf Batı diyalektlerde olumluluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller :
[C-1] ç’ums (yakmak)
p’ç’vi yaktım
op’ç’vi (*) emin olun ki yaktım, tamamen yaktım
(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde bu fiile eklenen olumluluk baş-eki,
{do-}’dur: dop’ç’vi (tamamen yaktım).
[C-2] uç’ums ([biri için, birinin yerine, birininkini] yakmak)
miç’u benim için (benim yerime, benimkini) yaktı
omiç’u (*)
(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde domiç’u.
[C-3] iç’ven (yanmak)
viç’vi ~ biç’vi yandım
oviç’vi ~ obiç’vi (*)
(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde dobiç’vi ~ doviç’vi.
[C-4] udums (Batı)([gözleri] yummak) (1)(2)
vudvi ~ budvi [gözlerimi] yumdum
ovudvi ~ obudvi
(1) (FN)(AH)(HP) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan odums ~ odumers fiilinin başındaki /o-/, fiilbaşı {o-}’dur (→ 19.). (*) Fiilbaşları, (olumluluk baş-eklerinin tersine) olumsuz biçimlerde de asla kaybolmaz.
(FN)(AH- merkez)
obdum, odum, odums ... ; var-obdum, var-odum, var-odums ...
obdvi, odvi, odu ... ; var-obdvi, var-odvi, var-odu ...
(AH- Pilarget vb)(HP)
obdumer, odumer, odumers ... ; var-obdumer, var-odumer, var-odumers ...
obdvi, odvi, odu ... ; var-obdvi, var-odvi, var-odu ...
(*) Fiilbaşı {o-}, bunun dışında ancak opşams (doldurmak) fiilinde gözlemlenmektedir.
İşlevi belli değildir.
Batı diyalektlerde hiç gözlemlenmemektedir.
(2)(ÇX) Çxala diyalektlerinde odvars fiili buna denk gelir. Ne fiilbaşlı ne de olumluluk başeklidir. Şöyle çekilir.
vodvar, odvar, odvars ... ; var-vodvar, var-odvar, var-odvars ...
vodvi, odvi, odu ... ; var-vodvi, var-odvi, var-odu ...
[C-5] inor- (Batı) [anlamı belli değil]
ovinori ~ obinori (1) [anlamı bilinmez]
(1) Sırf şarkı sözlerinde “oviç’vi do ovinori ~ obiç’vi do obinori” deyiminde gözlemlenmektedir.
______________________________________________________________________
11.8.2.2. Olumluluk baş-eki {menda-/minda-}
● Değişkenleri :
{Şahıs öneki ø- + kökbaşı} önünde : {mend-/mind-}
{Şahıs öneki olan konson + kökbaşı} önünde : {mende-/minde-}
● Olumluluk baş-eki {menda-/minda-}, sırf “gitmek”, “götürmek”, “göndermek”, “(uzağa) bakmak” (ve, yöreye göre, “gütmek”) anlamlarına gelen fiillerin başında gözlemlenmektedir.
● Hem perfektif hem emperfektif biçimlerde gözlemlenmektedir. Şahıssız kiptede kullanılmaktadır.
ulun, mendulun, mindulun gidiyor bkz var-ulun (gitmiyor)
idu, mendaxt’u (Batı) gitti bkz var-idu (gitmedi)
~ idu, mendaxtu (Orta・HP)
~ idu, mindaxtu (ÇX)
ilven, mendilven gidilir bkz var-ilven (gidilmez)
~ ilen, mendilen bkz var-ilen
~ ilinen, mendilinen bkz var-ilinen
~ ilen, mindilen
uğams, menduğams (Batı) (cansız bir şey) götürüyor (1)
~ umers, mendumers (Orta)(HP)
~ umars, mindumars (ÇX)
uyonu, menduyonu (Batı・Orta) (canlıyı) götürdü (1)
~ ux’onu, mendux’onu (HP)
~ ux’onu, mindux’onu (ÇX)
puci vupini, puci mendevupini (Batı) ineği güttüm (2)
~ puci bupini, puci mendebupini (Batı)(FN)
gincğona, mendegincğona, mindegincğona (cansız bir şey) sana göndereyim
oşk’u, mendoşk’u, mindoşk’u (canlıyı) gönderdi
menda3’k’edu, minda3’k’edu (Orta)(Doğu) (uzağa baktı)
(1) Menduğams, menduyonams fiilleri, Batı diyalektlerde “ısrar ederek götürmek, zorla götürmek” anlamlarına da gelmektedir.
(2) Vupini ~ bupini, genelde “serdim” anlamında olup Doğu diyalektler ve Arhavi diyalektlerinde “güttüm” anlamına gelmemektedir.
______________________________________________________________________
11.8.2.3. Olumluluk baş-eki {do-}
● Olumluluk baş-eki {do-} ile eşbiçimli bir fiilbaşı bulunmaktadır (→ 11.7.M, 19.).
● Değişkenleri :
{Şahıs öneki ø- + kökbaşı} önünde
kökbaşı {i-}{i-/u-} ise tüm diyalektlerde {d-}
kökbaşı {o-} ise (ÇM)(AŞ)(ÇX) {dv-}
(PZ)(FN)(AH)(HP) {d-}
kökbaşı {a-} ise (Batı)(ÇX) {dv-}
(FN)(AH)(HP) {d-}
{Şahıs öneki olan konson + kökbaşı} önünde
Pazar diyalektlerinde kökbaşı {i-}{i-/u-} ise {de-}
kökbaşı {a-}{o-} ise {do-}
Diğer tüm diyalektlerde daima {do-}
■■■ Olumluluk baş-ekleri daima vurguludur. Vuayel önünde {do-} eki {d-}~{dv-} biçimlerini alınca vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.
■ Fiil kompleksi olumluluk baş-eki dahil iki heceli ise sırf baş-eki vurguludur.
■ Fiil kompleksinin hece sayısı “baş-eki dahil 3 veya 3’ten fazla” ise bir komplekste birden fazla vurgu bulunabilir. Vurguların kalitesi eşit de olabilir, değişik de olabilir.
● Olumluluk baş-eki {do-}, fiilin kökbaşı {ø-} ise, sırf perfektif biçimlerin başında gözlemlenmektedir.
● Fiilin kökbaşı {ø-} değilse, emperfektif biçimlerin başında da gözlemlenmektedir. Ancak tüm başsız fiillerde kullanılır değildir. Bu konuda herhangi kuralın bulunup bulunmadığı henüz bilinmemektedir.
●●● {Olumluluk baş-eki do- + emperfektif şimdiki zaman} biçimi, “genelde tekrarlanan hareket” ifade eder. Türkçe “geniş zaman” biçim işlevlerinin bir kısmını karşılamaktadır.
ixenams (Batı・Orta) ~ ixvenaps (Doğu) kendisi için yapıyor
dixenams (Batı・Orta) ~ dixvenaps (Doğu) kendisi için yapar
ixenu (Batı・Orta) ~ ixvenu (Doğu) kendisi için yaptı
dixenu (Batı・Orta) ~ dixvenu (Doğu) emin olun ki kendisi için yaptı
uxenams (Batı・Orta) ~ uxvenaps (Doğu) birinin yerine yapıyor
duxenams (Batı・Orta) ~ duxvenaps (Doğu) birinin yerine yapar
uxenu (Batı・Orta) ~ uxvenu (Doğu) birinin yerine yaptı
duxenu (Batı・Orta) ~ duxvenu (Doğu) emin olun ki birinin yerine yaptı
puci unç’valams (Batı) birinin ineğini sağıyor
puci dunç’valams (Batı) birinin ineğini sağar
bkz puci nç’valums ineği sağıyor
● Orta ve Doğu diyalektlerde “sağmak” fiilin başında {do-} baş-eki eklenmez.
“Sağmak”: munç’valums (AH), nç’valums ~ nç’valups (HP) ;
puciz muzdams (FN), puciz muzdoms (AH), puciz muzdaps (HP)
Başlı fiillere olumluluk baş-ekleri eklenmez.
(Yukarıdaki örneklerde fiilbaşı {mo-}, vuayel önünde {m-} şeklini almıştır.)
p’t’axi, dop’t’axi kırdım
vu3’vi, devu3’vi (PZ) birine söyledim
~ vu3’vi, dovu3’vi (ÇM)(AŞ-batı kısmı)(HP)(ÇX)
~ bu3’vi, dobu3’vi (AŞ-doğu kısmı)(FN)(AH)
______________________________________________________________________
11.8.2.4. Olumluk baş-eki {ko-}
● Yöresel değişkeni : Doğu diyalektlerde bazen {ho-} biçimi duyulmaktadır.
● Fonolojik değişkeni : vuayel önünde tüm diyalektlerde {k-}
■■■ Olumluluk baş-ekleri daima vurguludur. Vuayel önünde {ko-} eki {k-} biçimini alınca vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.
■ Fiil kompleksi olumluluk baş-eki dahil iki heceli ise sırf baş-eki vurguludur.
■ Fiil kompleksinin hece sayısı “baş-eki dahil 3 veya 3’ten fazla” ise bir komplekste birden fazla vurgu bulunabilir. Vurguların kalitesi eşit de olabilir, değişik de olabilir.
[A] Varlık fiilinde (→ 12.1.) (daima emperfektif)
kon (Batı) mevcuttur bkz var-on (mevcut değildir)
~ koren (Orta) bkz va-ren
~ koyen (Orta・Doğu) bkz va-yen
[B] Değer fiilinde (→ 12.2.) (daima emperfektif)
ğirs, koğirs değerindedir
[C] Hal fiillerinde (→ 12.2.) (daima emperfektif)
pxer, kopxer oturmuş haldeyim
mişk’un, komişk’un (Batı) biliyorum
~ miçkin, komiçkin (Orta・Doğu)
[D] Fiilbaşı ile başlayan hareket fiillerinde (→ 12.4.)
[D-1] Perfektif
amaxt’u, kamaxt’u (Batı) girdi
~ amaxtu, kamaxtu (Orta・Doğu)
dopxedi, kodopxedi oturdum
dololu, kodololu içine düştü
elaxedu, kelaxedu kenara oturdu
moxt’i ! , komoxt’i ! (Batı) gel !
~ moxti ! , komoxti ! (Orta・Doğu)
[D-2] Emperfektif : “tekrarlanan hareket” ifade eder (*).
goimsk’vanams ~ goimskvanams kendini güzelleştiriyor
kogoimsk’vanams ~ kogoimskvanams kendini güzelleştirir
●●● (*) Bu kullanımı kısıtlı sayıda fiilde gözlemlenmektedir. Bu kullanımın hangi koşulda mümkün olduğu henüz bilinmemektedir.
______________________________________________________________________
11.9. Soru
11.9.1. Göstergesiz soru
11.9.2. Soru göstergesi = en-sonek {-i} (*)
(*) En-sonek: sonekler arasında daima en son yerde bulunanlar.
Fransızca “profıxe”, İngilizce “profix” teriminin karşılığı olarak
önerilen terimdir.
______________________________________________________________________
11.9.1. Göstergesiz soru
Cümle içinde soru kelimesi bulunduğunda soru göstergesi kullanılmaz.
Xasani nak ulun ? (PZ) Xasani nereye gidiyor ?
~ Xasani so ulun ? (diğer tüm diyalektler)
Aşela mundes moxt’u ? (PZ) Aşela ne zaman geldi ?
Aşela munde moxt’u ? (ÇM)(AŞ)
Aşela mundez moxtu ? (FN)(AH)(HP)(ÇX)
● Birçok dilde olduğu gibi, Lazcada cümle içinde soru kelimesi bulunsa da bulunmasa da cümle kuruluşu değişmemektedir.
______________________________________________________________________
11.9.2. Soru göstergesi = en-sonek {-i}
Cümle içinde soru kelimesi bulunmadığı takdirde fiil kompleksi sonuna en-sonek {-i} eklenir. Soru göstergesinin biçimi, fiilin çeşidi, kipi, aspekti, zamanına göre değişmemektedir. Ayrıca diyalekte göre de değişmemektedir.
● Emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipinde soru biçimi bulunmamaktadır.
● En-sonek {-i}’nin hemen önündeki fonem vuayel ise iki vuayel arasında bazen hafif /y/ duyulmaktadır. Bu çalışmada bu konson ayrıca yazılmamıştır.
● {-i} en-sonekinin hemen önündeki fonem konson ise o konson ile soneki birlikte bir hece oluşturur. Yani soru göstergesi ile önündeki fonem arasında telaffuz sınırı bulunmamaktadır.
■ Soru en-soneki {-i}, vurgulama bakımından önündeki kısmından bağımsızdır: kendisi
daima vurgulu ve inici tonludur; önündeki kısımdaki vurgu(lar) ne kaybolur ne de yerini değiştirir.
Aşela moxt’u-i ? (Batı) Aşela geldi mi ?
~ Aşela moxtu-i ? (Orta・Doğu)
Xasani moxt’asere-i ? (PZ-batı ve orta kısmı) Xasani gelecek mi ?
~ Xasani moxt’asen-i ? (PZ-doğu kısmı)(ÇM)(AŞ)
~ Xasani moxtasen-i ? (FN)(AH)
~ Xasani moxtasinon-i ? (HP-Makreal vb)
~ Xasani moxtasunon-i ? (HP-Mxigi vb)
~ Xasani moxtasun-i ? (ÇX)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (Batı) Pazar diyalektlerinde de bazen, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde (*) kurallı olarak bazı bildirici biçimlerin sonunda bulunan /-y/ fonemi, soru göstergesi önünde hiç gözlemlenmemektedir. Onun yerine /-ms/, /-rs/ ve /-s/ fonemleri telaffuz edilmektedir.
(*) Ardeşen- Dutxe haricinde
[Bildirici biçimler] [Soru biçimleri]
t’axuy kırıyor t’axums-i ? kırıyor mu ?
mç’i(y) (yağmur) yağıyor mç’i(m)s-i ? (yağmur) yağıyor mu ?
u3’ome(y) birine söylüyor u3’omers-i ? birine söylüyor mu ?
imxoy yiyor imxors-i ? yiyor mu ?
ide(y) gittiler ides-i ? gittiler mi ?
komoxt’ay gelsin moxt’as-i ? gelsin mi ?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde, bildirici biçimlerin sonundaki /-ms/, /-rs/, /-mt/ , /-rt/ konson grubunun arkasına eklenen /-u/ ve /-e/ vuayelleri, soru en-soneki eklendiğinde telaffuz edilmemektedir.
[Bildirici biçimler] [Soru biçimleri]
çamsu (AŞ- Dutxe) yediriyor çams-i ? yediriyor mu ?
imxorsu (AŞ- Dutxe) yiyor imxors-i ? yiyor mu ?
p’t’axumtu kırıyoruz p’t’axumt-i ? kırıyor muyuz ?
~ p’t’axumte (ÇM- M3’anu)
vimxortu yiyoruz vimxort-i ? yiyor muyuz ?
~ vimxorte (ÇM-M3’anu)
______________________________________________________________________
11.10. Fiil kompleksindeki ek zincirlemesi
Lazcada fiil kompleksini oluşturan çeşitli önek ve sonekler, aşağıda gösterilen belirli sıra ile zincirlenmektedir.
[Bkz : Ettirgen (→ 12.5.), Daha önce geçmiş zaman (→ 13.), Duyulmuş geçmiş zaman (→ 13.), Koşul cümlemsileri ve taviz cümlemsileri (→ 16.), İsim tamlayan cümlemsi ve isim-cümlemsi (→ 17.)]
[1] Baş-ek (1) İsim tamlayan cümlemsi baş-eki{na-}
Olumluluk baş-ekleri {o-, menda-, do-, ko-}
[2] Olumsuzluk göstergesi {var- ~ va-, vs}
[3] Fiilbaşı {me-, mo-, dolo-, vs}
[4] Şahıs öneki {v- ~ b-, ø-}{m-, g-, ø-}
[5] Kökbaşı {ø-, i-, i-/u-, a-, o-}
[6] Kök
[7] Ettirgen kök yapım eki I {-in-}
[8] Ettirgen kök yapım eki II {-ap-}
[9] Kök ilâvesi {-am, -em, -om, -um ; -er, -ur ; -omer ~ -umer}
[10] “Hatıra-umut” göstergesi {-t’-}(3)
[11] İstek kipi göstergesi {-a} (2)(3)
[12] Şahıs soneki {-ø, -s, -n, -an ; -i,-u, -es ~ -ez}(4)(6)
[13] Çoğul göstergesi {-t} (4)(5)
[14] Sondan ikinci ek Daha önce geçmiş zaman göstergesi {-dort’un}
Duyulmuş geçmiş zaman göstergesi {-doren}
Dilek kipi göstergesi (5)(6) {-k’o}
[15] En-sonek (7) Soru göstergesi {-i }
Koşul ve taviz cümlemsi göstergesi {-na}
(1) Yasak kipi ile yasak-istek kipinin göstergesi {mot} ve “haykırışlı na-lı cümle”deki {na} eki (→ 18.) de baş-eklerdir.
(2) Perfektif istek kipinde istek kipi göstergesi, kökün hemen arkasına eklenir.
(3) Varlık fiili, hal fiilleri vb’nın gelecek zaman biçimi, emperfektif istek kipinden türemiştir. Arhavi dışındaki diyalektlerde bulunan “geçmişteki gelecek zaman” biçiminde {-t’-} eki, “emperfektif istek kipi oluşturan umut göstergesi” ve “emperfektif geçmiş zaman biçimini oluşturan hatıra göstergesi” olarak bir fiil kompleksi içinde iki kere gözlemlenmektedir(→ 13.).
mişk’ut’asert’u (Batı) bilecektim
miçkit’at’u ~ miçkit’astun (FN)(*)
miçkit’asunt’u (HP)
(*) Sağdaki miçkit’astun biçimindeki ikinci kalın harf, fırlatmasız /t/ fonemidir.
Orta ve Doğu diyalektlerde ovmalı konson arkasında bulunan fırlatmalı konson, kurallı olarak fırlatmasız olur.
(4) Şahıs soneklerinin tümü aynı zamanda zaman göstergesidir. Ayrıca çoğu sayı göstergesi işlevini de yapmaktadır (→ 11.2., 11.3., 11.4.).
(5) Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, dilek kipi göstergesinin arkasına eklenir (→ 11.5.1.3.1.).
(6) Batı diyalektlerde dilek kipi göstergesi ile 3’üncü şahıs çoğul göstergesi, iç içe birleşmiş halinde bulunmaktadır (→ 11.5.1.3.1.).
(7) Cümlemsi edatları arasında {-şa}{-şi } gibi ek halinde olanlar (→ 6.2., 6.3.) da en-soneklerdir. Lazcada “ek” ile “kelime” arasında belirli sınır bulunmamaktadır.
●●● Partisipler (→ 14.), fiil-isimler (→ 15.) vb’nın yapımındaki ek zincirlemesi için herbiri ile ilgili bölüme bakınız.