12. Fiil : Sınıflandırma

12.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili

12.2. Hal fiili

12.3. Evrim fiili

12.4. Hareket fiili

12.5. Ettirgen fiil

12.6. Çekicilik fiili

12.7. Değerlendirme fiili

●●● Bu bölümde genelde fiillerin sırf temsili biçimleri gösteriyoruz.(1)(2)

Diğer biçimleri için “13. Fiil : Çekim” bölümüne bakınız.

(1) Fiilin temsili biçimi

= bildirme kipi, emperfektif, şimdiki zaman, üçüncü şahıs tekil özneli,

üçüncü şahıs nesneli ve, datif tümleçliyse, üçüncü şahıs datif tümleçli biçimi

(2) Bazı evrim fiillerinin “sade perfektif” biçimleri de ayrıca bu bölümde gösteriyoruz.

______________________________________________________________________

12.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili

12.1.1. Varlık fiili [apsolütif özneli tümleçsiz fiil]

12.1.2. Bulunma fiili [apsolütif özneli lokatif tümleçli fiil]

12.1.3. Kopula fiili [apsolütif özneli yüklemli fiil]

kopula : Türkçe gramerde “koşaç” < Fransızca copule, İngilizce copula, Latince copula

apsolütif durum : İsim ve zamirlerin durumlarının biri. Lazcada ulun (gidiyor), mulun (geliyor) gibi fiillerin öznesi olarak ve oncirams (uyutuyor), t’axums (kırıyor) gibi fiillerin tümleci olarak kullanılan durum. Ya yalın biçim ya da {-i} ekli biçimdir.

lokatif durum : “bulunma durumu” da denir. Lazcada oxoris/ oxoriz (evde) gibi {-s/ -z} ekli biçimdir. Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde bu ek kaybolmuştur.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiili, eşbiçimliler.(1) Hem “üç adet eşbiçimli fiil” olarak hem de “çok-anlamlı ve çok-sözdizimli bir fiil” olarak değerlendirilebilir.

(1) Yüzde yüz eşbiçimli değiller. Olumluluk baş-eki {ko-} ~ {k-}(→ 11.8.2.), sıklıkla

varlık fiiline eklenir. Ayrıca orta ve doğu bölge diyalektlerinde kopula fiilinin bildirme

kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil biçimi değişkenlidir.

● Bu maddede anlatılan fiillerin temel kipi olarak sırf bildirme kipi vardır; yeterlik kipi, şahıssız kipi ve tecrübe kipi yoktur. Bildirme kipinden ancak istek kipi ile dilek kipi türerler. Emir kipi (2) ve yasak kipi yoktur.

(2) Bazen emperfektif geçmiş zaman biçiminin “emir kipi” olarak kullanıldığı

gözlemlenir. Türkçe tek “olmak” fiiline çok sayıda Lazca fiil denk geldiğinden dolayı

yanlış kopya yapılmıştır. Bu çalışmada bunu yanlış kullanım olarak değerlendiriyoruz.

● Bu fiillerinin sırf emperfektif aspekti vardır.

● Bu fiillerden ettirgen fiil (→ 12.5.) türemez. Partisipleri (→ 14.) de fiil-isimleri (→ 15.) de yok. (3)

(3) Lazca-Türkçe iki dilli olanlar, iki dilin kelimeleri arasında tam karşılığı olmadığını

bazen unutuyorlar. Türkçe “olmak” fiil-ismi oldukça çok anlamlıdır : hem varlık fiiline,

hem bulunma fiiline, hem kopula fiiline, hem bazı evrim fiillerine (→ 12.3.), hem “(bir

olay) meydana geliyor” fiiline vs denk gelir. Bundan dolayı bazıları örneğin “Lazca

varlık fiilinin fiil-isim biçimi yok” dendiğinde şaşırıp “Türkçe olmak kelimesinin Lazca

karşılığı var” diyebilirler.

● Fiilbaşları (→ 11.7., 19.) varlık fiili ve kopula fiiline eklenmezler (4).

(4) “Fiilbaşı + {i-/u-} kökbaşı + bulunma fiilinin kökü ve sonekleri” olarak tahlil

edilebilen hal fiili vardır (→ 12.2.2.).

______________________________________________________________________

12.1.1. Varlık fiili　[apsolütif özneli tümleçsiz fiil] 

Lazca varlık fiilinin iki çeşit anlamı ve kullanımı bulunmaktadır.

1. Var, (ve olumsuz olarak) yok.

2. “Bir süredir bir hal devam ediyor” ifadesindeki “-dir/-dır/-dur/-dür”

Temsili biçimi, batı diyalektlerde on, orta ve doğu diyalektlerde ren ~ yen. “Var” anlamına kullanıldığında çoğu zaman olumluluk baş-eki {ko-} ~ {k-} eklenerek kon (Batı) ve koren ~ ko(y)en (Orta, Doğu) biçimlerini alır.

■■■ Orta ve doğu diyalektlerde ren ~ yen biçimi, ek haline gelmiş olup vurgusuz söylenir.(*) Diğer biçimlerde ise kelime başındaki hece vurguludur.

(*) Çok sayıda Laz ren ~ yen biçimini önüne gelen kelime ile bitişik yazarlar.

_____________________________________________________________________________

12.1.1.1. “Var” ve “yok” anlamında

[A] Olumlu

Ğormot’i kon. (Batı) Ğormot’i ~ Ğormoti vardır.

~ Ğormoti koren. (Orta)

~ Ğormoti koyen. (Doğu)

ğormot’i ~ ğormoti : 1. Lazların eski inançlarında doğaüstü bir varlık.

2. Tanrı.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B] Olumsuz

Nenei var-on. (PZ) Nenei mevcut değil. Nenei diye bir şey yok.

Didamangisa var-on. (ÇM)(AŞ) Didamangisa mevcut değil.

Didamp’ilu va-ren. (FN) Didamp’ilu mevcut değil.

Kçink’ok’ari va-ren. (FN-Abu) Kçink’ok’ari mevcut değil.

nenei, didamangisa, didamp’ilu, kçink’ok’ari:

eskiden büyüklerin çocuklar salatalıklar büyümeden koparmasınlar diye

uydurdukları korkutucu yaratık

kçin(i): (Batı: sıfat) beyaz saçlı ;

(Orta, Doğu: isim) yaşlı kadın

k’ok’ari: meyve toplarken dalları çekmek için kullanılan çengelli uzun sopa

●●● Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde buna denk gelen hayali varlık

bulunmamaktadır. Kçin-k’ok’ari (AH) ile xçin-k’ok’ari (HP)(ÇX) kelimeleri,

“zayıf ve çirkin yaşlı kadın” anlamına gelir.

■ Olumsuzluk göstergesi olan var- ~ va- vurgulu olup on ve ren vurgusuzdur.

______________________________________________________________________

12.1.1.2. “Bir süredir bir hal devam ediyor” ifadesindeki -dir/-dır/-dur/-dür

[A]

Vi(t) ndğa on, mç’ima va-mç’ims. (PZ) On gündür yağmur yağmıyor.

~ Viti ndğa on, mç’ima va-mç’iy. (ÇM)(AŞ)

~ Vi(t) ndğa ren, mç’ima va-mç’ims. (Orta)

~ Vi(t) ndğa yen, mç’ima va-mç’ips. (HP)

~ Vi(t) ndğa yen, mç’vima va-mç’vips. (ÇX)

●●● “Bir olay meydana geleli bir süre oldu” ifadesine bakınız (→ 12.3.1.2.)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B]

●●● Bazı şiirlerde oren biçimi gözlemlenmektedir. Bu fiilin Lazca tüm diyalektlerdeki çekimine bakıldığında varlık-bulunma-kopula fiilinin ortak eski temsili biçiminin oren olduğu anlaşılmaktadır. (→ 13.1.)。

(ÇM)

Ç’emu-şk’imi, cur 3’ana oren, P’ursa (1) Benim Ç’emu, iki senedir Bursa’da

Ç’emu erkek adı : Mustafa.

-şk’imi benim

cur iki. Çoğu diyalektlerde jur

3’ana sene, yıl

P’ursa Bursa. Birleşik oblik durum (burada lokatif işlevli)

(1) Çamlıhemşin-Mek’alesk’irit köylü rahmetli Hatice Demirkıran tarafından yazılmış üç bentli dest’ani’nin birinci bent, birinci mısrasıdır. İkinci benti ise “Otxo daha koren var-mazin toli” (Daha dört senedir gözüme görünmüyor) diye başlıyor ... ______________________________________________________________________

12.1.2. Bulunma fiili [apsolütif özneli lokatif tümleçli fiil]

“Lokatif tümleç”, ya lokatif durumdaki isim ya da yer zarfıdır.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde lokatif durum (veya “bulunma durumu”) birleşik oblik durum olmuştur.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bulunma fiili = “biri (veya bir şey) bir yerdedir” ifadesindeki -dir/-dır/-dur/dür.

Temsili biçimi = on (Batı) ile ren ~ yen (Orta, Doğu).

Bulunma fiiline olumluluk baş-eki eklenmez.

Emine nak on ? - Oxoris on. (PZ) Emine nerededir ? - Evdedir.

~ Emine so on ? - Oxori on. (ÇM)(AŞ)

~ Emine so ren ? - Oxoriz ren. (FN)(AH)

~ Emine so yen ? - Oxoyiz yen. (HP)(ÇX)

● Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde de, Hopa ve Çxala diyalektlerinde olduğu gibi, /r/ foneminin kaybolmasından dolayı “Oxoyiz yen” şeklindeki söyleniş çok yaygındır.

______________________________________________________________________

12.1.3. Kopula fiili [apsolütif özneli yüklemli fiil] 

Kopula fiili = “biri (veya bir şey) bir şeydir” ifadesindeki -dir/-dır/-dur/-dür

Temsili biçimi = on (Batı), ren ~ yen (Orta, Doğu). Orta ve doğu diyalektlerde iki adet soru zamirinden sonra oren ~ o(y)en biçiminde söylenir (→ 12.1.3.2.).

Kopula fiiline olumluluk baş-eki eklenmez.

____________________________________________________________________________

12.1.3.1. on, ren, yen biçimlerinin kullanım örneği

[A]

Ham, nana-şk’imi on. (Batı) Bu, annemdir.

~ Haya, nana-çkimi ren. (Orta)

~ Aya, nana-çkimi yen. (Doğu)

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B]

Ğvant msk’va on. (ÇM) Ğvant güzeldir. (*)

(*) Bu köyün adı, apsolütif durumda Ğvant, birleşik oblik durumda Ğvandi denir. Lazca tüm diyalektlerde kapantılı konson fonemi, kelime sonunda sesli (1) olarak telaffuz edilemez, sessiz (2) olarak söylenir. Örneğin /d/ fonemi [t] olarak telaffuz edilir.

(1) Sesli = “sestellerinin titreşimi ile telaffuz edilen”

Dilbilim, fonetik ve fonolojide /b/, /m/, /l/, /z/ gibi konson fonemlerine “sesli”

denir. Bu terim, halk dilinde gibi sırf /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ fonemleri ifade etmez.

(2) Sessiz = “sestellerinin titreşimi olmaksızın telaffuz edilen”

Örnek: /p/, /p’/, /t/, /s/, /f/ vb

_____________________________________________________________________________

12.1.3.2. oren, o(y)en biçimlerinin kullanım örneği (Orta・Doğu)

Orta ve doğu diyalektlerde soru zamiri mi (kim) ve mu (ne), kopula fiili önünde min ve mun şeklini alırlar. Kopula fiili, bu zamirlerden sonra oren, o(y)en şeklini alır.

[A]

Heya min oren ? (Orta) O kimdir ?

~ Eya min o(y)en ? (HP)

~ İya min o(y)en ? (HP)(ÇX)

● min ile oren arasında telaffuz durağı yoktur. Bundan dolayı Lazlar arasında iki kelimeyi minoren ~ mino(y)en şeklinde bir kelime imiş gibi bitişik yazanlar da vardır. Mi-n-oren şeklinde de yazılabilir.　

● Batı diyalektlerde : Him mi on ?

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B]

Haya mun oren ? (Orta) Bu nedir ?

~ Aya mun o(y)en ? (HP)(ÇX)

● mun ile oren arasında telaffuz durağı yoktur. Bundan dolayı Lazlar arasında iki kelimeyi munoren ~ muno(y)en şeklinde bir kelime imiş gibi bitişik yazanlar da vardır. Mu-n-oren şeklinde de yazılabilir.

● Batı diyalektlerde : Ham mu on ?

______________________________________________________________________

12.2. Hal fiili

12.2.1. Aø hal fiili (*) [apsolütif özneli tümleçsiz]

12.2.2. AD hal fiili (*) [apsolütif özneli datif tümleçli]

12.2.3. Dø hal fiili [datif özneli tümleçsiz]

12.2.4. DA hal fiili [datif özneli apsolütif tümleçli]

(*) Bazı hal fiilleri lokatif tümleçlidir. Bundan dolayı aslında “AL hal fiili” ve “ADL hal fiili” kategorileri de gerekmektedir. Ancak “zorunlu lokatif tümleç” ile “zorunlu olmayan lokatif tümleç” arasındaki sınırı, tüm fiiller için net değil. Lokatif tümleç hakkında yeterince bilgi toplandıktan sonra sınıflandırma düzeltmesi yapılacaktır.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

◘◘◘ Bu çalışmada “tümleçsiz fiil” terimi, “zorunlu tümleçsiz fiil” anlamında kullanılmaktadır. Zorunlu tümleci olmayan fiil ile oluşan cümlede dolaylı tümleçleri bulunabilmektedir. ◘◘◘

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

◘◘◘ Türkçe gramerde kullanılan “geçişsiz fiil” ve “geçişli fiil” terimleri, Lazca gramer için oldukça yetersizler. Bu çalışmada Lazca fiiller, datif tümleçli, özneli ve zorunlu tümleçli olup olmadığına bakılarak ayrıca öznesi ve zorunlu tümlecinin bulundukları duruma göre sınıflandırılmıştır. ◘◘◘

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Lazca hal fiilleri, “ayakta duruyor”, “oturuyor”, “biliyor”, “uykusu var” vs gibi bir halin devam ettiğini ifade ederler.

● Lazca hal fiillerinin öznesi ergatif durumda olmaz.

● Hal fiillerinin temel kipi olarak genelde sırf bildirme kipi bulunmaktadır. (1) Bildirme kipinden istek kipi, yasak-istek kipi ve dilek kipi türerler. Emir kipi ve yasak kipi yoktur.

● Hal fiillerinin genelde sırf emperfektif aspekt biçimleri vardır. (2)

● Fiil-isim ve ettirgen fiil, hal fiillerinden türemezler. (3)(*) Aynı kökenli hareket fiilleri varsa onlardan türebilirler.

● Partisipler hal fiillerinden türemezler. (4)

●●● (1) Önemli bir istisna : orta ve doğu diyalektlerde “biliyor” anlamına

gelen uçkin (→ 12.2.4.) hal fiilinin yeterlik kipi (açkinen) ile şahıssız kipi

(içkinen) bulunmaktadır.

(2) Perfektif istek kipi olan 10 adet hal fiili keşfedilmiştir. (→ 13.3.)

aç’ven ~ aç’un (birinin bir yeri acıyor, yanıyor)

anciren (uykusu var)

ançaminen ~ ançamins (kaşınıyor)

apsen (çişi geliyor, işeme ihtiyacı var)

a3’unen ~ a3’k’unen (birinin bir yeri ağrıyor)

azgven ~ az*gven (kakası geliyor, sıçma ihtiyacı var)

diç’in ~ diç’ç’in (ÇM)(AŞ) (gerekiyor)

diç’irs (PZ) (gerekiyor)

dvaç’in ~ dvaç’ç’in (ÇM)(AŞ) (birine gerekiyor)

dvaç’irs (PZ) (birine gerekiyor)

Eğer perfektif istek kipi olan başka hal fiili biliyorsanız lütfen bize

bildiriniz. E-posta adresimiz şöyledir. lazepesi-dosti@fr.st

(3) oncirams (uyutuyor) fiili, Türkçe tercümesine bakıldığında ettirgen gibi

görünse de biçim bakımından ettirgen değildir. (→ 12.4.11. EA hareket fiili)

(4) Orta ve doğu diyalektlerde kullanılan çkineri (bilgin) kelimesi, bir isim

olup partisip değildir.

(*) Bazı Lazlar “uçkin hal fiilinden türemiş fiil-isim ve ettirgen fiil”in varlığını

iddia ediyorlar. Halbuki bu biçimler, doğal konuşmada pek rastlanmaz. Türkçe

ifadelerden kopyalanmış oldukları düşünülür.

______________________________________________________________________

12.2.1. Aø hal fiili [apsolütif özneli tümleçsiz hal fiili]

______________________________________________________________________

12.2.1.1. diç’ç’in (ÇM)(AŞ) “gerekiyor”

● Bu, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir. (→ 13.3.)

Ar puci diç’ç’in. (ÇM)(AŞ) Bir inek gerekiyor.

Pucepe diç’ç’inan. (ÇM)(AŞ) İnekler gerekiyor.

●●● Öznesi çoğul ise fiil de çoğul ekini alır.

● Aynı kökenli DA hal fiili : dvaç’ç’in (ÇM)(AŞ) “birine bir şey gerekiyor” (→ 12.2.4.10.)

______________________________________________________________________

12.2.1.2. dgun (Batı) ~ dgin (Orta・Doğu) “ayakta duruyor”

● Bu fiil ile oluşan cümlelerde dolaylı olarak lokatif durumda (bulunma durumunda) isim (veya yer zarfı) kullanılır.

Aydini hik dgun. (PZ) Aydini orada ayakta duruyor.

~ Aydini hey dgun. (ÇM)(AŞ)

~ Aydini hek dgin. (Orta)

~ Aydini eko dgin. (Doğu)

● Bu fiil, fiilbaşlı olabilir. Örneğin :

eladgun (Batı) ~ eladgin (Orta・Doğu) “(birisi) kenarda ayakta duruyor”

cedgun (Batı) ~ gedgin (Orta・Doğu) “(bitki) kökleşmiş halde duruyor”

At’amba avlis cedgun. (PZ) Şeftali (ağacı) avluda kökleşmiş.

~ At’amba avli cedgun. (ÇM)(AŞ)

~ Ant’ama avliz gedgin. (Orta・Doğu)

● Aynı kökenli Aø hareket fiili (apsolütif özneli tümleçsiz hareket fiili) :

dogutun (Batı) ~ dodgitun (Orta・Doğu) “yürürken ayakta duruyor” (→ 12.4.7.2.)

______________________________________________________________________

12.2.1.3. xers (PZ) ~ xen (ÇM)(AŞ)(Orta)(Doğu)　“oturmuş haldedir”

● Bu fiil ile oluşan cümlelerde dolaylı olarak lokatif durumda (bulunma durumunda) isim (veya yer zarfı) kullanılır.

Musa k’ulis xers. (PZ) Musa iskemlede oturmuş haldedir.

Musa k’uli xen. (ÇM)(AŞ)

Musa oz*z*os xen. (FN)

Musa orz*os xen. (FN)(AH)

Musa tronis xen. (Doğu)

● Bu fiil, fiilbaşlı olabilir. Örneğin :

elaxen “kenarda oturmuş haldedir”

doloxen “düşey doğrultuyla derinliği olan kapalı mekanın dibinde oturmuş

haldedir”

meşaxen “yanlamasına derinliği olan kapalı makanın içinde oturmuş haldedir”

~ mişaxen (HP’nın bir kısmı)(ÇX)

● Aynı kökenli Aø hareket fiili : doxedun “oturmak üzeredir” (→ 12.4.7.3.)

______________________________________________________________________

12.2.1.4. ncars (Batı), ncans ~ cans (Orta・Doğu) “yatmış haldedir ; uyuyor”

● Bu fiil ile oluşan cümlelerde dolaylı olarak lokatif durumda (bulunma durumunda) isim (veya yer zarfı) kullanılır.

Nuri nako nca(r)s ? (PZ) Nuri nerede yatıyor (yatmış haldedir) ?

Nuri so ncay ? (ÇM)(AŞ)

Nuri so ncans ? (FN)

Nuri so (n)cans ? (AH)(Doğu)

● Bu fiil, fiilbaşlı olabilir. Örneğin :

elanca(r)s ~ elancans ~ elacans “kenarda yatmış haldedir”

dolonca(r)s ~ doloncans ~ dolocans “düşey doğrultuyla derinliği olan kapalı

mekanın dibinde yatmış haldedir”

● Aynı kökenli Aø hareket fiili : dicinen (PZ) ~ dincinen (ÇM)(AŞ) (→ 12.4.7.6.)

“yatmak üzeredir”

● Aynı kökenli Eø hareket fiili : incirs (→ 12.4.11.4.)

(Batı) “uyuyor, uyumak üzeredir”

(Orta・Doğu) “1. yatmak üzeredir, 2. uyuyor, uyumak üzeredir”

______________________________________________________________________

12.2.1.5. nçars (Batı), nçans ~ çans (Orta・Doğu)

“(bitkinin) tüm dalları veya saplarında meyvesi var”

3’o m3xuli nça(r)s-i ? (PZ)

~ Ham3’o m3xul nçars-i ? (ÇM)

~ Ham3’o m3xuli nçars-i ? (AŞ)

~ Han3’o m3xuli çans-i ? (FN-Sumla) (***)

~ An3’o m3xuli (n)çans-i ? (Doğu)

Bu yıl armut ağacının tüm dallarında meyvesi var mı ?

(***) FN-Ç’anapet, AH-Lome vs diyalektlerinde øL (= öznesiz lokatif tümleçli) sözdizimi ile “M3xuliz çans” denir.

● Aynı kökenli fiilbaşlı Aø hal fiillerinin anlamı farklı olur.

e3’ançars ~ e3’a(n)çans “(dal, çiçek vs) bir şeyin altında büyüyor”

eyonçars ~ eyo(n)çans “(dal vs) bir şeyin üzerinde büyüyor”

goyonçars (Batı) “(dal vs) büyürken bir şeyin üstünü kaplıyor”

nonçars ~ no(n)çans “(bitkinin) dalları veya saplarının birinde meyvesi var”

{me-} fiilbaşı (*) + {o-} kökbaşı = “küçük bir kısmında, küçük bir bölümünü”

(*) {me-}, vuayel önünde {n-} şeklini alır.

● Aynı kökenli Aø hareket fiili : inçanen ~ niçanen ~ içanen (→ 12.4.7.5.)

“(bitki) ürün veriyor, dalları veya saplarının hepsinde meyvesini veriyor”

● Aynı kökenli AD hareket fiili : naçanen (ağaçta meyve) oluşuyor (→ 12.4.9.3.)

______________________________________________________________________

12.2.1.6. zun (Batı), z*in ~ zin (Orta・Doğu) “sahipsiz duruyor”

● Bu fiil ile oluşan cümlelerde dolaylı olarak lokatif durumda (bulunma durumunda) isim (veya yer zarfı) kullanılır.

Ar berci gzas zun. (PZ) Bir çapa (veya kazma) yolda sahipsiz duruyor.

~ Ar berci gza zun. (ÇM)(AŞ)

~ Ar bergi gzaz z*in. (Orta・Doğu)

~ Ar bergi gzas zin. (Doğu’nun bir kısmı)

● Bu fiil, fiilbaşlı olabilir. Örneğin :

dolozun ~ doloz*in ~ dolozin “düşey doğrultuyla derinliği olan kapalı mekanın

dibinde sahipsiz duruyor”

meşk’azun ~ meşaz*in “yanlamasına derinliği olan kapalı mekanın içinde

~ mişaz*in sahipsiz duruyor”

● Aynı kökenli ADø hal fiili (apsolütif özneli datif tümleçli tümleçsiz hal fiili)

uzun, uz*in ~ uzin (→ 12.2.4.18.)

“birine ait bir şey (bir yerde) duruyor”

______________________________________________________________________

12.2.2. AD hal fiili [apsolütif özneli datif tümleçli hal fiili]

______________________________________________________________________

12.2.2.1. ek’ooms ~ ek’orumz　(FN) 1. “birinin peşindedir” 2. “destekliyor”

Sözdizimi : “biri [apsolütif] birinin [datif] peşindedir”

Bere nana-muşiz ek’ooms. (FN) Çocuk annesinin peşindedir.

Heya si ek’egorumz. (FN-Ç’anapet) O senin peşindedir. (*)

(*) Bu örnek Musa Karaalioğlu tarafından verilmiştir.

● Yakın anlamlı fiil : ek’oyun (ÇM)(AŞ-Dutxe) (→ 12.2.2.2.)

ntxozun (FN) (→ 12.2.2.3.)

____________________________________________________________

12.2.2.2. ek’oyun (ÇM)(AŞ-Dutxe) “peşindedir, peşinden gidiyor”

T’ik’ani Mustafa ek’oyun. (ÇM)(AŞ-Dutxe) Kuzu (*) Mustafa’nın peşindedir.

(*) veya keçi yavrusu

Him si ek’egoyun. (ÇM)(AŞ-Dutxe) O, senin peşinden geliyor.

● Yakın anlamlı fiil : ek’ooms ~ ek’orumz (FN) (→ 12.2.2.1.)

naonen (ÇM)(AŞ) ~ naonams (AŞ)(Orta) (→ 12.4.15.3.)

ntxozun (FN) (→ 12.2.2.3.)

antxozen, ek’antxozay, ontxozun (AŞ)

nontxozun (AŞ-Dutxe)

antxozams, ek’otxozun (FN)

atxozen, ek’atxozen, natxozams, notxozun (AH)

natxozen (HP)

______________________________________________________________________

12.2.2.3. ntxozun (FN) “(maddi veya manevi beklenti ile) birinin peşindedir”

Xasani Xuseniz para şeni ntxozun. (FN) Xasani para için Xuseni’nin peşindedir.

●●● Çok sayıda aynı kökenli ve yakın anlamlı hareket fiili vardır. Yöreye göre

hem biçimleri hem anlamları farklıdır. Detaylı alan araştırması gerekmektedir.

antxozen, ek’antxozay, ontxozun (AŞ)

nontxozun (AŞ-Dutxe)

antxozams, ek’otxozun (FN)

atxozen, ek’atxozen, natxozams, notxozun (AH)

natxozen (HP)

● Yakın anlamlı fiil : ek’ooms ~ ek’orumz (FN) (→ 12.2.2.1.)

ek’oyun (ÇM)(AŞ-Dutxe) (→ 12.2.2.2.)

______________________________________________________________________

12.2.3. Dø hal fiili [datif özneli tümleçsiz hal fiili]

Lazcada çok sayıda datif özneli fiil bulunmaktadır.

Datif özneli hal fiilleri, ya tümleçsiz, ya apsolütif tümleçli, ya da ablatif tümleçlidir.

______________________________________________________________________

12.2.3.1. anciren (~ ancinen)(*) “uykusu var”

● Anciren, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir. (→ 13.3.)

(*) Ardeşen diyalektlerinde anciren ile ancinen biçimleri gözlemlenmektedir.

Fadumes anciren. (PZ) Fadume’nin uykusu var.

~ Fadume anciren. (ÇM)(AŞ)

~ Fadume ancinen. (AŞ)

~ Fadimez anciren. (Orta・Doğu) Fadime’nin uykusu var.

● Aynı kökenli Eø hareket fiili : incirs (→ 12.4.11.4.)

(Batı) “uyuyor, uyumak üzeredir”

(Orta・Doğu) “1. yatıyor, yatmak üzeredir ; 2. uyuyor, uyumak üzeredir”

______________________________________________________________________

12.2.3.2. apsen “Sidik geliyor, çiş geliyor, çişi var”

● Orta ve Doğu diyalektlerde bu fiilin istek kipi perfektiftir. (→ 13.3.)

Beres apsen. (PZ) Çocuğun çişi var.

Bere apsen. (ÇM)(AŞ)

Berez apsen. (Orta・Doğu)

● Aynı kökenli Eø harekt fiili “işiyor”

psams (PZ) ~ psums (AŞ)(FN) ~ psims (AH)(HP) ~ psips (HP)(ÇX)

●●● Bundan türemiş çeşitli fiilbaşlı ve kökbaşlı fiil vardır. Fındıklı diyalektlerindeki biçimleri şöyledir.

dopsums (yere işiyor), dolopsums (şişe veya torba içine aşağıya doğru işiyor), epsums (düşey doğrultuyla yukarıya işiyor), ek’upsums (göl, deniz vs suyla dolu olan yere işiyor), elapsums (kenara işiyor), eşapsums (arasına işiyor), e3’opsums (altına işiyor), eyopsums (üstüne işiyor), gamapsums (pencereden dışarıya işiyor), gelapsums (aşağıya doğru eğiklikle işiyor), gepsums (düşey doğrultuyla aşağıya işiyor ; yatakta yatıyorken işiyor), mek’apsums (derenin karşı tarafa doğru işiyor), meşapsums (delik içine yanlamasına işiyor), napsen (bir azcık ufak su kaçırıyor), nopsums (ağaç veya duvara işiyor) ... vs (→ 19.)

______________________________________________________________________

12.2.3.3. şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu)　“açtır”

Heyaz şkorons. (FN) O, açtır.

~ Hemus şkorons. (AH)

~ Emus şkirons. (Doğu)

● Bkz “acıkıyor” (→ 12.3.6.2.)

amşk’orinen (PZ)(AŞ) ~ amşk’urinen (ÇM-Ğvant)

~ amşko(r)inen (Orta) ~ amşkironen (HP)

______________________________________________________________________

12.2.4. DA hal fiili [datif özneli apsolütif tümleçli hal fiili]

______________________________________________________________________

12.2.4.1. aç’ven ~ aç’un “acıyor”

Temsili biçimi, çoğu diyalektlerde aç’ven, Arhavi-Pilarget vb diyalektlerinde aç’un şeklinde söylenir.

● Bu, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir. (→ 13.3.)

Sözdizimi : “birinin [datif] bir yeri [apsolütif] acıyor”

Himus tolepe aç’ven. (PZ) Onun gözleri acıyor.

~ Himu tolepe aç’ven. (ÇM)

~ Him tolepe aç’ven. (AŞ)

~ Heyaz tolepe aç’ven. (FN)

~ Hemus tolepe aç’un. (AH- Pilarget)

~ Hemuz tolepe aç’ven. (AH)

~ Emuz tolepe aç’ven. (Doğu)

● Aynı kökenli Eø hareket fiili : uç’ums “(ısırgan otu vs) acıtıyor, yakıyor”

● Ç’ums “(biri bir şeyi) yakıyor” ile iç’ven “yanıyor” fiillerinin kökü {-ç’v-} olup uç’ums ve aç’ven fiillerinin kökü ile eşbiçimlidir.

______________________________________________________________________

12.2.4.2. alimben (PZ) “seviyor”

Sözdizimi : “biri [datif] birini [apsolütif] seviyor”

İsmas Fadume alimben. (PZ) İsma Fadume’yi seviyor.

______________________________________________________________________

12.2.4.3. ançaminen (Batı) ~ ançamins (Orta・Doğu) “kaşınıyor”

● Bu, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir.

Sözdizimi : “birinin [datif] bir yeri [apsolütif] kaşınıyor」

Ayşes ciniki ançaminen. (PZ) Ayşe’nin ciniki(*)si kaşınıyor.

~ Ayşe ciniki ançaminen. (ÇM)(AŞ)

~ Ayşez ciniki ançamins. (Orta・Doğu)

(*) ciniki : ense ile omuz arası

● Aynı kökenli EA hareket fiili :

inçaminams (Batı) ~ inçamins (Orta・Doğu) “(kendisini) kaşıyor”

● Aynı kökenli EDA hareket fiili :

unçaminams “(başkasını) kaşıyor”

______________________________________________________________________

12.2.4.4. aoropen^[1] (ÇM)(AŞ) “seviyor”

Sözdizimi : “biri [birleşik oblik durum] birini [apsolütif] seviyor”

İsma Fadume aoropen. (ÇM)(AŞ) İsma Fadume’yi seviyor.

●●● Aynı kökenli EA çekicilik fiili : ioropinams “kendini sevdiriyor” (→ 12.6.2.1.)

● Ayrıca orta ve doğu diyalektlerinde aynı kökenli fiil bulunuyor ;

ED hareket fiili : oroms (Orta) “seviyor” (*) (→ 12.4.14.4.)

~ x’orops (Doğu)

(*) Bu fiilin sırf emperfekt biçimleri vardır.

DA evrim fiili : aoropen^[2] (Orta) “sevdalanıyor” (→ 12.3.7.2.)

~ ax’oropen (Doğu)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Bazı Pazar diyalektlerinde bunlara yakın biçimli aropen fiili bulunmaktadır. Anlamı ve kullanımı hakkında daha detaylı araştırma gerekmektedir.

●●● Bazı Ardeşen diyalektlerinde yakın biçimli airopen fiili bulunuyor. Bu fiil, kısmen iki-şahıslı olarak çekilmektedir. (Bunun dışında Lazca tüm hal fiilleri, tüm diyalektlerde tek-şahıslı olarak çekilir.) Daha detaylı araştırma gerekmektedir.

______________________________________________________________________

12.2.4.5. a3’unen (Batı) ~ a3’k’unen (Orta・Doğu) “ağrıyor”

● Bu, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir.

Sözdizimi : “birinin [datif] bir yeri [apsolütif] ağrıyor”

Turgutis ti a3’unen. (PZ) Turguti’nin başı ağrıyor.

~ Turguti ti a3’unen. (ÇM)(AŞ)

~ Turgutiz ti a3’k’unen. (Orta・Doğu)

______________________________________________________________________

12.2.4.6. coxons (AH)(Doğu) “birinin adı ......-dir”

Sözdizimi : “birinin [datif] adı, ......-dir [apsolütif]”

Cuma-çkimiz Orhani coxons. Kardeşimin adı Orhani’dir.

● Aynı kökenli isim : ncoxo (FN) ~ coxo (AH)(Doğu) “isim” (1)

● Aynı kökenli EDø hareket fiili : ucoxams (Orta) ~ ucoxaps (HP) ~ ucoxops (ÇX)

“birini çağırıyor” (2) (→ 12.4.15.5.)

● Aynı kökenli EA hareket fiili : icoxams (Orta) ~ icoxaps (HP) ~ icoxops (ÇX)

“nerede olduğu bilinmeyen birini çağırıyor” (→ 12.4.13.4.)

“belirsiz birini çağırıyor”

(1) Batı diyalektlerde : yoxo

______________________________________________________________________

12.2.4.7. cozun (Batı) ~ gyoz*in (FN) “birinin adı ......dir”

Sözdizimi : “birinin [datif] adı, ......-dir [apsolütif]”

Cuma-şk’imis Orhani cozun. (PZ) Kardeşimin adı Orhani’dir.

~ Cuma-şk’imi Orhani cozun. (ÇM)(AŞ)

~ Cuma-çkimiz Orhani gyoz*in. (FN)

● Batı diyalektlerde cozun fiilinin emperfektif geçmiş zaman biçiminin (→ 13.3.) iki

çeşit anlamı var :

1. “onun adı ......-dir”

2. “kaderi öyle imiş, alın yazısı öyle imiş, öyle yazgılı imiş” ______________________________________________________________________

12.2.4.8. (k’ai) da3’onen^[1] (Orta) ~ (k’ai) a3’onen^[1] (HP ~ ÇX) “hoşuna gidiyor”

Sözdizimi : “birinin (hoşuna) [datif] bir şey [apsolütif] gidiyor”

“bir şey [apsolütif] birinin [datif] hoşuna gidiyor”

Olumlu biçim örneği :

Mustavaz Lazuri osinapu k’ai da3’onen. (FN)

~ Mustafaz Lazuri op’aramit’u k’ai da3’onen. (AH)

~ Mustafas Lazuri ğarğalaps k’ai a3’onen. (HP ~ ÇX)

“Lazca konuşmak Mustafa’nın hoşuna gidiyor.”

Mustavaz, bere-muşik Lazuri na-isinapamz k’ai da3’onen. (FN)

~ Bere-muşik Lazuri na-ip’aramitams Mustafaz k’ai da3’onen. (AH)

~ Bere-muşik Lazuri na-ğarğalaps Mustafas k’ai a3’onen. (HP ~ ÇX)

“Çocuğunun Lazca konuşması Mustafa’nın hoşuna gidiyor.”

● Olumsuz biçim örneği :

Heyaz dido monç’eri m3xuli k’ai var-da3’onen. (FN)

~ Hemuz dido monç’eri m3xuli k’ai var-da3’onen. (AH)

~ Emus dido monç’eri m3xuli k’ai var-a3’onen. (HP ~ ÇX)

“Aşırı olgunlaşmış armut hoşuna gitmiyor.”

Baba-çkimiz, da-çkimik İstanbuliz na-dodgitun k’ai var-da3’onet’t’u. (FN)

~ Da-çkimik İstanbuliz na-dodgitun baba-çkimiz k’ai var-da3’onert’u. (AH)

~ Da-çkimik İstanbulis na-dodgitun baba-çkimis k’ai var-a3’onet’u. (HP ~ ÇX)

“Kız kardeşimin İstanbul’da oturması babamın hoşuna gitmiyordu.”

● Eşanlamlı fiil : 　 ADø hal fiili (k’ai) u3’ons (Orta・Doğu)(→ 12.2.4.19.)

● Eşbiçimli fiil Fındıklı-Ç’anapet köyünde (k’ai kelimesinin eşliği olmadan)

da3’onen, “istiyor” anlamına gelir.

● Eşbiçimli fiil : DAY değerlendirme fiili da3’onen^[2] ~ a3’onen^[2] (→ 12.7.2.)

“(yanlışlıkla) sanıyor”

______________________________________________________________________

12.2.4.9. dubağun (PZ)(*) “biri bir şey ile yetiniyor ; birine bir şey yeter”

Sırf Pazar diyalektlerinde gözlemlenen (*) dubağun hal fiili, daima {i-/ u-} kökbaşlıdır.

● Kelime başındaki {d-} fiilbaşının işlevi bilinmez. Olumsuz olsa da kaybolmaz. (*)

Sözdizimi : “biri [datif] bir şey ile [apsolütif] yetiniyor”

“birine [datif] bir şey [apsolütif] yetiyor, yeter”

Himus ar m3xuli dubağun. /Ar m3xuli himus dubağun. (PZ)

“Ona bir armut yeter./ O, bir armutla yetiniyor.”

● (*) Pazar dışındaki tüm diyalektlerde kullanılan eşanlamlı fiilbaşsız ubağun hal fiili, olumluluk baş-eki eklendiğinde dubağun biçimini alır. (→ 12.2.4.12.)

______________________________________________________________________

12.2.4.10. dvaç’ç’in (ÇM)(AŞ) “birine gerekiyor”

● Bu, perfektif istek kipi olan istisnai hal fiillerinden biridir. (→ 13.3.)

Sözdizimi : “birine [datif] bir şey [apsolütif] gerekiyor”

Himu ar puci dvaç’ç’in. / Ar puci himu dvaç’ç’in. (ÇM) Ona bir inek gerekiyor.

~ Him ar puci dvaç’ç’in. / Ar puci him dvaç’ç’in. (AŞ)

● Eşanlamlı fiil : uk’or- + (→ 12.2.4.14.)

______________________________________________________________________

12.2.4.11. şun (Batı) ~ şuns (Doğu) “hatırındadır”

Sözdizimi : “birinin hatırında [datif] bir şey [apsolütif] var”

Ğoma mi moxt’u, Amedis şun-i ? (PZ) Dün kim geldi, Amedi’nin hatırında mı ?

~ Ğoma mi moxt’u, Amedi şun-i ? (ÇM)(AŞ)

~ Ğoma mi moxtu, Amediz şuns-i ? (Orta)

~ Ğoman mi moxtu, Amediz şuns-i ? (Doğu)

● Aynı kökenli DA evrim fiili : gvaşinen “hatırlıyor” (→ 12.3.7.4.)

~ gaşinen

● Aynı kökenli EA hareket fiili : goişinams “anıyor, hatırlıyor” (→ 12.4.13.3.)

● Aynı kökenli EDA hareket fiili : gvoşinams “hatırlatıyor” (→ 12.4.17.1.)

~ goşinams

● Aynı kökenli EDA hareket fiili : guşinams (PZ) “hatırlatıyor” (→ 12.4.17.2.)

______________________________________________________________________

12.2.4.12. ubağun (ÇM)(AŞ)(Orta・Doğu) “biri bir şey ile yetiniyor ; birine bir şey yeter”

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde sıklıkla olumluluk baş-eki {d-} eklenir.

Sözdizimi : “biri [datif] bir şey ile [apsolütif] yetiniyor”

“birine [datif] bir şey [apsolütif] yetiyor, yeter”

Himu xut kilo domates (d)ubağun. (ÇM)

~ Him xut kilo domatesi (d)ubağun. (AŞ)

~ Heyaz xut kilo domatesi ubağun. (FN)

~ Heyaz xut kilo balucaği ubağun. (FN-Ç’anapet, Ç’urç’ava vs)(1)

~ Hemus xut kilo domates ubağun. (AH-Pilarget)

~ Hemuz xut kilo domatesi ubağun. (AH)

~ Emuz xut kilo domatez ubağun. (Doğu)

“O, beş kilo domates ile yetiniyor./ Beş kilo domates ona yeter.”

(1) Balucaği (domates) kelimesi ancak Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında kullanılır.

● Eşanlamlı fiil: dubağun (PZ)(→ 12.2.4.9.)

______________________________________________________________________

12.2.4.13. uğun “(cansız varlığa) sahiptir”

Sözdizimi : “biri [datif] cansız varlığa [apsolütif] sahiptir”

Himus jur oxori uğun. (PZ) Onun iki adet evi var.

~ Himu cur oxor uğun. (ÇM)

~ Him cur oxori uğun. (AŞ)

~ Heyaz jur oxo(r)i uğun. (FN)

~ Hemus jur oxor uğun. (AH-Sidere)

~ Hemuz jur oxo(r)i uğun. (AH)

~ Emuz jur oxoi uğun. (Doğu)

● Yakın anlamlı fiil : u(y)onun (Batı・Orta) ~ ux’oun (Doğu) (→ 12.2.4.17. )

“(canlı varlığa) sahiptir”

______________________________________________________________________

12.2.4.14. √-k’or- ~ √-k’ord-

Aynı kökenli oldukları düşünülen üç adet hal fiili bu maddede anlatıyoruz. (Bu fiiller, Ardeşen, Hopa ve Çxala diyalektlerinde gözlemlenmezler.)

● Bugünkü hali ile kökü eşbiçimli olan EA hareket fiili k’orums/k’oruy/k’orups (bağlıyor), bunlar ile ilgisizdir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.2.4.14.1. (PZ) uk’oren “bir şeyin eksikliğini hissediyor”

Sözdizimi : “biri [datif] bir şeyin [apsolütif] eksikliğini hissediyor”

Himus ar oxori uk’oren. O, bir evin eksikliğini hissediyor.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.2.4.14.2. (ÇM) nok’ordun “birine az miktarda bir şey eksiktir”

Ma ar yat’oni memok’ordun. (ÇM-Ğvant) Bir adet ağaç bana eksiktir.

yat’oni ~ yat’t’oni (Batı) :

1. (PZ) ince uzun ağaç

2. (ÇM-Ğvant) kesilmiş yontulmamış ağaç

3. (AŞ-Ok’ordule) kesilmemiş ya da kesilmesi güç ağaç

4. (AŞ-Ortaalan) büyükçe kütük ; ağacın şekil verilmiş büyük kütlesi

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.2.4.14.3. (FN)(AH) “gerekiyor”

uk’o(r)oms (FN-Ç’ennet)

~ uk’orems (FN-Sumla, Ç’anapet) (AH-Jin-Napşit vb) (***)

~ uk’orams (AH-merkezi)

~ uk’ors (AH-merkezi)

Sözdizimi : “birine [datif] bir şey [apsolütif] gerekiyor”

~ Heyaz ar oxo(r)i uk’ooms. (FN) Ona bir ev gerekiyor.

~ Heyaz ar oxo(r)i uk’orems. (FN-Sumla, Ç’anapet)(***)

~ Hemus ar oxor uk’orems. (AH-Jin-Napşit vb)(***)

~ Hemuz ar oxo(r)i uk’orams. (AH-Borğola)

~ Hemuz ar oxo(r)i uk’ors. (AH-Borğola)

●●● (***) {-em}, çok az gözlemlenen kök ilavesidir. (kök ilavesi = bildirme kipinde emperfektif aspekt göstergesi)

● Eşanlamlı fiil dvaç’irs ~ dvaç’iren (PZ)

dvaç’in (ÇM) ~ dvaç’ç’in (AŞ) (→ 12.2.4.10.)

______________________________________________________________________

12.2.4.15. unon ~ unons (Orta・Doğu) “istiyor”

Bu fiilin temsili biçimi, çoğu diyalektlerde unon, Fındıklı-Ç’ennet vb diyalektlerinde

unons biçiminde söylenir.

Sözdizimi : “biri [datif] bir şeyi [apsolütif] istiyor”

Heyaz ar biç’i unon. (FN) O, bir oğul istiyor.

Heyaz ar biç’i unons. (FN-Ç’ennet)

Hemuz ar biç’i unon. (AH)

Emuz ar biç’i unon. (Doğu)

●●● Eø hareket fiili : gorums (Batı) iki anlamlı : 1. arıyor ; 2. istiyor

(Orta・Doğu) tek anlamlı : arıyor

______________________________________________________________________

12.2.4.16. uşk’un (Batı) ~ uçkin (Orta・Doğu) “biliyor”

Sözdizimi : “biri [datif] bir şeyi [apsolütif] biliyor”

Himus Lazuri nena uşk’un-i ? - Kuşk’un. (PZ) O, Lazca biliyor mu ? - Biliyor.

~ Himu Lazuri nena uşk’un-i ? - Kuşk’un. (ÇM)

~ Him Lazuri nena uşk’un-i ? - Kuşk’un. (AŞ)

~ Heyaz Lazuri nena uçkin-i ? - Kuçkin. (FN)

~ Hemuz Lazuri nena uçkin-i ? - Kuçkin. (AH)

~ Emuz Lazuri nena uçkin-i ? - Kuçkin. (Doğu)

● Kuşk’un ~ kuçkin başındaki {k-}, olumluluk baş-ekidir. (→ 11.8.2.)

●●● Orta ve doğu diyalektlerde kullanılan uçkin fiilinin yeterlik kipi ve şahıssız kipi bulunmaktadır. Bu, hal fiillerinde genelde hiç rastlanmayan istisnai olaydır. (→ 13.3.)

______________________________________________________________________

12.2.4.17. uyonun ~ uonun (Batı・Orta), ux’oun/ux’onun (Doğu) “(canlı varlığa) sahiptir”

Sözdizimi : “biri [datif] canlı varlığa [apsolütif] sahiptir”

Himus otxo bere uyonun. (PZ) Onun dört çocuğu var.

~ Himu otxo bere uyonun. (ÇM)

~ Him otxo bere u(y)onun. (AŞ)

~ Heyaz otxo bere uyonun. (FN)

~ Hemuz otxo bere uyonun. (AH)

~ Emuz otxo bere ux’o(n)un. (Doğu) (1)

(1) Hopa-P’eronit vs’de ux’onun, Hopa-Mxigi vs’de ux’oun denir.

● Bkz : uğun “(cansız varlığa) sahiptir” (→ 12.2.4.13.)

______________________________________________________________________

12.2.4.18. uzun (Batı), uz*in ~ uzin (Orta・Doğu)

“birinin sahip olduğu varlık bir yerde duruyor”

Sözdizimi : “birinin [datif] bir şeyi [apsolütif] bir yerde duruyor”

● Bu fiil ile oluşan cümlelerde dolaylı olarak lokatif durumda (bulunma durumunda) isim (veya yer zarfı) kullanılır.

Cemalis bergi axiris uzun. (PZ) Cemali’nin kazması ahırda duruyor.

~ Cemali bergi mandre uzun. (ÇM)(AŞ)

~ Cemaliz bergi mandrez uz*in. (Orta)

~ Cemaliz bergi axiris uzin. (HP-Azlağa)

● Aynı kökenli Aø hal fiili : zun, z*in ~ zin “sahipsiz duruyor” (→ 12.2.1.7.)

______________________________________________________________________

12.2.4.19. (k’ai) u3’ons (Orta・Doğu) “birinin hoşuna gidiyor”

Sözdizimi : “birinin hoşuna [datif] bir şey [apsolütif] gidiyor”

Olumlu biçim örneği :

Mustavaz, bere-muşik Lazuri na-isinapamz k’ai u3’ons. (FN)

~ Bere-muşik Lazuri na-ip’aramitams Mustafaz k’ai u3’ons. (AH)

~ Bere-muşik Lazuri na-ğarğalaps Mustafaz k’ai u3’ons. (Doğu)

“Çocuğunun Lazca konuşması Mustafa’nın hoşuna gidiyor.”

Olumsuz biçim örneği :

Heyaz dido monç’eri m3xuli k’ai var-u3’ons. (FN)

~ Hemuz dido monç’eri m3xuli k’ai var-u3’ons. (AH)

~ Emuz dido monç’eri m3xuli k’ai var-u3’ons. (Doğu)

“Aşırı olgunlaşmış armut onun hoşuna gitmiyor.”

● Eşanlamlı ADø hal fiili : (k’ai) da3’onen^[1] ~ (k’ai) a3’onen^[1] (Orta・Doğu)(→ 12.2.4.8.)

● Eşbiçimli fiil Fındıklı-Ç’anapet köyünde (k’ai kelimesinin eşliği olmadan)

u3’ons, “istiyor” anlamına gelir.

______________________________________________________________________

12.3. Evrim fiili

Kökü √-x’v- ~ √-v- ~ √-y- ~ √-ø- olanları

12.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven

12.3.2. ayen ~ aen ~ aven ~ ax’ven

Kökü √-x’v- ~√-v- ~ √-y- ~ √-ø- olmayanları

12.3.3. øø evrim fiili [öznesiz tümleçsiz]

12.3.4. øD evrim fiili [öznesiz datif tümleçli]

12.3.5. Dø evrim fiili [datif özneli tümleçsiz]

12.3.6. DH evrim fiili [datif özneli hemcins tümleçli](*)

12.3.7. DA evrim fiili [datif özneli apsolütif tümleçli]

12.3.8. DL evrim fiili [datif özneli lokatif tümleçli]

12.3.9. D.Dir evrim fiili [datif özneli direktif tümleçli]

12.3.10. D.Abl evrim fiili [datif özneli ablatif tümleçli]

(*) hemcins tümleç : tümleç gibi görünmesine rağmen anlam bakımından fiil ile hemcins olup fiilin anlamını tümlemeyen cümle üyesi ; “boş tümleç” diye de adlandırılabilir.

Evrim fiillerinin emperfektif biçimleri, genel geçer veya yakın gelecek zamanı ifade eder. Sade perfektif biçimi “halın değişme sonucu meydana gelen şimdiki durum”u, dort’un’lu perfektif (*) biçimi “geçmişteki durum”u ifade eder.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

◘◘◘ Türkçe gramerde kullanılan “geçişsiz fiil” ve “geçişli fiil” terimleri, Lazca gramer için oldukça yetersizler. Bu çalışmada Lazca fiiller, datif tümleçli, özneli ve zorunlu tümleçli olup olmadığına bakılarak ayrıca öznesi ve zorunlu tümlecinin bulundukları duruma göre sınıflandırılmıştır. ◘◘◘

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Evrim fiillerinin, temel kip olarak, sırf bildirme kipi vardır. Bildirme kipinden istek kipi, yasak-istek kipi ve dilek kipi türerler. Emir kipi ve yasak kipi çok az sayıda fiilde bulunur.

● Evrim fiilinden ettirgen fiil türemez. Ama Evrim fiiliyle aynı kökenli olup biçimi ve anlamı “ettirgenimsi” olan az sayıda fiil bulunmaktadır. Bu çalışmada “çekicilik fiili” diye adlanmıştır. (→ 12.6.)

______________________________________________________________________

12.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun ~ ix’opun

Eşbiçimli üç adet evrim fiili bulunuyor.

Temsili biçimi :

iyen (Batı) ~ iven (Orta) ~ ix’ven (HP) ~ ix’vapun/ ix’opun (ÇX)

Sade perfektif biçimleri, çoğu zaman {do-} ~ {d-} olumluluk baş-ekli olarak gözlemlenmektedir. Bildirme kipi sade perfektif üçüncü şahıs tekil biçimi şöyledir :

(d)iyu (Batı) ~ (d)ivu (Orta) ~ (d)ix’u (Doğu).

12.3.1.1. “Biri bir şey oluyor” [apsolütif özneli (ya da öznesiz) yüklemli fiil]

12.3.1.2. Süre fiili (*) [cümlemsili süre ifadeli fiil]

12.3.1.3. “Olgunlaşıyor” [apsolütif özneli tümleçsiz fiil]

(*) “Bir olay meydana geleli bir süre oluyor” ifadesine denk gelen fiil

______________________________________________________________________

12.3.1.1. “Biri bir şey oluyor” [apsolütif özneli (ya da öznesiz) yüklemli fiil]

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[A]

● Bu fiilin emperfektif biçimleri, “genel geçer” veya “yakın gelecek zaman” ifade eder.

3’arik’op’ali imordasis mayare iyen. (PZ) İribaş, büyüyünce kurbağa olur.

~ 3’arik’op’p’al(i) imordasi maari iyen. (ÇM)(AŞ)(***)

~ 3’k’ak’op’ali dirdayiz mai iven. (FN)

~ 3’k’ak’op’al(i) dirdaşi mai iven. (AH)

~ 3’k’ak’op’ali dirdaşi max’ax’i ix’ven. (Doğu)

● Lazcada “iribaş” birleşik bir isimdir.

3’arik’op’(p’)ali (Batı) < 3’ari (su) + k’op’(p’)ali (topuz)

3’k’ak’op’ali (Orta, Doğu) < 3’k’a (su) + k’op’ali (topuz)

Ayrıca,

mayare (PZ) ~ maari (ÇM)(AŞ) ~ mai (Orta) ~ max’ax’i (Doğu) : su kurbağası

poxo (PZ) ~ mcvabu (ÇM)(AŞ) ~ mjvabu (Orta・Doğu) : karakurbağası (***)

(***) Ardeşen-Ğere vb diyalektlerinde mcvabu : (genel ad olarak) kurbağa

●●● /x’/ fonemi sırf doğu diyalektlerde mevcuttur. “Kurbağa” anlamını taşıyan kelimenin yöresel biçimlerini kıyaslayarak şöyle fonetik evrim varsayılabilmektedir.

(Orta) max’ax’i → *maai → mai

(PZ) max’ax’i → *maai → *mayayi (1) → *mayaye → mayare (2)

↓

(*mayari (2) → mayare)

(ÇM)(AŞ) max’ax’i → *maai → *maayi (1) → maari (2)

(1) /y/ : vuayellerin art arda bulunmaması için konan “anlamsız ek-konson”

(2) /y/ → /r/ : vuayeller arasında bulunan /y/ foneminin çoğu kaybolan /r/ foneminin

yerinde meydana geldiğine bakılarak yapılan “yanlış düzeltme”

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B]

● Bu fiilin sade perfektif biçimi, “yakın geçmişte meydana gelen bir hal değişme sonucunun şu anda devam ettiğini” ifade eder.

Da-şk’imi doktor(i) di(y)u. (Batı) Kız kardeşim doktor oldu (= Şimdi doktordur).

~ Da-çkimi doktor(i) divu. (Orta)

~ Da-çkimi doktoyi dix’u. (Doğu)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B’-1]

Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde şöyle öznesiz cümle duyulmaktadır. (Limci kelimesi aşağıdaki cümlede yüklemdir.)

Limci di(y)u. (PZ)(ÇM) Akşam oldu.

limci (PZ)(ÇM) ~ lumci (AŞ)(Orta)(Doğu) : akşam, gece

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B’-2]

Aşağıdaki öznesiz cümle ise birçok yörede yaygındır. (Mcora ~ mjora kelimesi aşağıdaki cümlenin yüklemidir.)

Mcora di(y)u. (AŞ) Hava güneşli oldu. (*)

Mjora divu. (FN)

Mjora dix’u. (HP)

(*) Kelimesi kelimesine “Güneş oldu”.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[C]

Yüklemi sıfat da olabilir :

Ora mapxa diyu. (AŞ) Hava açık oldu.

~ Ora mapxa divu. (FN)

~ T’aroni mapxa divu. (AH)

~ T’aoni mapxa dix’u. (Doğu)

ora : 1. zaman

2. (bazı yörede) hava

Bu kelime Rumca ώρα (zaman) kelimesinden gelmiş olabilir.

[Bu çalışmada Rumca kelimeler, Yunanistan’daki bugünkü yazım kulavuzuna uyarak

“tek çeşit aksanlı” olarak yazılmaktadır. Eski Yunancada kullanılan “ ˜ ” gibi diğer

aksanlar kullanılmamıştır.]

mapxa : (yöreye göre)

1. her zaman güneşli olmadığı halde açık ve güzel (hava)

2. güneşli ve sıcak (hava)

bkz. mcorani (AŞ), mjoroni (AH) : güneşli

______________________________________________________________________

12.3.1.2. Süre fiili (*) [cümlemsili süre ifadeli fiil]　

(*) Süre fiili = Türkçe “bir olay meydana geleli bir süre oldu” ifadesine denk gelen fiil

Sözdizimi : {perfektif fiil ile oluşan “na-”lı cümlemsi + süre ifadesi + fiil}

Emine hak na-moxt’u sum 3’ana diyu. (PZ) Emine buraya geleli üç yıl oldu.

~ Emine hay na-moxt’u sum 3’ana diyu. (ÇM)(AŞ)

~ Emine hak na-moxtu sum 3’ana divu. (Orta)

~ Emine ak na-moxtu sum 3’ana dix’u. (Doğu)

●●● bkz. “Bir süredir bir hal devam ediyor” ifadesindeki “-dir/-dır/-dur/-dür” (→ 12.1.1.2.)

______________________________________________________________________

12.3.1.3. (PZ)(ÇM)(AŞ)

“(Meyve) olgunlaşıyor ve olmak üzeredir ; (Ekmek) pişiyor ve olmak üzeredir”

[apsolütif özneli tümleçsiz fiil]

Aşağıdaki ilk örnekte göründüğü gibi öznesi çoğul olsada fiil tekil biçiminde kalır.

Omrepe iyen. (PZ-Apso) Erik olgunlaşıyor ve olmak üzeredir.

~ Ombri iyen. (ÇM)(AŞ)

Cari iyen. Ekmek pişiyor ve olmak üzeredir.

Cari di(y)u. Ekmek pişti, oldu.

●●● Bu fiil Orta ve Doğu diyalektlerde gözlemlenmez.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Yakın anlamlı fiiller :

Aø hareket fiili “olgunlaşıyor” imonç’en (PZ)(ÇM)(AŞ)

minç’en (AŞ-Dutxe)

moinç’en (FN)

imonç’en (AH)(HP)

muynç’en (ÇX)

Aø hareket fiili “(ekmek) pişiyor” iç’ven (tüm diyalektler)

______________________________________________________________________

12.3.2. ayen ~ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun

Eşbiçimli üç adet evrim fiili bulunuyor.

12.3.2.1. ADY evrim fiili (1) [apsolütif özneli datif tümleçli yüklemli]

12.3.2.2. AD evrim fiili (2) [apsolütif özneli datif tümleçli]

12.3.2.3. DY evrim fiili (3) [datif özneli yüklemli]

(1) “Biri [aps.] birinin [dat.] bir şeyi [yük.] oluyor” ve

“Bir şey [aps.] biri için [dat.] bir duruma [yük.] geliyor”

(2) “Birinin [dat.] çocuğu, ürünü, boynuzu vb [aps.] oluyor”

(3) “Biri [dat.] bir duruma [yük.] geliyor”

Üç adet fiilin ortak temsili biçimi :

ayen/ aen (Batı)(FN’nın bir kısmı) ~ aven (Orta) ~ ax’ven (HP) ~ ax’vapun (ÇX)

Bildirme kipi sade perfektif üçüncü şahıs tekil biçimi :

ayu/ au (Batı)(FN’nın bir kısmı) ~ avu (Orta) ~ ax’u (Doğu)

Aynı biçim, olumluluk baş-ekli ise şöyle olur :

dva(y)u (Batı)

~ da(y)u (FN’nın bir kısmı) ~ davu (Orta) ~ dax’u (HP)

~ dvax’u (ÇX)

______________________________________________________________________

12.3.2.1. ADY evrim fiili [apsolütif özneli datif tümleçli yüklemli fiil]

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.3.2.1.1. “biri birinin bir şeyi oluyor”

[Yüklem = isim]

Fadume Amedis bula ayen. (PZ) Fatma Amedi’nin teyzesi (halası) oluyor.

~ Fadume Amedi bula a(y)en. (ÇM)(AŞ)(*)

~ Fadime Amediz dadi aven. (Orta)

~ Fadime Amediz dadi ax’ven. Doğu)

(*) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde postpozisyonel, ergatif, datif ve lokatif durumlar eşbiçimli olmuş olup birleşik oblik durum olmuştur. (→ 1.1.2.)

Türkçe bayan adı “Fatma”, batı diyalektlerde Fadume, orta ve doğu diyalektlerde Fadime denir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

12.3.2.1.2. “bir şey biri için bir haldedir”

[Yüklem = sıfat]

Ham 3’endeç’i ma mboli mayen. (ÇM) Bu çorap bana fazla büyük geliyor.

______________________________________________________________________

12.3.2.2. AD evrim fiili [datif tümleçli apsolütif özneli fiil]

“birinin çocuğu, ürünü, boynuzu vb oluyor”

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[A]

Ar tutaşe Aşelas ar bere ayen. (PZ) Bir aya kadar Aşela’nın çocuğu olur.

~ Ar tutaşa Aşela ar bere a(y)en. (*) (ÇM)(AŞ)

~ Ar tutaşa Aşelaz ar bere aven. (Orta)

~ Ar tutaşa Aşelaz ar bere ax’ven. (Doğu)

tuta : 1. (gökteki) ay 2. (takvimdeki) ay

(*) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde postpozisyonel, ergatif, datif ve lokatif durumlar eşbiçimli olmuş olup birleşik oblik durum olmuştur. (→ 1.1.2.)

(Bundan sonra bu bölümde bu not tekrarlanmayacaktır.)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B]

Him xorz*as opşa lu (dv)ayu. (PZ)

~ Him oxorca zade lu (dv)a(y)u. (ÇM)(AŞ)

~ Hem oxorcaz dido lu (d)avu. (Orta)

~ Em oxorcaz dido lux’u (d)ax’u. (HP)

~ Em oxorcas dido lux’u (dv)ax’u. (ÇX)

“O kadın(ın tarlasınd)a çok lahana oldu.”

lu ~ lux’u : lahana

/x’/ foneminin kaybolduğu batı ve orta diyalektlerde

lux’u → *luu → lu şeklinde biçim değişmesi meydana gelmiştir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[C]

Doğanis, axiris p’anda ar puci ayen. (PZ) (1)

~ Doğani, mandre p’anda ar puci ayen. (ÇM)

~ Doğani, mandre irote ar puci a(y)en. (AŞ)

~ Doğaniz, mandrez p’anda ar puci aven. (FN)

~ Doğaniz, axiriz iyya ar puci aven. (AH) (1)

~ Doğaniz, axiriz p’ant’a ar puci ax’ven. (HP) (1)

Doğan’ın ahırında daima bir inek bulunur.

Bu cümlenin birinci kelimesi datif tümleçtir. (*)

İkinci kelimesi “bulunma yerini gösteren kelime” olup lokatif (*) durumdadır.

Sondan ikinci kelimesi öznesi olup apsolütif durumdadır.

(*) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde birleşik oblik durum

(1) Pazar, Arhavi ve Hopa’daki axir(i) < Türkçe ahır.

______________________________________________________________________

12.3.2.3. DY evrim fiili 　[datif özneli yüklemli fiil]

Datif özneli yüklemli fiili, “geç kalıyor”, “soğuk alıyor”, “utanıyor” vb gibi birinin halinin değişmesini ifade eder.

Bu fiilin emperfektif şimdiki zaman genel geçeri, sade perfektif ise halin değişme sonucu meydana gelen şimdiki durumu ifade eder.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[A] Yüklemi bir sıfat olabilir :

Hamus ini (dv)ayu. (PZ) Bu üşümüş.

~ Hamu ini (dv)ayu. (ÇM)

~ Ham ini (dv)a(y)u. (AŞ)

~ Hayaz ini (d)avu. (FN)

~ Hamuz ini (d)avu. (AH)

~ Amuz x’ini (d)ax’u. (HP)

~ Amus x’ini (dv)ax’u. (ÇX)

ini (Batı・Orta) ~ x’ini (Doğu): soğuk

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B] Yüklemi bir zarf olabilir : 　

Himus leba (dv)ayu. (PZ) O geç kaldı.

~ Himu leba (dv)ayu. (ÇM)

~ Him leba (dv)a(y)u. (AŞ)

~ Heyaz leba (d)avu. (FN)(*)

~ Hemuz yano (d)avu. (AH)(*)

leba (Batı)(FN’nın bir kısmı) : geç

yano (FN’nın bir kısmı)(AH)(Doğu) : geç

●●● (*) yano zarfının kullanım sahasında bununla aynı kökenli bir evrimsel hal

fiili (→ 12.3.) olan ayanen (geç kalıyor) fiili kullanılır.

Heyaz (d)ayanu. (FN) O geç kaldı.

~ Hemuz (d)ayanu. (AH)

~ Emuz (d)ayanu. (HP)

~ Emus (dv)ayanu. (ÇX)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[C] Yüklemi, apsolütif durumda bir isim de olabilir:

Hamus oncğore (dv)ayu. (PZ) Bu utandı.

~ Hamu oncğor (dv)ayu. (ÇM)(*)

~ Ham oncğore (dv)a(y)u. (AŞ)

~ Hayaz oncğore (d)avu. (FN)

~ Hamus oncğor (d)avu. (AH-Sidere vb)(*)

~ Hamuz oncğore (d)avu. (AH)

~ Amuz oncğoye (d)ax’u. (HP)

~ Amus oncğoye (dv)ax’u. (ÇX)

oncğore ~ oncğor (*): ayıp

(*) Apsolütif ile postpozisyonel (veya birleşik oblik) durumları ayrı biçimli olan

diyalektlerde (→ 1.1.) apsolütif biçimi oncğor olup postpozisyonel (veya birleşik oblik)

biçimi oncğore şeklini alır.

______________________________________________________________________

12.3. øø evrim fiili

“Gün ağarıyor”, “akşam oluyor” vb anlamına gelen az sayıda fiil bu kategoriye giriyor. Aşağıda tasvir edilenlerin dışında com3’upun ~ gyom3’k’upun “karanlık oluyor”, diyanen (FN)(AH) “geç oluyor” vb fiiller de vardır.

______________________________________________________________________

12.3.3.1. dolumcun ~ dolumcuy “akşam oluyor”

Dolumcun. (PZ) Akşam oluyor.

Dolumcuy. ~ Dolumcun. (ÇM)(AŞ)

~ Dolumcun. (Orta・Doğu)

Sade perfektif biçimi :

Dolumcu. Akşam oldu.

● Öznesiz fiiller normalde 3’üncü şahıs tekil biçimini alır. Ardeşen ilçesinde

söylenen bir dest’ani’de istisnai 2’nci şahıs tekil biçimi gözlemlenmektedir.

Tangri-şk’imi, dolumci do dotani “Tanırım, akşam et ve sabah et.”

______________________________________________________________________

12.3.3.2. dotanums ~ dotanun ~ tanun ~ tanums “gün ağarıyor, sabah oluyor”

Dotanun ~ dotanums (PZ) Sabah oluyor.

~ Dotanuy, (Do)tanun. (ÇM)(AŞ)

~ (Do)tanun. (FN)

~ Dotanun. (AH)

~ Tanums. ~ Tanups. (Doğu)

Sade perfektif biçimi :

Dotanu. Sabah oldu.

● Eşanlamlı fiil : ditanun, gontanun (FN-Ç’enneti)

______________________________________________________________________

12.3.4. øD evrim fiili [öznesiz datif tümleçli]

______________________________________________________________________

12.3.4.1. dulumcun ~ dulumcuy

“(birinin tembel oluşu ve ağır hareketi olduğundan dolayı) akşam olur”

Sözdizimi : “birinin [datif] tembel oluşu ve ağır hareketi olduğundan dolayı akşam olur”

[Hini Xop’eşa idanşa] dulumcanen. (ÇM)

~ [Entepe Xopaşa ulut’anşa] dulumcasinonan. (HP) (*)

[Onlar Hopa’ya gidene kadar] (tembel oluşları ve ağır hareketleri olduğundan dolayı) akşam olur.

(*) Bu örnek Ramiz Bekaroğlu tarafından verilmiştir.

● Yukarıdaki örnekte dulumcun fiilinin datif tümleci, köşeli parantez ([]) içine konan

cümlemsinin apsolütif öznesi ile aynı olduğundan dolayı ayrıca gösterilmez. Ama cümle

sonundaki fiil, datif tümlecinin şahsı ve sayısını gösteriyor.

idanşa : Pazar ile Fındıklı arasında konuşulan diyalektlerde ulun (gidiyor)

fiilinin perfektif istek kipi zarf-fiilimsi (*) 3’üncü şahıs çoğul özneli

biçimi “onlar gelecekte gidene kadar”

ulu(r)t’anşa : Arhavi ile Çxala arasında konuşulan diyalektlerde ulun (gidiyor)

fiilinin emperfektif istek kipi zarf-fiilimsi (*) 3’üncü şahıs çoğul özneli

biçimi “onlar gelecekte gidene kadar”

dulumcanen : Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde dulumcun fiilinin

gelecek zaman 3’üncü şahıs çoğul datif tümleçli biçimi “akşam olacak”

dulumcasinonan : Hopa’nın orta bölgesinde konuşulan diyalektlerde dulumcun fiilinin

gelecek zaman 3’üncü şahıs çoğul datif tümleçli biçimi “akşam olacak”

(*) zarf-fiilimsi : {çekimli fiil + cümlemsi son-edatı}

Bkz “6.2. Cümlemsi son-edatı” ve “13. Fiil : Çekim”

_____________________________________________________________________________

12.3.5. Dø evrim fiili [datif özneli tümleçsiz hal fiili]

______________________________________________________________________

12.3.5.1. adven^[1] “kızışıyor, ateşleniyor”

Sözdizimi : “bir hayvan [datif] kızışıyor”

Şimdiki hali anlatan sade perfektif biçiminin kullanım örneği :

Pucis adu. (PZ) İnek kızıştı.

~ Puci adu. (ÇM)(AŞ)

~ Puciz adu. (Orta)(Doğu)

● Eşbiçimli fiil : adven^[2], (→ 12.4.7.1.) adven^[3] (→ 12.4.9.1.)

______________________________________________________________________

12.3.5.2. dvanç’inen (Batı) ~ daç’k’inen (FN-Ç’anapet) ~ daç’k’inden (Orta)(HP) ~ dvaç’k’inden (ÇX) “yoruluyor”

Sözdizimi : “biri [datif] yoruluyor”

Şimdiki hali anlatan sade perfektif biçiminin kullanım örneği :

Omeris dvanç’inu. (PZ) Omeri yoruldu. / Omeri yorulmuş.

~ Omeri dvanç’inu. (ÇM)(AŞ)

~ Omeriz daç’k’inu. (FN-Ç’anapet)

~ Omeriz daç’k’indu. (Orta)(HP)

~ Omeris dvaç’k’indu. (ÇX)

Fiilin başındaki {dv-} ~ {d-} eki, işlevi belli olmayan fiilbaşıdır.

______________________________________________________________________

12.3.5.3. açinden (PZ)(AŞ) (Orta・Doğu) ~ açindren (ÇM) “hapşırıyor”

Sözdizimi : “biri [datif] hapşırıyor”

Alışkıyı anlatan emperfektif biçiminin kullanım örneği :

Alis açinden. (PZ) Ali, şu sıra sıklıkla hapşırıyor.

~ Ali açindren. (ÇM)

~ Ali açinden. (AŞ)

~ Aliz açinden. (Orta・Doğu)

Sade emperfktif örneği :

Alis açindu. (PZ) Ali (şimdi) hapşırdı.

~ Ali açindru. (ÇM)

~ Ali açindu. (AŞ)

~ Aliz açindu. (Orta・Doğu)

● Lazcada “hapşırmak” bir evrim fiilidir. İstem dışı meydana gelen fizyolojik bir tepki olduğuna göre biçimi ve sözdizimi bakımından “hareket fiili” kategorisine girmemesi mantıklıdır.

______________________________________________________________________

12.3.6. DH evrim fiili　[datif özneli hemcins tümleçli evrim fiili]

______________________________________________________________________

12.3.6.1. ambinen (Batı) ~ aominen (Orta) (ÇX) “susuyor”

● Bu fiilin hem tümleçsiz sözdizimi hem hemcins tümleçli sözdizimi

gözlemlenmektedir. Her iki halde cümlenin anlamı tamamen aynıdır.

Tümleçsiz sözdizimi : “biri [datif] susuyor”

Hemcins tümleçli sözdizimi : “biri [datif] su [apsolütif] susuyor” (1)

Şimdiki hali anlatan sade perfektif biçiminin kullanım örneği :

Ayhanis (3’ari) ambinu. (PZ) Ayhani susamış. (1)(2)

~ Ayhani (3’ari) ambinu. (ÇM)(AŞ)

~ Ayhaniz (3’k’ai) aominu. (FN)(AH)

~ Ayhanis (3’k’ar) aominu. (AH-Sidere)

(1) Yukarıdaki Lazca cümlede bulunan 3’ari ~ 3’k’ai ~ 3’k’ar kelimesi “su” demektir. Ama Türkçe tercümesinde “su” kelimesinin yeri yok, çünkü Türkçe “susamak” fiili hemcins tümleçli değildir.

(2) Türkçe gramerde “miş’li zaman” denilen (ama aslında zaman ile hiç alakası olmayan) biçimlerinin Lazca karşılığı yoktur. (*) “Gitti” ile “gitmiş”, “büyüdü” ile “büyümüş” ayrımı, genelde yapılmaz.

(*) Lazca {doren} eki (→ 13.) ise ancak masallarda kullanılan “-miş/ -mış/ -muş/

-müş” ekini kısmen karşılar.

______________________________________________________________________

12.3.6.2. amşk’orinen (PZ)(AŞ) ~ amşk’urinen (ÇM-Ğvant) ~ amşko(r)inen (Orta) ~ amşkironen (HP)

“acıkıyor”

● Bu fiilin hem tümleçsiz sözdizimi hem hemcins tümleçli sözdizimi

gözlemlenmektedir. Her iki halde cümlenin anlamı tamamen aynıdır.

Tümleçsiz sözdizimi : “biri [datif] acıkıyor”

Hemcins tümleçli sözdizimi : “biri [datif] yemek [apsolütif] acıkıyor” (1)

Şimdiki hali anlatan sade perfektif biçiminin kullanım örneği :

Ayhanis (cari) amşk’orinu. (PZ) Ayhani acıkmış. (1)(2)

~ Ayhani (cari) amşk’urinu. (ÇM-Ğvant)

~ Ayhani (cari) amşk’orinu. (AŞ)

~ Ayhaniz (gyai) amşko(r)inu. (Orta)

~ Ayhanis (gyari) amşkorinu. (AH-Sidere)

~ Ayhaniz (gyai) amşkironu. (HP)

(1) Yukarıdaki Lazca cümlede bulunan cari ~ gyai ~ gyari kelimesi “yemek” demektir.

Ama Türkçe tercümesinde “yemek” kelimesinin yeri yok, çünkü Türkçe “acıkmak” fiili

hemcins tümleçli değildir.

(2) Türkçe gramerde “miş’li zaman” denilen (ama aslında zaman ile hiç alakası

olmayan) biçimlerinin Lazca tam karşılığı yoktur. “Geldi” ile “gelmiş”, “var” ile

“varmış” ayrımı, genelde yapılmaz. Lazca {doren} eki (→ 13.) Türkçe “-miş/ -mış/

-muş/ -müş” ekini ancak kısmen karşılamaktadır.

● Bkz “açtır” şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu)　(→ 12.2.3.3.)

______________________________________________________________________

12.3.7. DA evrim fiili [datif özneli apsolütif tümleçli evrim fiili]

DA evrim fiillerinin çoğu iki-şahıslı olarak çekilir. Bu bölümde ancak temsili biçimi ile “sade perfektif 3’üncü şahıs tekil özneli 3’üncü şahıs tekil tümleçli biçimi” gösterilmiştir. Bu fiillerin diğer biçimleri için bir sonraki bölüme bakınız. ______________________________________________________________________

12.3.7.1. ak’omanden (PZ) ~ ak’omaden (ÇM)(AŞ) “özlüyor”

Sözdizimi : “biri [datif] bir şeyi [apsolütif] özlüyor”

Şimdiki hali anlatan sade perfektif biçiminin kullanım örneği :

Bexas Ç’emu ak’omandu. (PZ) Bexa Ç’emu’yu özlemiş.

~ Bexa Ç’emu ak’omadu. (ÇM)(AŞ)

______________________________________________________________________

12.3.7.2. aoropen^[2] (FN-Ç’anapet) ~ ax’oropen (ÇX) “sevdalanıyor”