13. Fiil : Çekimi
13.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili (1)
13.2. Hal fiili
13.3. Evrim fiili
13.4. Hareket fiili I Bildirme kipi
13.5. Hareket fiili II İstek kipi
13.6. Hareket fiili III Şahıssız kip
13.7. Hareket fiili IV Tecrübe kipi
13.8. Hareket fiili V kuraldışı fiil
13.9. Ettirgen fiil
13.10. Çekicilik fiili
13.11. Değerlendirme fiili
13.12. Defektif fiil (2)
13.13. Dönüşlü veya edilgenimsi anlamlı fiil
(1) Kopula : Türkçe gramerde “koşaç”
< Fransızca copule, İngilizce copula < Latince copula
(2) Defektif : mantığa göre bulunabilen tüm biçimleri kıllanılmayan
< Fransızca défectif, İngilizce defective < Latince defectivus
● Lazcada « bir şey yaparken, bir şey yaptığım sırada » vs anlamına gelen fiil-zarflar de çeşitli kip, aspekt ve zamanlarda şahıs ve sayıya göre çekilirler. Dolayısiyle onlar da bu bölümde yer almaktadır.
● Fiil-zarflar arasında « eğer ... ise » ve « şayet ... olsa bile » anlamına gelenler (= koşul cümlemsileri ve taviz cümlemsileri) 16’ncı bölümde yer almaktadır.
______________________________________________________________________
13.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili
13.1.1. Emperfektif şimdiki zaman
13.1.2. Emperfektif geçmiş zaman
13.1.3. Emperfektif istek kipi
13.1.4. Gelecek zaman
______________________________________________________________________
13.1.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)
“Mevcuttur”, “bulunuyor”, “-dir/-dır/-dur/-dür”
Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)
[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)
[2] kökbaşı {o-} (1) (→ 11.6.)
[3] kök √-r- (2) (→ 11.1.)
[4] kök ilâvesi {-er} (3) (→ 11.1.)
[5] çok işlevli sonek (*) {-ø},{-ø},{-n};{-t},{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi
(1) Orta ve Doğu diyalektlerde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı, genelde kaybolur.
(2) /r/ fonemi, fiilin kökü olmasına rağmen iki vuayel arasında sık sık kaybolur. Hele orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi kaybolunca onun yerine “anlamsız ek-konson” olarak /y/ gözlemlenir.
(3) Batı diyalektlerde üçüncü şahıs tekil biçiminin kökü ve kök ilâvesi kaybolmuşlar. Bazen kökbaşı da kaybolup ancak çok işlevli soneki {-n} kalmış hali de gözlemlenir.
______________________________________________________________________
13.1.1.1. Olumluluk başeki olmayan biçimler
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
vore |
vor |
vore(r) ~ bore(r) |
bore ~ boye |
vore ~ voye |
2. tekil |
ore |
or |
ore(r) |
re ~ ye |
re ~ ye |
3. tekil |
on |
on |
on |
ren ~ yen |
ren ~ yen |
1. çoğul |
voret |
vortu ~ vorte |
vorertu ~ borertu |
boret ~ boyet |
voret ~voyet |
2. çoğul |
oret |
ortu ~ orte |
orertu |
ret ~ yet |
ret ~ yet |
3. çoğul |
oran |
oran |
onan |
renan ~ yenan |
renan ~ yenan |
● Çamlıhemşin M3’anu köyünde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul biçimleri : vorte, orte.
● Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde soru zarfı so (nerede, nereye) arkasında bulunma fiilinin çok heceli biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolur. Ardeşen Ok’ordule köyünde şöyle biçimler gözlemlenmektedir.
so + orer = so rer
so + orertu = so rertu
so + onan = so nan
● Soru zarfı ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı sorer, sorertu,
sonan şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.
(Pazar diyalektlerinde soru zarfı nak yaygındır. Nak ore, nak on vs denir.)
● Orta bölge (Fındıklı + Arhavi) ile Hopa’da konuşulan diyalektlerde soru zamiri mi (kim) ile mu (ne) arkasında kopula fiilinin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolmaz. Soru zamirleri min ve mun biçimlerini alırlar.
mi + -n + o- + re = min ore
mi + -n + o- + ren = min oren mu + -n + o- + ren = mun oren
mi + -n + o- + ret = min oret
mi + -n + o- + renan = min orenan mu + -n + o- + renan = mun orenan
● Soru zamiri ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı minore, minoren,
munoren ... şeklinde bitişik yazanlar da bulunur. Mi-n-oren, mu-n-oren şeklinde
çizgili olarak da yazılabilir.
■ Kökbaşlı biçimlerde vurgu, ilk hecesinde bulunur. Kökbaşsız biçimler vurgusuz telaffuz edilir.
______________________________________________________________________
13.1.1.2. Olumluluk başekli biçimler
Varlık fiili çoğu zaman, bulunma fiili de seyrek olarak, olumluluk başekli olur. Başeki {ko-}, vuayel önünde {k-} biçimini alır. Başekli biçimlerde kökbaşı kaybolmaz. Kopula fiili ise başekli olarak gözlemlenmez.
özne |
PZ
|
ÇM M3’anu |
AŞ Ok’ordule |
AH Sidere |
HP Makreal |
Borçka Çxala (*) |
1. tekil |
kovore |
kovor |
koborer |
kobor(e) |
kovoye |
kovore |
2. tekil |
kore |
kor |
korer |
kor(e) |
koye |
kore |
3. tekil |
kon |
kon |
kon |
koren |
koyen |
koren |
1.çoğul |
kovoret |
kovorte |
koborertu |
koboret |
kovoyet |
kovoret |
2.çoğul |
koret |
korte |
korertu |
koret |
koyet |
koret |
3.çoğul |
koran |
koran |
konan |
korenan |
koyenan |
korenan |
● (*)(ÇX) Çxala diyalektlerinde olumluluk başeki {ho-} şeklinde de söylenir.
■ Vurgu, tüm biçimlerde ilk hecesindedir.
______________________________________________________________________
13.1.2. Emperfektif geçmiş zaman
“Mevcut idi”, “bulunuyordu”, “(bir halde) idi”
Yapı :
[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)
[2] kökbaşı {o-} (→ 11.6.)
[3] kök √-r- (→ 11.1.)
[4] hatıra-umut göstergesi {-t’-} (→ 11.1., 11.2.)
[5] çok-işlevli sonek (*) {-i},{-i},{-u};
{-i}+{-t},{-i}+{-t},{-ez/ -es/ -ey} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi
● “{-t’-}+ çok işlevli sonek (= şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi)” tüm fiillerde emperfektif geçmiş zaman göstergesidir.
______________________________________________________________________
13.1.2.1. Temel biçimi
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
vort’i |
vort’i |
vort’i ~ bort’i |
bort’i |
vort’i |
2.tekil |
ort’i |
ort’i |
ort’i |
(r)t’i |
(r)t’i |
3.tekil |
ort’u |
ort’u |
ort’u |
(r)t’u |
(r)t’u |
1.çoğul |
vort’it |
vort’it |
vort’it(u) ~bort’it(u) |
bort’it |
vort’it |
2.çoğul |
ort’it |
ort’it |
ort’it(u) |
(r)t’it |
(r)t’it |
3.çoğul |
ort’es ~ ort’ey |
ort’ey |
ort’ey |
(r)t’ez |
(r)t’es |
● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde soru zarfı so (nerede, nereye) arkasında bulunma fiilinin çok heceli biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolur.
so + ort’i = so rt’i
so + ort’u = so rt’u
so + ort’it = so rt’it
so + ort’ey = so rt’ey
● Soru zarfı ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı sort’i, sort’u, sort’it,
sort’ey .... şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.
● 3’üncü şahıs, çoğul ve geçmiş zaman göstergesi {-es/ -ey/ -ez}, soru göstergesi {-i} önünde tüm diyalektlerde {-es} biçimini alır. Bu olay, bu göstergenin aslı biçimini gösteriyor olabilir.
Oxoris ort’es-i ? (PZ) Evdeler mi ?
~ Oxori ort’es-i ? (ÇM)(AŞ)
~ Oxoriz t’es-i ? (FN)(AH)(HP)
~ Oxoris t’es-i ? (HP)(ÇX)
● (FN)(AH)(HP) Orta bölge ile Hopa’da konuşulan diyalektlerde, mi (kim) ile mu (ne) arkasında, kopula fiilinin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolmaz. Soru zamirleri min ve mun biçimini alırlar.
mi + -n + o- + rt’i = min ort’i
mi + -n + o- + rt’u = min ort’u mu + -n + o- + rt’u = mun ort’u
mi + -n + o- + rt’it = min ort’it
mi + -n + o- + rt’ez = min ort’ez mu + -n + o- + rt’ez = mun ort’ez
● Soru zamiri ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı minort’i, minort’u,
minort’it, munort’ez şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.
● Orta ve doğu diyalektlerde bu fiilin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri, /r/ foneminin kaybolmasından ötürü bazen “köksüz” olur. Lazcada bunun dışında da çeşitli “köksüz” fiil biçimi bulunmaktadır. (→ 13.8.6.)
■ Vurgu, kökbaşlı biçimlerin tümünde ilk hecesindedir. Kökbaşsız biçimler vurgusuz telffuz edilir.
______________________________________________________________________
13.1.2.2. “Duyulmuş geçmiş zaman” (*)
(*) Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
◘◘◘ (PZ)(ÇM)
Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde “duyulmuş geçmiş zaman” genelde masallarda kullanılıp “eskiden biriler tarafından duyduğuma göre” diye anlamı taşır. “Kimseden duymuş değilim, ama (bir şeyin) sonraki haline bakarak daha önce olmuş olan hareketi anladım” anlamına gelmez. Bununla Türkçedeki “miş’li zaman” oldukça değişiktir.
(Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde ise aşağıda gösterilen -doren morfeminin kullanımı, Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerindeki -donu ~ -don ~ -do morfemlerininkinden daha geniş olduğu gözlemlenir. Bu konuda ileri araştırma gerekmektedir. (→ 13.4.4.4.2.)
◘◘◘
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Yapısı :
[A] (Batı・Orta)
Emperfektif geçmiş zaman biçimi
+ duyulmuşluk göstergesi -donu ~ -don (PZ)
-do (ÇM)
ø (?)(1) (AŞ)
-doren (Orta)
● ■ (1) Bağlaç do ile eşbiçimli olmasına rağmen karıştırılmaz. Duyulmuşluk göstergesi, bağlacın tersine, cümle sonunda yer alır ve vurguludur.
● Batı diyalektlerde “duyulmuş geçmiş zaman”, genelde masallarda kullanılır.
Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşis ort’u-don(u). (PZ)
Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşi ort’u-do. (ÇM-Ğvant)
ø (?) (1) (AŞ)
Ar ndğaz ar k’oçi livadi-muşis t’u-doren. (FN)
Ar ndğaz ar k’oçi ont’ule-muşis t’u-doren. (AH)
“Günün birinde bir adam bahçesinde imiş.”
● (1) Ardeşen diyalektlerinde “duyulmuş geçmiş zaman” biçimi gözlemlenmemektedir.
Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşi kort’u. (AŞ) Günün birinde bir adam bahçesinde idi.
■ -donu ve -doren eklerinin ilk hecesi vurguludur.
[B] (HP) Emperfektif geçmiş zaman biçimi + özneye göre çekim yapan -ren
[C] (ÇX) Emperfektif geçmiş zamandan çok işlevli sonekinin kaldırıldığı şekli
+ özneye göre çekim yapan {-eren/-elen} soneki
■ Hopa diyalektlerinin duyulmuşluk göstergesi vurgusuzdur.(*) Çxala diyalektlerinde duyulmuşluk göstergesinin ilk /e/ vuayeli uzunca telaffuz edilir.
(*) Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin kökbaşsız biçimine benziyorlar.
özne |
HP |
ÇX |
1. tekil |
vort’i-re |
vort’ere ~ vort’ele |
2. tekil |
(r)t’i-re |
(r)t’ere ~ (r)t’ele |
3. tekil |
(r)t’u-ren |
(r)t’eren ~ (r)t’elen |
1.çoğul |
vort’it-ret |
vort’eret ~ vort’elet |
2.çoğul |
(r)t’it-ret |
(r)t’eret ~ (r)t’elet |
3.çoğul |
(r)t’ez-renan |
(r)t’erenan ~ (r)t’elenan |
Ar ndğaz ar k’oçi ont’ule-muşiz t’u-ren. (HP)
Ar ndğas ar k’oçi ont’ule-muşis t’eren. (ÇX)
“Günün birinde bir adam bahçesinde imiş.”
● Doğu diyalektlerde masalların dışında da “duyulmuş geçmiş zaman” biçimi kullanılır.
______________________________________________________________________
13.1.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf (*)
“Geçmişte mevcut iken”, “geçmişte (bir yerde) bulunuyorken”, “geçmişte (bir halde) iken”
(*) Fiil-zarf : Lazcada hem fiil hem zarf olan biçim. Özneye göre (ve bazen tümlece
göre de) çekim yapar. Zaman ile ilgili cümlemsi oluşturur.
[Türkçe gramerde kullanılan “ulaç” terimi, Lazcada hem fiil-zarflara hem partisiplere
kısmen denk gelen kavram olduğundan dolayı bu çalışmada kullanılmamıştır.]
Yapısı :
Emperfektif geçmiş zaman biçimi + {-şa} (Batı)(FN)
{-şkul} (AH’nin güneydoğusu)
{-şi} (AH merkezi)(Doğu)
●●● Lazca /s/ ve /z/ fonemleri, /ş/ önünde asimile olup /ş/ olur. Çift /şş/ yerine tek /ş/ de sıkça gözlemlenir. 3’üncü şahıs çoğul biçimlerine dikkat ediniz.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ |
FN |
AH -Pilarget |
AH merkezi |
HP, ÇX |
1.tek. |
vort’işa |
vort’işa |
bort’işa |
bort’işa |
bort’i şkul |
bort’işi |
vort’işi |
2.tek. |
ort’işa |
ort’işa |
ort’işa |
(r)t’işa |
(r)t’i şkul |
(r)t’işi |
(r)t’işi |
3.tek. |
ort’uşa |
ort’uşa |
ort’uşa |
(r)t’uşa |
(r)t’u şkul |
(r)t’uşi |
(r)t’uşi |
1.çoğ. |
vort’itşa |
vort’itşa |
bort’itşa |
bort’itşa |
bort’it şkul |
bort’itşi |
vort’itşi |
2.çoğ. |
ort’itşa |
ort’itşa |
ort’itşa |
(r)t’itşa |
(r)t’it şkul |
(r)t’itşi |
(r)t’itşi |
3.çoğ. |
ort’eşşa |
ort’eyşa |
ort’eyşa |
(r)t’eşşa |
(r)t’e şkul |
(r)t’eşşi |
(r)t’eşşi |
● Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)
■ Vurgu, kökbaşlı biçimlerde ilk hecesindedir. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.
______________________________________________________________________
13.1.2.4. Dilek kipi
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
◘◘◘ Lazca dilek kipinin çeşitli yapısı gözlemlenmektedir. ◘◘◘
[A] (Batı)(FN)
A-1. Sırf emperfektif biçimleri olan fiiller :
emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}
A-2. Perfektif biçimleri olan fiiller :
perfektif temel biçimi + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}
● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, dilek kipi göstergesinin
arkasına eklenir. Ayrıca 3’üncü şahıs çoğul geçmiş zaman göstergesi {-es/ ey} ile dilek
kipi göstergesi, birleşip {-ek’es}(PZ), {-ek’oy}(ÇM)(AŞ), {-ek’os}(AŞ-Dutxe)
şekillerini alır.
[B] (AH)
Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.
[C] (Doğu)
C-1. Sırf emperfektif biçimleri olan fiiller :
emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi {-k’on/-k’onna}(HP) ~ {-k’o} (ÇX)
C-2. Perfektif biçimleri olan fiiller : istek kipinden türer. (→ 13.1.3.)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin dilek kipi biçimleri şöyledir. Bu fiillerin perfektif biçimleri bulunmadığına göre dilek kipinin yapısı “emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi” şeklinde olur.
“Mevcut olsaydı” vs, “(bir yerde) bulunsaydı” vs, “(bir halde) olsaydı” vs
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ |
FN |
AH |
HP |
1.tek. |
vortik’o |
vort’ik’o |
bort’ik’o |
bort’ik’o(n) |
|
vort’ik’on(na) |
2.tek. |
ort’ik’o |
ort’ik’o |
ort’ik’o |
(r)t’ik’o(n) |
|
(r)t’ik’on(na) |
3.tek. |
ort’uk’o |
ort’uk’o |
ort’uk’o |
(r)t’uk’o(n) |
|
(r)t’uk’on(na) |
1.çoğ |
vort’ik’ot |
vort’ik’ot |
vort’ik’ot |
bort’it’k’o(n) |
|
vort’it’k’on(na) |
2.çoğ |
ort’ik’ot |
ort’ik’ot |
ort’ik’ot |
(r)t’it’k’o(n) |
|
(r)t’it’k’on(na) |
3.çoğ |
ort’ek’es |
ort’ek’oy |
ort’ek’oy |
(r)t’esko(n) |
|
(r)t’eskon(na) |
● (Orta・Doğu) 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, fırlatmalı konson /k’/ önünde fırlatmalılaşıp /t’/ olarak gerçekleşir.
● (Orta・Doğu) Genelde /s/ arkasında bulunan /k’/, fırlatmalılığını kaybedip /k/ olarak gerçekleşir.
● Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)
● Dilek kipi ile biten cümlenin başında k’o (keşke) zarfı sıkça kullanılır.
■ Kökbaşlı biçimlerin ilk hecesi vurguludur. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (***)(AH) Arhavi-Pilarget diyalektlerinde bu fiillerin dilek kipi, aşağıda ayrı bir tabloda gösterildiği gibi çekilir. Parantez içine konan {k’o} morfemi, isteğe bağlı olarak bazen söylenir, bazen söylenmez.
● Arhavi-Pilarget’deki {k’o}suz dilek kipi, Fındıklı ilçesine bağlı Sumla, Ç’ennet vs köylerindeki “geçmişteki gelecek zaman” ile eşbiçimlidir.
özne |
AH-Pilarget |
1. tekil |
bort’at’i (k’o) |
2. tekil |
(r)t’at’i (k’o) |
3. tekil |
(r)t’at’u (k’o) |
1.çoğul |
bort’at’it (k’o) |
2.çoğul |
(r)t’at’it (k’o) |
3.çoğul |
(r)t’at’es (ko) |
■ İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.
______________________________________________________________________
13.1.3. Emperfektif istek kipi
“Mevcut olsun”, “(bir yerde) bulunsun”, “(bir halde) olsun” (*)
(*) Kelimesi kelimesine : “olayım, olasın, ola” vs.
Yapı :
[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)
[2] kökbaşı {o-} (→ 11.6.)
[3] kök √-r- (→ 11.1.)
[4] hatıra-umut göstergesi {-t’-} (→ 11.1., 11.2.)
[5] istek kipi göstergesi {-a-} (→ 11.5.)
[6] çok-işlevli sonek (*) {-ø},{-ø},{-s/z};
{-ø}+{-t},{-ø}+{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Şahıs-sayı-zaman göstergesi
● İstek kipi göstergesi {-a-} + 3’üncü şahıs・çoğul・şimdiki zaman göstergesi {-an} = /-an/
______________________________________________________________________
13.1.3.1. temel biçimi
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
vort’a |
vort’a |
bort’a |
bort’a |
vort’a |
2. tekil |
ort’a |
ort’a |
ort’a |
(r)t’a |
(r)t’a |
3. tekil |
ort’as |
ort’ay |
ort’ay |
(r)t’az ~ (r)t’as |
(r)t’az ~ (r)t’as |
1.çoğul |
vort’at |
vort’at |
bort’at |
bort’at |
vort’at |
2.çoğul |
ort’at |
ort’at |
ort’at |
(r)t’at |
(r)t’at |
3.çoğul |
ort’an |
ort’an |
ort’an |
(r)t’an |
(r)t’an |
● Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve orta ile doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)
● 3’üncü şahıs tekil biçiminin soneki {-as/ay/az}, soru göstergesi {-i} önünde tüm diyalektlerde {-as} biçimini alır.
Oxoris ort’as-i ? (PZ) O, evde olsun mu ? (*)
~ Oxori ort’as-i ? (ÇM)(AŞ)
~ Oxoriz t’as-i ? (FN)(AH)
~ Oxoris t’as-i ? (Doğu)
(*) Kelimesi kelimesine : “O, evde ola mı ?”
■ Kökbaşlı biçimlerin ilk hecesi vurguludur. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.
______________________________________________________________________
13.1.3.2. Yasak istek kipi
“Olmasın”, “bulunmasın”
Yapısı:
[A] (PZ)
Perfektif biçimi olan fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- + perfektif istek kipi}
Perfektif biçimleri olmayan fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- + emperfektif istek kipi}
Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiili, perfektif biçimi olmayan fiildirler.
[B] (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX)
Tüm fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- ~ mo- (*) + emperfektif istek kipi}
(*) Ardeşen diyalektlerinde moy değişkeni de kullanılır.
[C] (AK) (*)
Perfektif biçimi olan fiillerde : {yasaklama göstergesi var- + perfektif istek kipi}
Perfektif biçimleri olmayan fiillerde : {yasaklama göstergesi var- + emperfektif istek kipi}
(*) Akçakoca diyalektleri ile ilgili bilgilerimizin tümü, Akçakoca-Döngelli’li Timur Cumhur tarafından verilmiştir.
özne |
PZ |
ÇM-Ğvant |
AŞ doğusu |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tek. |
mot-vort’a |
mo-vort’a |
moy-bort’a |
mot-bort’a |
mo-vort’a |
2.tek. |
mot-ort’a |
mo-ort’a |
moy-ort’a |
mot-t’a |
mo-t’a |
3.tek. |
mot-ort’as |
mo-ort’ay |
moy-ort’ay |
mot-t’az |
mo-t’az |
1.çoğ. |
mot-vort’at |
mo-vort’at |
moy-bort’at |
mot-bort’at |
mo-vort’at |
2.çoğ. |
mot-ort’at |
mo-ort’at |
moy-ort’at |
mot-t’at |
mo-t’at |
3.çoğ. |
mot-ort’an |
mo-ort’an |
moy-ort’an |
mot-t’an |
mo-t’an |
özne |
AK |
1.tek. |
var-vort’a |
2.tek. |
var-t’a |
3.tek. |
var-t’as |
1.çoğ. |
var-vort’at |
2.çoğ. |
var-t’at |
3.çoğ. |
var-t’an |
______________________________________________________________________
13.1.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf
______________________________________________________________________
13.1.3.3.1. Şimdiki zaman veya gelecek zamanda (*) “varken”, “iken” anlamına gelen fiil-zarf
● (*) Yapısına bakıldığında şimdiki zaman veya gelecek zaman olmalı diye
düşünülür.Halbuki günlük konuşma ve yazılarında geçmiş zamanda da kullanımı gözlemlenir.
Yapısı :
Emperfektif istek kipi temel biçimi + {-şa} (Batı)(FN)
{şkul} (AH güneybatısı)
{-şi} (AH merkezi)(Doğu)
● 3’üncü şahıs tekil biçimlerinde /s/ ve /z/ fonemleri /ş/ önünde ya asimile olup /ş/ olarak teffuz edilir, ya da kaybolur.
özne |
PZ, ÇM, AŞ |
AŞ |
FN |
AH-Pilarget |
AH |
HP, ÇX |
1.tek. |
vort’aşa |
bort’aşa |
bort’aşa |
bort’a şkul |
bort’aşi |
vort’aşi |
2.tek. |
ort’aşa |
ort’aşa |
(r)t’aşa |
(r)t’a şkul |
(r)t’aşi |
(r)t’aşi |
3.tek. |
ort’aşa |
ort’a(ş)şa |
(r)t’aşa |
(r)t’a şkul |
(r)t’aşi |
(r)t’a(ş)şi |
1.çoğ. |
vort’atşa |
bort’atşa |
bort’atşa |
bort’at şkul |
bort’atşi |
vort’atşi |
2.çoğ. |
ort’atşa |
ort’atşa |
(r)t’atşa |
(r)t’at şkul |
(r)t’atşi |
(r)t’atşi |
3.çoğ. |
ort’anşa |
ort’anşa |
(r)t’anşa |
(r)tan şkul |
(r)t’anşi |
(r)t’anşi |
● (FN) Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre, Fındıklı Ç’anapet köyünde şimdiki zamanda yukarıdaki tablonun “FN” altındaki biçimler kullanılır, ama gelecek zamanda bort’a şkule, (r)t’a şkule, (r)t’az şkule vs biçimler kullanılır.
______________________________________________________________________
13.1.3.3.2. (AH)(Doğu) “Gelecekte mevcut olduğu süresince”, “gelecekte (bir yerde) bulunduğu süresince”, “gelecekte (birinin bir şey) olduğu süresince” anlamlarına gelen fiil-zarf
Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde de {emperfektif istek kipi + -şa} şeklinde oluşan fiil-zarflar vardır (***). Ancak bir önceki maddede anlatılan fiil-zarfların Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerindeki biçimleri ile eşyaplı olmalarına rağmen ayrı anlam taşımaktadır.
●●● (***) Arhavi, Hopa ve Çxala’da konuşulan diyalektlerde hareket fiilinden türemiş bu tip fiil-zarflar, “(bir şeyi) yapıncaya kadar” anlamına gelirler. Hal fiilinden türemiş aynı tip fiil-zarflar ise “(bir halin) devam ettiği süresince” anlamındadır. Ek-bağlaç {-şa}, yöreye göre ve fiilin çeşidine göre kullanımı ve anlamı farklıdır.
(mevcut olduğu süresince; bir yerde bulunduğu süresince; birinin bir şey olduğu süresince)
özne |
AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
bort’aşa |
vort’aşa |
2.tekil |
(r)t’aşa |
(r)t’aşa |
3.tekil |
(r)t’aşa |
(r)t’aşa |
1.çoğul |
bort’atşa |
vort’atşa |
2.çoğul |
(r)t’atşa |
(r)t’atşa |
3.çoğul |
(r)t’anşa |
(r)t’anşa |
______________________________________________________________________
13.1.4. Gelecek zaman
Lazcada « gelecek zamanlar » istek kipine aittir. Çeşitli yöresel değişkenler gözlemlenmektedir.
Perfektif biçimi olan fiillerin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer. Perfektif biçimi olmayan fiillerin gelecek zaman biçimi ise genelde emperfektif istek kipinden türer.
İstisna olarak hal fiilleri arasında az sayıda “sırf istek kipinde perfektif biçimi olan fiiller” bulunuyor. Onlar arasında “hem perfektif istek kipi hem emperfektif istek kipi olan fiiller” de mevcuttur. Bu fiillerin hem perfektif gelecek zamanı hem emperfektif gelecek zamanı vardır. (→ 13.2.)
_____________________________________________________________________
13.1.4.1. Temel biçimi
“Mevcut olacak”, “(bir yerde) bulunacak”, “(bir şey) olacak”
[A] (Batı・Orta)
İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi :
(yöreye göre) {-re}{-r}{-ere}{-ene}{-en}{-oren}{-on}
[B] (HP)
İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi {-unon} (*)
(*) Bakınız : unon : DA hal fiili “istiyor” (→ 13.2.4.12.)
İstek kipi temel biçimi, şahıs ve sayı göstergelidir. Gelecek zaman göstergesi de şahıs göstergelidir.
Ayrıca Mxigi diyalektlerinde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul biçimlerinin hem “istek kipi temel biçimi” hem “gelecek zaman göstergesi” sayı göstergelidir.
Fazla-göstergeli olduğuna göre bu biçimlerdeki {-unon} öğesi, yakın zamanda ekleşmeye başlamış olup henüz tam ekleşmemiş denebilir.
[C] (ÇX)
İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi {-un/-unon}
Çxala diyalektlerinde gelecek zaman göstergesi tek-işlevlidir. Öznenin ne şahsı ne de sayısını gösterir. Aynı kökenli olduğu düşünülen Hopa diyalektlerindeki gelecek zaman göstergesi ile karşılaştırıldığında tam olarak ekleşmiş durumunda olduğu denebilir.
■ Tüm biçimlerde istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hece vurguludur.
özne |
PZ batısı |
PZ doğusu, AŞ batısı |
ÇM |
AŞ doğusu |
1. tekil |
vort’are |
vort’are |
vort’ar |
bort’are |
2. tekil |
ort’are |
ort’are |
ort’ar |
ort’are |
3. tekil |
ort’asere |
ort’asen |
ort’asen |
ort’asen |
1.çoğul |
vort’atere |
vort’aten |
vort’aten |
bort’aten |
2.çoğul |
ort’atere |
ort’aten |
ort’aten |
ort’aten |
3.çoğul |
ort’anere ~ ort’anene |
ort’anen |
ort’anen |
ort’anen |
özne |
FN |
AH-Jin-Napşit |
AH merkezi |
HP-Mxigi |
1. tekil |
bort’are |
bort’ar |
bort’are |
vort’aminon |
2. tekil |
(r)t’are |
(r)t’ar |
(r)t’are |
(r)t’aginon |
3. tekil |
(r)t’asen |
(r)t’asen |
(r)t’asen |
(r)t’asunon |
1.çoğul |
bort’aten |
bort’aten |
bort’aten |
vort’atminonan |
2.çoğul |
(r)t’aten |
(r)t’aten |
(r)t’aten |
(r)t’atginonan |
3.çoğul |
(r)t’anen |
(r)t’anon |
(r)t’anoren |
(r)t’asunonan |
özne |
HP-Makreal |
HP-Sarp |
ÇX |
1.tekil |
vort’aminon |
vort’aminon |
vort’aun ~ vort’aunon |
2.tekil |
(r)t’aginon |
(r)t’aginon |
(r)t’aun ~ (r)t’aunon |
3.tekil |
(r)t’asinon |
(r)t’asiyon |
(r)t’asun ~ (r)t’asunon |
1.çoğul |
vort’aminonan |
vort’aminonan |
vort’atun ~ vort’atunon |
2.çoğul |
(r)t’aginonan |
(r)t’aginonan |
(r)t’atun ~ (r)t’atunon |
3.çoğul |
(r)t’asinonan |
(r)t’asiyonan |
(r)t’anun ~ (r)t’anunon |
● Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)
______________________________________________________________________
13.1.4.2. « Geçmişteki gelecek zaman »
“Mevcut olacaktı”, “(bir yerde) bulunacaktı”, “(bir halde) olacaktı”
● Arhavi diyalektlerinde «geçmişteki gelecek zaman»a özgü biçim gözlemlenmemektedir. Hareket fiillerinin emperfektif geçmiş zaman biçimi « geçmişteki gelecek zaman » olarak da kullanılır.
■ Tüm biçimlerde istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hece vurguludur.
özne |
PZ, ÇM, AŞ-batısı |
AŞ |
FN-Ç’urç’ava |
FN-Sumla |
1. tekil |
vort’art’u |
bort’art’u |
bort’at’t’i |
bort’at’i |
2. tekil |
ort’art’u |
ort’art’u |
(r)t’at’t’i |
(r)t’at’i |
3. tekil |
ort’asert’u |
ort’asert’u |
(r)t’astun (***) |
(r)t’at’u |
1.çoğul |
vort’atert’u |
bort’atert’u |
bort’at’t’it |
bort’at’it |
2.çoğul |
ort’atert’u |
ort’atert’u |
(r)t’at’t’it |
(r)t’at’it |
3.çoğul |
ort’anert’u |
ort’anert’u |
(r)t’at’t’es |
(r)t’at’ez |
özne |
HP-Mxigi |
HP-Makreal |
ÇX |
1. tekil |
vort’amint’u |
vort’amint’u |
vort’aunt’u |
2. tekil |
(r)t’agint’u |
(r)t’agint’u |
(r)t’aunt’u |
3. tekil |
(r)t’asunt’u |
(r)t’asint’u |
(r)t’asunt’u |
1.çoğul |
vort’atmint’es |
vort’amint’es |
vort’atunt’es |
2.çoğul |
(r)t’atgint’es |
(r)t’agint’es |
(r)t’atunt’es |
3.çoğul |
(r)t’asunt’es |
(r)t’asint’es |
(r)t’anunt’es |
●●● (***) Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Manaster, Andravat, Ç’urç’ava vs köylerinde gözlemlenen 3’üncü şahıs tekil biçimi (r)t’astun, fonoloji ve morfoloji bakımından kural dışıdır. Fırlatmalı konson /t’/’nin /s/ fonemi arkasında fırlatmasızlaşıp /t/’ye dönüşmesi kurallı, ama biçim sonundaki /n/ konsonunun işlevi bilinmez.
● Fındıklı ilçesine bağlı Sumla, Ç’ennet vs köylerinde konuşulan diyalektlerde gözlemlenen “geçmişteki gelecek zaman” biçimi, Arhavi diyalektlerinin “dilek kipinden {-k’o} ekinin kaldırıldığı biçimi” ile eşbiçimlidir.
______________________________________________________________________
13.2. Hal fiili
13.2.1. Aø hal fiili (*)
13.2.2. AD hal fiili (*)
13.2.3. Dø hal fiili
13.2.4. DA hal fiili
(*) Lazca fiiller lokatif tümlecine göre çekilmez. Ondan dolayı AL hal fiilleri Aø hal fiilleri ile, ve ADL hal fiilleri AD hal fiilleri ile, aynı şekilde çekilir.
Bu maddede çoğu zaman hal fiillerinin sırf “emperfektif şimdiki zaman”, “emperfektif geçmiş zaman” ve “emperfektif istek kipi” biçimlerini gösteriyoruz. Çünkü kalan biçimleri bunlardan türemiş olup kurallı olarak bulunurlar. Ancak gerektiği yerde bazı başka biçimleri de gösteriyoruz. (1)
Emperfektif geçmiş zaman biçiminden “duyulmuş geçmiş zaman”, “geçmiş zaman fiil-zarf”, “dilek kipi” türerler.
Emperfektif istek kipinden “yasak istek kipi (2)”, “gelecek zaman fiil-zarf”, “gelecek zaman”, “geçmişteki gelecek zaman” biçimleri türerler.
Yapıları, varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinden (→ 13.1.) türenler ile aynıdır.
(1) Hal fiillerinin çoğu sırf bildirme kipi emperfektif biçimlerine sahiptir. İstisnai perfektif istek kipli hal fiilleri ile ilgili maddelerde perfektif biçimlerini de gösteriyoruz.
Perfektif istek kipi olan aşağıdaki hal fiilleri keşfedilmiştir.
aç’ven ~ aç’un (birinin bir yeri acıyor, yanıyor)
anciren (uykusu var)
ançaminen ~ ançamins (kaşınıyor)
apsen (çişi geliyor, işeme ihtiyacı var)
a3’unen ~ a3’k’unen (birinin bir yeri ağrıyor)
azgven ~ az*gven (kakası geliyor, sıçma ihtiyacı var)
diç’in ~ diç’ç’in (ÇM)(AŞ) (gerekiyor)
diç’irs (PZ) (gerekiyor)
dvaç’in ~ dvaç’ç’in (ÇM)(AŞ) (birine gerekiyor)
dvaç’irs (PZ) (birine gerekiyor)
Eğer perfektif istek kipi olan başka hal fiili biliyorsanız lütfen bana
bildiriniz. Mail adresim şöyledir. lazepesi-dosti@fr.st
(2)(PZ)(AK) Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde yasak istek kipinin yapısı, genelde {yasaklama göstergesi + perfektif istek kipi} şeklindedir. Hal fiillerinin çoğu gibi perfektif istek kipi olmayan fiillerin yasak istek kipi, {yasaklama göstergesi + emperfektif istek kipi} şeklinde olur.
______________________________________________________________________
13.2.1. Aø hal fiilleri
______________________________________________________________________
13.2.1.1. diç’ç’in (ÇM)(AŞ) “(cansız nesne) gerekiyor”
Bu fiil, öznesi cansız olduğundan dolayı, sırf 3’üncü şahıs biçimlerine sahiptir. Hal fiilleri arasında hem perfektif istek kipi hem emperfektif istek kipine sahip olan istisnadır.
● Emperfektif istek kipinin eksiz biçimi, tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.
(ÇM)
özne |
emperfektif |
|||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
3. tekil |
diç’in |
diç’irt’u |
diç’irt’ay |
diç’irt’asen |
3. çoğul |
diç’iran |
diç’irt’ey |
diç’irt’an |
diç’irt’anen |
özne |
perfektif |
|
istek kipi |
gelecek zaman |
|
3.tekil |
diç’iray |
diç’irasen |
3.çoğul |
diç’iran |
diç’ranen |
(AŞ)
özne |
emperfektif |
|||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
3.tekil |
diç’ç’in |
diç’ç’irt’u |
diç’ç’irt’ay |
diç’ç’irt’asen |
3.çoğul |
diç’ç’inan |
diç’ç’irt’ey |
diç’ç’irt’an |
diç’ç’irt’anen |
özne |
perfektif |
|
istek kipi |
gelecek zaman |
|
3.tekil |
diç’ç’iray |
diç’ç’irasen |
3.çoğul |
diç’ç’iran |
diç’ç’ranen |
İki çeşit gelecek zaman arasındaki nüans farkı şöyledir :
Emperfektif gelecek zaman : “gelecekte lazım olma ihtimali var”
Perfektif gelecek zaman : “gelecekte kesin gerekli olacak”
● Yasak istek kipi : mo-diç’irt’ay (ÇM) ~ mot-diç’ç’irt’ay (AŞ).
Tahsin Ocaklı tarafından verilen bilgiye göre mondo diç’ç’irert’ay biçimi de kullanılır. Temsili biçimi olarak *diç’ç’iren düşünülebilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
● (PZ) Pazar diyalektlerinde gözlemlenen diç’irs fiili, bu fiiller ile eşanlamlıdır. Gelecek zaman biçimi perfektiftir. Tekil diç’irasere (gerekecek), çoğul diç’iranere (gerekecekler).
______________________________________________________________________
13.2.1.2. dgun (Batı) ~ dgin (Orta・Doğu) “ayakta durmuş haldedir”
(Batı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tek. |
bdgur |
bdgurt’i |
bdgurt’a |
2. tek. |
dgur |
dgurt’i |
dgurt’a |
3. tek. |
dgun |
dgurt’u |
dgurt’as ~ dgurt’ay |
1. çoğ |
bdgurt ~ bdgurtu ~ bdgurte |
bdgurt’it |
bdgurt’at |
2. çoğ |
dgurt ~ dgurtu ~ dgurte |
dgurt’it |
dgurt’at |
3. çoğ |
dguran ~ dgunan |
dgurt’es ~ dgurt’ey |
dgurt’an |
(Orta)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tek. |
bdgir |
bdgi(r)t’i |
bdgi(r)t’a |
2. tek. |
dgir |
dgi(r)t’i |
dgi(r)t’a |
3. tek. |
dgin |
dgi(r)t’u |
dgi(r)t’az ~ dgi(r)t’as |
1. çoğ |
bdgi(r)t |
bdgi(r)t’it |
bdgi(r)t’at |
2. çoğ |
dgi(r)t |
dgi(r)t’it |
dgi(r)t’at |
3. çoğ |
dginan |
dgi(r)t’ez ~ dgi(r)t’es |
dgi(r)t’an |
● Fiilbaşlı aynı köklü hal fiiller, aynı şekilde çekilir :
cedgun (Batı) “(bitki) kökleşmiş halde duruyor”
~ gedgin (Orta)(Doğu)
eladgun (Batı) “yan tarafta ayakta durmuş haldedir”
~ eladgin (Orta)(HP)
~ iladgin (ÇX)
______________________________________________________________________
13.2.1.3. xers (PZ) ~ xen (ÇM)(AŞ)(Orta)(Doğu) “oturmuş haldedir”
(Batı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
pxer |
pxert’i |
pxert’a |
2. tekil |
xer |
xert’i |
xert’a |
3. tekil |
xers (PZ) ~ xen (ÇM)(AŞ) |
xert’u |
xert’as ~ xert’ay |
1. çoğul |
pxert ~ pxertu ~ pxerte |
pxert’it |
pxert’at |
2. çoğul |
xert ~ xertu ~ xerte |
xert’it |
xert’at |
3. çoğul |
xeran (PZ)(ÇM) ~ xenan (AŞ) |
xert’es ~ xert’ey |
xert’an |
(Orta)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
pxer |
pxert’i |
pxert’a |
2. tekil |
xer |
xert’i |
xert’a |
3. tekil |
xen |
xert’u |
xert’az ~ xert’as |
1. çoğul |
pxert |
pxert’it |
pxert’at |
2. çoğul |
xert |
xert’it |
xert’at |
3. çoğul |
xenan |
xert’ez ~ xert’es |
xert’an |
● Aynı şekilde çekilen fiilbaşlı aynı köklü hal fiil örneği :
elaxers (PZ) “yan tarafta oturmuş haldedir”
~ elaxen (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)
~ ilaxen (ÇX)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
● Hal fiillerinin dilek kipi, tüm diyalektlerde, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.
[A] pxert’ik’o (Batı) oturmuş halde olsaydım
pxert’ik’o ~ pxert’ik’on (FN)
[B] pxert’ik’o (AH)
[C] pxert’ik’on ~ pxert’ik’onna (HP)
pxert’ik’o (ÇX)
______________________________________________________________________
13.2.1.4. ncars (Batı) ~ ncans (FN) ~ cans (AH)(Doğu) “yatmış haldedir”
(Batı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mcar |
mcart’i |
mcart’a |
2. tekil |
ncar |
ncart’i |
ncart’a |
3. tekil |
nca(r)s ~ ncay |
ncart’u |
ncart’as ~ ncart’ay |
1.çoğul |
mcart ~ mcartu ~ mcarte |
mcart’it |
mcart’at |
2.çoğul |
ncart ~ ncartu ~ ncarte |
ncart’it |
ncart’at |
3.çoğul |
ncaran ~ ncanan |
ncart’es ~ ncart’ey |
ncart’an |
(FN)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mcan |
mcant’i |
mcant’a |
2. tekil |
ncan |
ncant’i |
ncant’a |
3. tekil |
ncanz ~ ncans |
ncant’u |
ncant’az ~ ncant’as |
1.çoğul |
mcant |
mcant’it |
mcant’a |
2.çoğul |
ncant |
ncant’it |
ncant’at |
3.çoğul |
ncanan |
ncant’ez ~ ncant’es |
ncant’an |
(AH)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
bcan |
bcant’i |
bcant’a |
2. tekil |
can |
cant’i |
cant’a |
3. tekil |
canz ~ cans |
cant’u |
cant’az ~ cant’as |
1.çoğul |
bcant |
bcant’it |
bcant’at |
2.çoğul |
cant |
cant’it |
cant’at |
3.çoğul |
canan |
cant’ez ~ cant’es |
cant’an |
______________________________________________________________________
13.2.1.5. nçars ~ nçans ~ çans “(bitkinin) meyvesi dalındadır”
Bu fiilin öznesi bitkidir. Dılayısiyle daima 3’üncü şahıs öznelidir.
(Batı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
3. tekil |
nça(r)s ~ nçay |
nçart’u |
nçart’as ~ nçart’ay |
3.çoğul |
nçaran ~ nçanan |
nçart’es ~ nçart’ey |
nçart’an |
(FN)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
3. tekil |
nçanz ~ nçans |
nçant’u |
nçant’az ~ nçant’as |
3.çoğul |
nçanan |
nçant’ez ~ nçant’es |
nçant’an |
●●● Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı ayrım yoktur. Buna rağmen Lazca-Türkçe iki dilli Lazlar, kelime sonunda da bu iki fonemi ayırt eder, hissettiğine göre ya z harfini ya da s harfini yazarlar.
Fındıklı diyalektlerinde kelime sonunda /n/ fonemi arkasında bazıları z harfini, bazıları s harfini yazarlar.
(AH)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
3. tekil |
çans |
çant’u |
çant’az ~ çant’as |
3.çoğul |
çanan |
çant’ez ~ çant’es |
çant’an |
______________________________________________________________________
13.2.1.6. zun (Batı); z*in ~ zin (Orta・Doğu) “tek başına yerde duruyor; sahipsiz duruyor”
(PZ-Apso, Cigetore)(*)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
bzur |
bzurt’i |
bzurt’a |
2. tekil |
zur |
zurt’i |
zurt’a |
3. tekil |
zun |
zurt’u |
zurt’as ~ zurt’ay |
1.çoğul |
bzurt |
bzurt’it |
bzurt’at |
2.çoğul |
zurt |
zurt’it |
zurt’at |
3.çoğul |
zuran |
zurt’es |
zurt’an |
● Pazar diyalektlerinde zurt’as ile zurt’ay serbest değişkenler. Pazar’da hem isimlerin hem fiillerin sonunda /-as/ ile /-ay/ serbest değişkenler.
(*) Bu tablo, Apso köylü Birol Topaloğlu ile Cigetore köylü Ali Osman Aykut tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır.
(FN)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
bz*ir |
bz*i(r)t’i |
bz*i(r)t’a |
2. tekil |
z*ir |
z*i(r)t’i |
z*i(r)t’a |
3. tekil |
z*in |
z*i(r)t’u |
z*i(r)t’az ~ z*i(r)t’as |
1.çoğul |
bz*i(r)t |
bz*i(r)t’it |
bz*i(r)t’at |
2.çoğul |
z*i(r)t |
z*i(r)t’it |
z*i(r)t’at |
3.çoğul |
z*inan |
z*i(r)t’ez ~ z*i(r)t’es |
z*i(r)t’an |
______________________________________________________________________
13.2.2. AD hal fiilleri
____________________________________________________________
13.2.2.1. cozun (Batı) ~ gyoz*in (FN) “(birinin) adı ......dir” (*)
(*) cozun fiilinin emperfektif geçmiç zaman biçimi “(birinin) alın yazısındaydı” anlamınada gelir.
(PZ-Apso, Cigetore)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
cemozun |
cemozurt’u |
cemozurt’as |
2. tekil |
cegozun |
cegozurt’u |
cegozurt’as |
3. tekil |
cozun |
cozurt’u |
cozurt’as |
1.çoğul |
cemozuran |
cemozurt’es |
cemozurt’an |
2.çoğul |
cegozuran |
cegozurt’es |
cegozurt’an |
3.çoğul |
cozuran |
cozurt’es |
cozurt’an |
(AŞ doğusu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
cemozun |
cemozut’t’u |
cemozut’t’ay |
2. tekil |
cegozun |
cegozut’t’u |
cegozut’t’ay |
3. tekil |
cozun |
cozut’t’u |
cozut’t’ay |
1.çoğul |
cemozunan |
cemozut’t’ey |
cemozut’t’an |
2.çoğul |
cegozunan |
cegozut’t’ey |
cegozut’t’an |
3.çoğul |
cozunan |
cozut’t’ey |
cozut’t’an |
(FN)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
gemoz*in |
gemoz*it’u |
gemoz*it’az |
2. tekil |
gegoz*in |
gegoz*it’u |
gegoz*it’az |
3. tekil |
gyoz*in |
gyoz*it’u |
gyoz*it’az |
1.çoğul |
gemoz*inan |
gemoz*itez |
gemoz*it’an |
2.çoğul |
gegoz*inan |
gegoz*it’ez |
gegoz*it’an |
3.çoğul |
gyoz*inan |
gyoz*it’ez |
gyoz*it’an |
Si muya cegozun ? (PZ) Senin adın ne ?
(Ma) Omeri cemozun. Adım Omeri.
Si mu cegozun ? (ÇM)(AŞ) Senin adın ne ?
(Ma) Aydini cemozun. Adım Aydini.
Si mu gegoz*in ? (FN) Senin adın ne ?
(Ma) Cemali gemoz*in. Adım Cemali.
______________________________________________________________________
13.2.2.2. coxons (AH)(Doğu) “(birinin) adı ......dir”
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mcoxons |
mcoxont’u |
mcoxont’az |
2. tekil |
gcoxons |
gcoxont’u |
gcoxont’az |
3. tekil |
coxons |
coxont’u |
coxont’az |
1.çoğul |
mcoxonan |
mcoxont’ez |
mcoxont’an |
2.çoğul |
gcoxonan |
gcoxont’ez |
gcoxont’an |
3.çoğul |
coxonan |
coxont’ez |
coxont’an |
Si mu gcoxons ? Senin adın ne ?
(Ma) Yuceli mcoxons. Adım Yuceli.
______________________________________________________________________
13.2.2.3. ek’oyun (ÇM)(AŞ-Dutxe) “(birinin) peşindedir”
(ÇM-Ğvant) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egoyur |
ek’egoyurtu |
ek’evoyur |
|
2.tekil |
ek’emoyur |
ek’emoyurtu |
|
ek’oyur |
|
3.tekil |
ek’emoyun |
ek’emoyuran |
ek’egoyun |
ek’egoyuran |
ek’oyun |
1.çoğul |
|
ek’egoyurtu |
ek’evoyurtu |
||
2.çoğul |
ek’emoyurtu |
|
ek’oyurtu |
||
3.çoğul |
ek’emoyuran |
ek’egoyuran |
ek’oyuran |
Fiilbaşı {ek’o-}, şahıs göstergesi {m-},{g-} ve {v-/b-} önünde {ek’e-} biçimini alır. Ayrıca {ek’o-} + {o-} kökbaşı, diyalekte göre /ek’vo-/ veya /ek’o-/ olur.
(ÇM-Ğvant) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egoyurt’i |
ek’egoyurt’it |
ek’evoyurt’i |
|
2.tekil |
ek’emoyurt’i |
ek’emoyurt’it |
|
ek’oyurt’i |
|
3.tekil |
ek’emoyurt’u |
ek’emoyurt’ey |
ek’egoyurt’u |
ek’egoyurt’ey |
ek’oyurt’u |
1.çoğul |
|
ek’egoyurt’it |
ek’evoyurt’it |
||
2.çoğul |
ek’emoyurt’it |
|
ek’oyurt’it |
||
3.çoğul |
ek’emoyurt’ey |
ek’egoyurt’ey |
ek’oyurt’ey |
(ÇM-Ğvant) emperfektif istek kipi
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tk. |
|
ek’egoyurt’a |
ek’egoyurt’at |
ek’evoyurt’a |
|
2.tk. |
ek’emoyurt’a |
ek’emoyurt’at |
|
ek’oyurt’a |
|
3.tk. |
ek’emoyurt’ay |
ek’emoyurt’an |
ek’egoyurt’ay |
ek’egoyurt’an |
ek’oyurt’ay |
1.çğ. |
|
ek’egoyurt’at |
ek’evoyurt’at |
||
2.çğ. |
ek’emoyurt’at |
|
ek’oyurt’at |
||
3.çğ. |
ek’emoyurt’an |
ek’egoyurt’an |
ek’oyurt’an |
______________________________________________________________________
13.2.2.4. ntxozun (FN-Ç’enneti) “(birinin) peşine düşüyor”
(FN) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ktxozur |
ktxozut |
mtxozur (1) |
|
2.tekil |
mtxozur |
mtxozut |
|
ntxozur |
|
3.tekil |
mtxozun |
mtxozunan |
ktxozun |
ktxozunan |
ntxozun |
1.çoğul |
|
ktxozut |
mtxozut (2) |
||
2.çoğul |
mtxozut |
|
ntxozut |
||
3.çoğul |
mtxozunan |
ktxozunan |
ntxozunan |
(1)(2) ptxozur, ptxozut şeklinde de söylenir. Bu notayı aşağıdaki iki tabloda tekrarlamıyoruz.
(FN) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ktxozut’i |
ktxozut’it |
mtxozut’i |
|
2.tekil |
mtxozut’i |
mtxozut’it |
|
ntxozut’i |
|
3.tekil |
mtxozut’u |
mtxozut’ez |
ktxozut’u |
ktxozut’ez |
ntxozut’u |
1.çoğul |
|
ktxozut’it |
mtxozut’it |
||
2.çoğul |
mtxozut’it |
|
ntxozut’it |
||
3.çoğul |
mtxozut’ez |
ktxozut’ez |
ntxozut’ez |
(FN) emperfektif istek kipi
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ktxozut’a |
ktxozut’at |
mtxozut’a |
|
2.tekil |
mtxozut’a |
mtxozut’at |
|
ntxozut’a |
|
3.tekil |
mtxozut’az |
mtxozut’an |
ktxozut’az |
ktxozut’an |
ntxozut’az |
1.çoğul |
|
ktxozut’at |
mtxozut’at |
||
2.çoğul |
mtxozut’at |
|
ntxozut’at |
||
3.çoğul |
mtxozut’an |
ktxozut’an |
ntxozut’an |
______________________________________________________________________
13.2.2.5. ek’uren (PZ)(AŞ) “(birinin) peşindedir ”
(AŞ) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egirer |
ek’egirertu |
ek’eburer |
|
2.tekil |
ek’emirer |
ek’emirertu |
|
ek’urer |
|
3.tekil |
ek’emiren |
ek’emirenan |
ek’egiren |
ek’egirenan |
ek’uren |
1.çoğul |
|
ek’egirertu |
ek’eburertu |
||
2.çoğul |
ek’emirertu |
|
ek’urertu |
||
3.çoğul |
ek’emirenan |
ek’egirenan |
ek’urenan |
(AŞ) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egirert’i |
ek’egirert’it |
ek’eburert’i |
|
2.tekil |
ek’emirert’i |
ek’emirert’it |
|
ek’urert’i |
|
3.tekil |
ek’emirert’u |
ek’emirert’ey |
ek’egirert’u |
ek’egirert’ey |
ek’urert’u |
1.çoğul |
|
ek’egirert’it |
ek’eburert’it |
||
2.çoğul |
ek’emirert’it |
|
ek’urert’it |
||
3.çoğul |
ek’emirert’ey |
ek’egirert’ey |
ek’urert’ey |
(AŞ) emperfektif istek kipi
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tk. |
|
ek’egirert’a |
ek’egirert’at |
ek’eburert’a |
|
2.tk. |
ek’emirert’a |
ek’emirert’at |
|
ek’urert’a |
|
3.tk. |
ek’emirert’ay |
ek’emirert’an |
ek’egirert’ay |
ek’egirert’an |
ek’urert’ay |
1.çğ. |
|
ek’egirert’at |
ek’eburert’at |
||
2.çğ. |
ek’emirert’at |
|
ek’urert’at |
||
3.çğ |
ek’emirert’an |
ek’egirert’an |
ek’urert’an |
______________________________________________________________________
13.2.2.6. ek’ooms (FN-Ç’ennet) “(birinin) peşine düşüyor”
(FN-Ç’ennet) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egoom |
ek’egoomt |
ek’eboom |
|
2.tekil |
ek’emoom |
ek’emoomt |
|
ek’oom |
|
3.tekil |
ek’emooms |
ek’emooman |
ek’egooms |
ek’egooman |
ek’ooms |
1.çoğul |
|
ek’egoomt |
ek’eboomt |
||
2.çoğul |
ek’emoomt |
|
ek’oomt |
||
3.çoğul |
ek’emooman |
ek’egooman |
ek’ooman |
(FN-Ç’ennet) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
ek’egoomt’i |
ek’egoomt’it |
ek’eboomt’i |
|
2.tekil |
ek’emoomt’i |
ek’emoomt’it |
|
ek’oomt’i |
|
3.tekil |
ek’emoomt’u |
ek’emoomt’ez |
ek’egoomt’u |
ek’egoomt’ez |
ek’oomt’u |
1.çoğul |
|
ek’egoomt’it |
ek’eboomt’it |
||
2.çoğul |
ek’emoomt’it |
|
ek’oomt’it |
||
3.çoğul |
ek’emoomt’ez |
ek’egoomt’ez |
ek’oomt’ez |
(FN-Ç’ennet) emperfektif istek kipi
özne |
|
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tk |
|
ek’egoomt’a |
ek’egoomt’at |
ek’eboomt’a |
|
2.tk |
ek’emoomt’a |
ek’emoomt’at |
|
ek’oomt’a |
|
3.çğ |
ek’emoomt’az |
ek’emoomt’an |
ek’egoomt’az |
ek’egoomt’an |
ek’oomt’az |
1.çğ |
|
ek’egoomt’at |
ek’eboomt’at |
||
2.çğ |
ek’emoomt’at |
|
ek’oomt’at |
||
3.çğ |
ek’emoomt’an |
ek’egoomt’an |
ek’oomt’an |
______________________________________________________________________
13.2.2.7. ek’orumz (FN-Ç’anapet) “(birinin) peşine düşüyor”
[Bu madde Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır.]
(FN-Ç’anapet) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tek./çoğ. |
|
1.tekil |
|
ek’egorum |
ek’egorumt |
ek’eborum |
|
2.tekil |
ek’emorum |
ek’emorumt |
|
ek’orum |
|
3.tekil |
ek’emorumz |
ek’emoruman |
ek’egorumz |
ek’egoruman |
ek’orumz |
1.çoğ. |
|
ek’egorumt |
ek’eborumt |
||
2.çoğ. |
ek’emorumt |
|
ek’orumt |
||
3.çoğ. |
ek’emoruman |
ek’egoruman |
ek’oruman |
(FN-Ç’anapet) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.t |
|
ek’egorumt’i |
ek’egorumt’it |
ek’eborumt’i |
|
2.t |
ek’emorumt’i |
ek’emorumt’it |
|
ek’orumt’i |
|
3.t |
ek’emorumt’u |
ek’emorumt’ez |
ek’egorumt’u |
ek’egorumt’ez |
ek’orumt’u |
1.ç |
|
ek’egorumt’it |
ek’eborumt’it |
||
2.ç |
ek’emorumt’it |
|
ek’orumt’it |
||
3.ç |
ek’emorumt’ez |
ek’egorumt’ez |
ek’orumt’ez |
(FN-Ç’anapet) emperfektif istek kipi
ö |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1 |
|
ek’egorumt’a |
ek’egorumt’at |
ek’eborumt’a |
|
2 |
ek’emorumt’a |
ek’emorumt’at |
|
ek’orumt’a |
|
3 |
ek’emorumt’az |
ek’emorumt’an |
ek’egorumt’az |
ek’egorumt’an |
ek’orumt’az |
1 |
|
ek’egorumt’at |
ek’eborumt’at |
||
2 |
ek’emorumt’at |
|
ek’orumt’at |
||
3 |
ek’emorumt’an |
ek’egorumt’an |
ek’orumt’an |
______________________________________________________________________
13.2.2.8. euren (PZ)(AŞ) ~ eyuren (ÇM) “(birine) kızgındır, nefret ediyor”
(AŞ) emperfektif şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
egirer |
egirertu |
eburer |
|
2.tekil |
emirer |
emirertu |
|
eurer |
|
3.tekil |
emiren |
emirenan |
egiren |
egirenan |
euren |
1.çoğul |
|
egirertu |
eburertu |
||
2.çoğul |
emirertu |
|
eurertu |
||
3.çoğul |
emirenan |
egirenan |
eurenan |
(AŞ) emperfektif geçmiş zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
egirert’i |
egirert’it |
eburert’i |
|
2.tekil |
emirert’i |
emirert’it |
|
eurert’i |
|
3.tekil |
emirert’u |
emirert’ey |
egirert’u |
egirert’ey |
eurert’u |
1.çoğul |
|
egirert’it |
eburert’it |
||
2.çoğul |
emirert’it |
|
eurert’it |
||
3.çoğul |
emirert’ey |
egirert’ey |
eurert’ey |
(AŞ) emperfektif istek kipi
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
egirert’a |
egirert’at |
eburert’a |
|
2.tekil |
emirert’a |
emirert’at |
|
eurert’a |
|
3.tekil |
emirert’ay |
emirert’an |
egirert’ay |
egirert’an |
eurert’ay |
1.çoğul |
|
egirert’at |
eburert’at |
||
2.çoğul |
emirert’at |
|
eurert’at |
||
3.çoğul |
emirert’an |
egirert’an |
eurert’an |
______________________________________________________________________
13.2.3. Dø hal fiilleri
Datif özneli hal fiilleri, tek-şahıslı olarak çekilir.
______________________________________________________________________
13.2.3.1. anciren “uykusu var”
Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
emperfektif geçmiş zaman |
1. tekil |
manciren |
mancirert’u ~ manciret’u |
2. tekil |
ganciren |
gancirert’u ~ ganciret’u |
3. tekil |
anciren |
ancirert’u ~ anciret’u |
1.çoğul |
mancireran ~ mancirenan |
mancirert’es ~ mancirert’ey ~ manciret’ez |
2.çoğul |
gancireran ~ gancirenan |
gancirert’es ~ gancirert’ey ~ ganciret’ez |
3.çoğul |
ancireran ~ ancirenan |
ancirert’es ~ ancirert’ey ~ anciret’ez |
özne |
perfektif istek kipi |
1. tekil |
manciras ~ manciray ~ manciraz |
2. tekil |
ganciras ~ ganciray ~ ganciraz |
3. tekil |
anciras ~ anciray ~ anciraz |
1.çoğul |
manciran |
2.çoğul |
ganciran |
3.çoğul |
anciran |
● Bu fiilin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer. Varlık fiili ve evrim fiillerinin gelecek zaman biçimleri ile eşyaplıdır.
mancirasere (PZ batısı) “uykum gelecek”
~ mancirasen (PZ doğusu)(ÇM)(AŞ)(FN)(AH)
~ mancirasinon (HP merkezi)
~ mancirasunon (HP-Mxigi)
~ mancirasiyon (HP-Sarp)
~ mancirasun (ÇX)
......
______________________________________________________________________
13.2.3.2. apsen “çişi geliyor, işeyeceği geliyor”
Bu fiilin istek kipi, Batı diyalektlerde emperfektif, Orta ve Doğu diyalektlerde perfektiftir. (*)
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
emperfektif geçmiş zaman |
1. tekil |
mapsen |
mapsert’u ~ mapset’t’u ~ mapset’u |
2. tekil |
gapsen |
gapsert’u ~ gapset’t’u ~ gapset’u |
3. tekil |
apsen |
apsert’u ~ apset’t’u ~ apset’u |
1.çoğul |
mapseran ~ mapsenan |
mapsert’es ~ mapsert’ey ~ mapse(t’)t’ez |
2.çoğul |
gapseran ~ gapsenan |
gapsert’es ~ gapsert’ey ~ gapse(t’)t’ez |
3.çoğul |
apseran ~ apsenan |
apsert’es ~ apsert’ey ~ apse(t’)t’ez |
özne |
emperfektif istek kipi (Batı) |
perfektif istek kipi (Orta・Doğu) |
1. tekil |
mapsert’as ~ mapsert’ay |
mapsaz ~ mapsas |
2. tekil |
gapsert’as ~ gapsert’ay |
gapsaz ~ gapsas |
3. tekil |
apsert’as ~ apsert’ay |
apsaz ~ apsas |
1. çoğul |
mapsert’an |
mapsan |
2. çoğul |
gapsert’an |
gapsan |
3. çoğul |
apsert’an |
apsan |
● (*) Musa Karaalioğlu tarafindan verilen bilgiye göre Fındıklı Ç’anapet diyalektlerinde bu fiilin hem emperfektif hem perfektif istek kipleri var. Musa bey, gelecek zamanda apsert’asen (emperfektif) uzak geçmiş zamanı, apsasen (perfektif) yakın gelecek zamanı ifade ettiğini bildiriyor.
______________________________________________________________________
13.2.3.3. nşk’oroy (ÇM-Ğvant) ~ şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu) “açtır”
(ÇM-Ğvant) (*)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mşk’oroy |
mşk’orort’u |
mşk’orort’ay |
2.tekil |
kşk’oroy |
kşk’orort’u |
kşk’orort’ay |
3.tekil |
nşk’oroy |
nşkorort’u |
nşk’orort’ay |
1.çoğul |
mşk’ororan |
mşk’orort’ey |
mşk’orort’an |
2.çoğul |
kşk’ororan |
kşk’orort’ey |
kşk’orort’an |
3.çoğul |
nşk’ororan |
nşk’orort’ey |
nşk’orort’an |
(*) Bu tablo Seçkin Yeniçırak tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır. Pazar ve Ardeşen diyalektlerinde bu fiil gözlemlenmemektedir.
(FN)(AH)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mşkorons |
mşkoront’u |
mşkoront’az |
2. tekil |
kşkorons |
kşkoront’u |
kşkoront’az |
3. tekil |
şkorons |
şkoront’u |
şkoront’az |
1.çoğul |
mşkoronan |
mşkoront’ez |
mşkoront’an |
2.çoğul |
kşkoronan |
kşkoront’ez |
kşkoron’an |
3.çoğul |
şkoronan |
şkoront’ez |
şkoront’an |
(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mşkirons |
mşkiront’u |
mşkiront’az |
2. tekil |
kşkirons |
kşkiront’u |
kşkiront’az |
3. tekil |
şkirons |
şkiront’u |
şkiront’az |
1.çoğul |
mşkironan |
mşkiront’ez |
mşkiront’an |
2.çoğul |
kşkironan |
kşkiront’ez |
kşkiron’an |
3.çoğul |
şkironan |
şkiront’ez |
şkiront’an |
● Aynı kökenli evrim fiili : “acıkıyor” (→ 13.3.4.2.)
amşk’orinen (PZ)(AŞ) ~ amşk’urinen (ÇM-Ğvant)
~ amşko(r)inen (Orta) ~ amşkironen (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
13.2.4. DA hal fiilleri
Datif özneli hal fiilleri, tek-şahıslı olarak çekilir.
_____________________________________________________________________
13.2.4.1. aç’ven (çoğu diyalektler) ~ aç’un (AH-Pilarget vs)
“(birinin bir yeri) acıyor, yanıyor”
Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
emperfektif geçmiş zaman |
1. tekil |
maç’ven |
maç’vert’u ~ maç’vet’u |
2. tekil |
gaç’ven |
gaç’vert’u ~ gaç’vet’u |
3. tekil |
aç’ven |
aç’vert’u ~ aç’vet’u |
1.çoğul |
maç’veran ~ maç’venan |
maç’vert’es ~ maç’vert’ey ~ maç’vet’ez |
2.çoğul |
gaç’veran ~ gaç’venan |
gaç’vert’es ~ gaç’vert’ey ~ gaç’vet’ez |
3.çoğul |
aç’veran ~ aç’venan |
aç’vert’es ~ aç’vert’ey ~ aç’vet’ez |
özne |
perfektif istek kipi |
1. tekil |
maç’vas ~ maç’vay ~ maç’vaz |
2. tekil |
gaç’vas ~ gaç’vay ~ gaç’vaz |
3. tekil |
aç’vas ~ aç’vay ~ aç’vaz |
1. çoğul |
maç’van |
2. çoğul |
gaç’van |
3. çoğul |
aç’van |
● Bu fiilin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer.
maç’vasere (PZ batısı)
~ maç’vasen (PZ doğusu)(ÇM)(AŞ)(FN)(AH)
~ maç’vasinon (HP merkezi)
~ maç’vasunon (HP-Mxigi)
~ maç’vasiyon (HP-Sarp)
~ maç’vasun (ÇX)
......
Himus tolepe aç’ven. (PZ) Onun gözleri acıyor.
● Arhavi Pilarget vs köylerinde aç’un denir.
özne |
emperfektif |
perfektif |
|
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
maç’un |
maç’urt’u |
maç’vas |
2. tekil |
gaç’un |
gaç’urt’u |
gaç’vas |
3. tekil |
aç’un |
aç’urt’u |
aç’vas |
1.çoğul |
maç’unan |
maç’urt’es |
maç’van |
2.çoğul |
gaç’unan |
gaç’urt’es |
gaç’van |
3.çoğul |
aç’unan |
aç’urt’es |
aç’van |
Coğoiz k’uçxe aç’un. (AH- Pilarget) Köpeğin bacağı acıyor.
● Lazcada kelime sonunda /s/ ile /z/ arasında anlamlı ayrımı yok. Arhavi-Pilarget diyalektinde çoğu zaman [s] olarak gerçekleştiğine rağmen yukarıda gösterilen örnekte [z] olarak telaffuz edildi.
______________________________________________________________________
13.2.4.2. alimben (PZ) “seviyor”
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
malimben |
malimbert’u |
malimbert’as |
2. tekil |
galimben |
galimbert’u |
galimbert’as |
3. tekil |
alimben |
alimbert’u |
alimbert’as |
1.çoğul |
malimberan |
malimbert’es |
malimbert’an |
2.çoğul |
galimberan |
galimbert’es |
galimbert’an |
3.çoğul |
alimberan |
alimbert’es |
alimbert’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.3. ançaminen (Batı) ~ ançamins (Orta・Doğu) “(birinin bir yeri) kaşınıyor”
Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.
(Batı)
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
emperfektif geçmiş zaman |
1. tekil |
mançaminen |
mançaminert’u |
2. tekil |
gançaminen |
gançaminert’u |
3. tekil |
ançaminen |
ançaminert’u |
1.çoğul |
mançamineran ~ mançaminenan |
mançaminert’es ~ mançaminert’ey |
2.çoğul |
gançamineran ~ gançaminenan |
gançaminert’es ~ gançaminert’ey |
3.çoğul |
ançamineran ~ ançaminenan |
ançaminert’es ~ ançaminert’ey |
özne |
perfektif istek kipi |
1. tekil |
mançaminas ~ mançaminay |
2. tekil |
gançaminas ~ gançaminay |
3. tekil |
ançaminas ~ ançaminay |
1. çoğul |
mançaminan |
2. çoğul |
gançaminan |
3. çoğul |
ançaminan |
■ Batı diyalektlerde yukarıda gösterilen tüm biçimlerin üçüncü hecesi vurguludur.
ançaminen, ançamineran, ançaminert’es, ançaminan vs
■ Gelecek zamanda istek kipi göstergesini içine alan hece vurgulu olur.
ançaminasere, ançaminasen etc
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mançamins |
mançamint’u |
mançaminaz |
2. tekil |
gançamins |
gançamint’u |
gançaminaz |
3. tekil |
ançamins |
ançamint’u |
ançaminaz |
1.çoğul |
mançaminan |
mançamint’ez |
mançaminan |
2.çoğul |
gançaminan |
gançamint’ez |
gançaminan |
3.çoğul |
ançaminan |
ançamint’ez |
ançaminan |
● Emperfektif şimdiki zaman ile perfektif istek kipi, çoğul özneli olunca eşbiçimlidir.
■ Orta ve Doğu diyalektlerde yukarıda gösterilen tümbiçimlerin ikinci hecesi vurguludur.
ançamins, ançamint’u, ançaminaz vs
■ Gelecek zamanda istek kipi göstergesini içine alan hece vurgulu olur.
ançaminasen, ançaminasinon etc
______________________________________________________________________
13.2.4.4. aoropen[1](ÇM)(AŞ) “seviyor”
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
maoropen |
maoropert’u |
maoropert’ay |
2. tekil |
gaoropen |
gaoropert’u |
gaoropert’ay |
3. tekil |
aoropen |
aoropert’u |
aoropert’ay |
1.çoğul |
maoroperan ~ maoropenan |
maoropert’ey |
maoropert’an |
2.çoğul |
gaoroperan ~ gaoropenan |
gaoropert’ey |
gaoropert’an |
3.çoğul |
aoroperan ~ aoropenan |
aoropert’ey |
aoropert’an |
● Eşbiçimli fiil : (→ 13.3.5.2.)
______________________________________________________________________
13.2.4.5. a3’unen (Batı) ~ a3’k’unen (FN)(AH)(HP) “(birinin bir yeri) ağrıyor”
Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.
(Batı)
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
emperfektif geçmiş zaman |
1. tekil |
ma3’unen |
ma3’unert’u |
2. tekil |
ga3’unen |
ga3’unert’u |
3. tekil |
a3’unen |
a3’unert’u |
1.çoğul |
ma3’uneran ~ ma3’unenan |
ma3’unert’es ~ ma3’unert’ey |
2.çoğul |
ga3’uneran ~ ga3’unenan |
ga3’unert’es ~ ga3’unert’ey |
3.çoğul |
a3’uneran ~ a3’unenan |
a3’unert’es ~ a3’unert’ey |
özne |
perfektif istek kipi |
1. tekil |
ma3’unas ~ ma3’unay |
2. tekil |
ga3’unas ~ ga3’unay |
3. tekil |
a3’unas ~ a3’unay |
1. çoğul |
ma3’unan |
2. çoğul |
ga3’unan |
3. çoğul |
a3’unan |
(FN)(AH)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
ma3’k’unen |
ma3’k’une(r)t’u |
ma3’k’unaz |
2. tekil |
ga3’k’unen |
ga3’k’une(r)t’u |
ga3’k’unaz |
3. tekil |
a3’k’unen |
a3’k’une(r)t’u |
a3’k’unaz |
1.çoğul |
ma3’k’unenan |
ma3’k’une(r)t’ez |
ma3’k’unan |
2.çoğul |
ga3’k’unenan |
ga3’k’une(r)t’ez |
ga3’k’unan |
3.çoğul |
a3’k’unenan |
a3’k’une(r)t’ez |
a3’k’unan |
● Eşanlamlı fiiller :
3’k’uns (AH)(HP) DA hal fiili : (m3’k’uns, k’3’k’uns, 3’k’uns, m3’k’unan ...)
(AH)(HP) Arhavi ile Hopa’da hem 3’k’uns hem a3’unen kullanılır. 3’k’uns “şimdi ağrıyor”, a3’k’unen “ara sıra ağrıyor, her zaman ağrıyabilir” anlamındadır.
3’k’ups (ÇX) DA hal fiili : (m3’k’ups, k’3’k’ups, 3’k’ups, m3k’upan ...)
______________________________________________________________________
13.2.4.6. azin (ÇM)(AŞ) “(bir şey) görüyor”
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mazin |
mazirt’u |
mazirt’ay |
2.tekil |
gazin |
gazirt’u |
gazirt’ay |
3.tekil |
azin |
azirt’u |
azirt’ay |
1.çoğul |
maziran ~ mazinan |
mazirt’ey |
mazirt’an |
2.çoğul |
gaziran ~ gazinan |
gazirt’ey |
gazirt’an |
3.çoğul |
aziran ~ azinan |
azirt’ey |
azirt’an |
● Aynı kökenli EA hareket fiilleri :
z*irams (PZ) “(bir şey) görüyor”
ziray (ÇM)(AŞ) “(bir şey) buluyor ; (birini) görüyor”
z*irums (FN) “(bir şey) buluyor; (birini) görüyor, buluyor”
z*iroms (AH) “(bir şey) görüyor, buluyor”
z*i(r)ops (HP)(ÇX) “(bir şey) buluyor ; (birini) görüyor”
______________________________________________________________________
13.2.4.7. dvaç’in (ÇM) ~ dvaç’ç’in (AŞ) “birine gerekiyor”
Bu, perfektif ve emperfektif çift istek kipi olan istisnai bir fiildir.
Emperfektif gelecek zaman : “birine belki lazım olur”
Perfektif gelecek zaman : “birine ilerde kesin gerekecek”
● Tabloda emperfektif istek kipi temel biçimi, kır harfler ile gösterilmiştir. Çünkü yalın hali gözlemlenmez.
(ÇM)
özne |
emperfektif |
|||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’in |
domaç’irt’u |
domaç’irt’ay |
domaç’irt’asen |
2.tekil |
dogaç’in |
dogaç’irt’u |
dogaç’irt’ay |
dogaç’irt’asen |
3.tekil |
dvaç’in |
dvaç’irt’u |
dvaç’irt’ay |
dvaç’irt’asen |
1.çoğul |
domaç’iran |
domaç’irt’ey |
domaç’irt’an |
domaç’irt’anen |
2.çoğul |
dogaç’iran |
dogaç’irt’ey |
dogaç’irt’an |
dogaç’irt’anen |
3.çoğul |
dvaç’iran |
dvaç’irt’ey |
dvaç’irt’an |
dvaç’irt’anen |
A p’ot’e domaç’irt’asen. (ÇM) Günün birinde bana gerekebilir.
(ÇM)
özne |
perfektif |
|
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’iray |
domaç’irasen |
2.tekil |
dogaç’iray |
dogaç’irasen |
3.tekil |
dvaç’iray |
dvaç’irasen |
1.çoğul |
domaç’iran |
domaç’iranen |
2.çoğul |
dogaç’iran |
dogaç’iranen |
3.çoğul |
dvaç’iran |
dvaç’iranen |
(AŞ)
özne |
emperfektif |
|||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’ç’in |
domaç’ç’irt’u |
domaç’ç’irt’ay |
domaç’ç’irt’asen |
2.tekil |
dogaç’ç’in |
dogaç’ç’irt’u |
dogaç’ç’irt’ay |
dogaç’ç’irt’asen |
3.tekil |
dvaç’ç’in |
dvaç’ç’irt’u |
dvaç’ç’irt’ay |
dvaç’ç’irt’asen |
1.çoğul |
domaç’ç’inan |
domaç’ç’irt’ey |
domaç’ç’irt’an |
domaç’ç’irt’anen |
2.çoğul |
dogaç’ç’inan |
dogaç’ç’irt’ey |
dogaç’ç’irt’an |
dogaç’ç’irt’anen |
3.çoğul |
dvaç’ç’inan |
dvaç’ç’irt’ey |
dvaç’ç’irt’an |
dvaç’ç’irt’anen |
özne |
perfektif |
|
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’ç’iray |
domaç’ç’irasen |
2.tekil |
dogaç’ç’iray |
dogaç’ç’irasen |
3.tekil |
dvaç’ç’iray |
dvaç’ç’irasen |
1.çoğul |
domaç’ç’iran |
domaç’ç’iranen |
2.çoğul |
dogaç’ç’iran |
dogaç’ç’iranen |
3.çoğul |
dvaç’ç’iran |
dvaç’ç’ranen |
______________________________________________________________________
13.2.4.8. şun (Batı) ~ şuns (Orta・Doğu) “(bir şey birinin) hatırındadır”
(Batı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mşun |
mşurt’u |
mşurt’as ~ mşurt’ay |
2. tekil |
kşun |
kşurt’u |
kşurt’as ~ kşurt’ay |
3. tekil |
şun |
şurt’u |
şurt’as ~ şurt’ay |
1.çoğul |
mşuran ~ mşunan |
mşurt’es ~ mşurt’ey |
mşurt’an |
2.çoğul |
kşuran ~ kşunan |
kşurt’es ~ kşurt’ey |
kşurt’an |
3.çoğul |
şuran ~ şunan |
şurt’es ~ şurt’ey |
şurt’an |
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mşuns |
mşunt’u |
mşunt’az |
2. tekil |
kşuns |
kşunt’u |
kşunt’az |
3. tekil |
şuns |
şunt’u |
şunt’az |
1.çoğul |
mşunan |
mşunt’ez |
mşunt’an |
2.çoğul |
kşunan |
kşunt’ez |
kşunt’an |
3.çoğul |
şunan |
şunt’ez |
şunt’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.9. ubağun (ÇM)(AŞ)(Orta・Doğu) “(bir şey birine) yeter”
(ÇM)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mibağun |
mibağurt’u |
mibağurt’ay |
2. tekil |
gibağun |
gibağurt’u |
giağurt’ay |
3. tekil |
ubağun |
ubağurt’u |
ubağurt’ay |
1.çoğul |
mibağuran |
mibağurt’ey |
mibağurt’an |
2.çoğul |
gibağuran |
gibağurt’ey |
gibağurt’an |
3.çoğul |
ubağuran |
ubağurt’ey |
ubağurt’an |
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mibağun |
mibağut’u |
mibağut’az |
2. tekil |
gibağun |
gibağut’u |
gibağut’az |
3. tekil |
ubağun |
ubağut’u |
ubağut’az |
1.çoğul |
mibağunan |
mibağut’ez |
mibağut’an |
2.çoğul |
gibağunan |
gibağut’ez |
gibağut’an |
3.çoğul |
ubağunan |
ubağut’ez |
ubağut’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.10. uğun 1. (her yörede) “(cansız bir şeye) sahiptir”
2. (Batı)(FN-Ç’anapet) “(zararlı canlı varlığa) sahiptir”
(PZ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miğun |
miğurt’u |
miğurt’as |
2. tekil |
giğun |
giğurt’u |
giğurt’as |
3. tekil |
uğun |
uğurt’u |
uğurt’as |
1.çoğul |
miğuran |
miğurt’es |
miğurt’an |
2.çoğul |
giğuran |
giğurt’es |
giğurt’an |
3.çoğul |
uğuran |
uğurt’es |
uğurt’an |
(ÇM)(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miğun |
miğurt’u |
miğurt’ay |
2. tekil |
giğun |
giğurt’u |
giğurt’ay |
3. tekil |
uğun |
uğurt’u |
uğurt’ay |
1.çoğul |
miğuran ~ miğunan |
miğurt’ey |
miğurt’an |
2.çoğul |
giğuran ~ giğunan |
giğurt’ey |
giğurt’an |
3.çoğul |
uğuran ~ uğunan |
uğurt’ey |
uğurt’an |
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miğun |
miğut’u |
miğut’az |
2. tekil |
giğun |
giğut’u |
giğut’az |
3. tekil |
uğun |
uğut’u |
uğut’az |
1.çoğul |
miğunan |
miğut’ez |
miğut’an |
2.çoğul |
giğunan |
giğut’ez |
giğut’an |
3.çoğul |
uğunan |
uğut’ez |
uğut’an |
● Aşağıdaki örnekte bu fiil “fiziki bir şeye sahiptir” değil, “yapılacak işimiz var” anlamında kullanılıyor.
Sözdizimi: {datif (*) özne + apsolütif tümleç + tümleç ile ilgili yüklem + fiil}
(*) [bu diyalektte “birleşmiş oblik durum”]
Şk’u gza mendra miğuran. (ÇM) Yolumuz uzaktır.
______________________________________________________________________
13.2.4.11. uk’oren (PZ); ø (ÇM)(AŞ) ~ uk’o(r)oms (FN-Ç’ennet) ~ uk’oremz (FN-Ç’anapet) ~ uk’orams (AH merkezi) ~ uk’ors (AH merkezi) ~ uk’orems (AH-Sidere); ø (HP)
A (PZ) “(bir şeyin) eksikliğini hissediyor”
B (FN)(AH) “gerekiyor”
● Pazar diyalektlerinde kullanılan uk’oren ile Fındıklı ve Arhavi’de gözlemlenen biçimleri - uk’oroms ~ uk’oremz ~ uk’orams ~ uk’ors -, ayrı fiildir. Buna rağmen, aynı kökenli oldukları düşünüldüğü için, ve kullanım sahası ile morfoloji bakımından da son derece ilginç oldukları için, özellikle bir maddede bir arada gösteriyoruz.
(PZ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mik’oren |
mik’orert’u |
mik’orert’as |
2. tekil |
gik’oren |
gik’orert’u |
gik’orert’as |
3. tekil |
uk’oren |
uk’orert’u |
uk’orert’as |
1.çoğul |
mik’oreran |
mik’orert’es |
mik’orert’an |
2.çoğul |
gik’oreran |
gik’orert’es |
gik’orert’an |
3.çoğul |
uk’oreran |
uk’orert’es |
uk’orert’an |
(FN-Ç’ennet)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mik’o(r)oms |
mik’o(r)omt’u |
mik’o(r)omt’az |
2. tekil |
gik’o(r)oms |
gik’o(r)omt’u |
gik’o(r)omt’az |
3. tekil |
uk’o(r)oms |
uk’o(r)omt’u |
uk’o(r)omt’az |
1.çoğul |
mik’o(r)oman |
mik’o(r)omt’ez |
mik’o(r)omt’an |
2.çoğul |
gik’o(r)oman |
gik’o(r)omt’ez |
gik’o(r)omt’an |
3.çoğul |
uk’o(r)oman |
uk’o(r)omt’ez |
uk’o(r)omt’an |
(FN-Ç’anapet)(*)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mik’oremz |
mik’oremt’u |
mik’oremt’az |
2. tekil |
gik’oremz |
gik’oremt’u |
gik’oremt’az |
3. tekil |
uk’oremz |
uk’oremt’u |
uk’oremt’az |
1. çoğul |
mik’oreman |
mik’oremt’ez |
mik’oremt’an |
2. çoğul |
gik’oreman |
gik’oremt’ez |
gik’oremt’an |
3. çoğul |
uk’oreman |
uk’oremt’ez |
uk’oremt’an |
(*) Bu tablo Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır. Lazcada kelime sonunda /s/-/z/ ayrımı bulunmadığına göre aşağıda gösterilen Arhavi Sidere vs köylerinde konuşulan diyalektlerdeki çekimi ile eşbiçimlidir.
(AH-Sidere)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mik’orems |
mik’oremt’u |
mik’oremt’as |
2. tekil |
gik’orems |
gik’oremt’u |
gik’oremt’as |
3. tekil |
uk’orems |
uk’oremt’u |
uk’oremt’as |
1.çoğul |
mik’oreman |
mik’oremt’es |
mik’oremt’an |
2.çoğul |
gik’oreman |
gik’oremt’es |
gik’oremt’an |
3.çoğul |
uk’oreman |
uk’oremt’es |
uk’oremt’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.12. unons (FN-Ç’ennet) ~ unon (Orta・Doğu) “istiyor”
(FN-Ç’ennet)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
minons |
mint’u |
mint’az |
2. tekil |
ginons |
gint’u |
gint’az |
3. tekil |
unons |
unt’u |
unt’az |
1.çoğul |
minonan |
mint’ez |
mint’an |
2.çoğul |
ginonan |
gint’ez |
gint’an |
3.çoğul |
unonan |
unt’ez |
unt’an |
(Orta)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
minon |
mint’u |
mint’az |
2. tekil |
ginon |
gint’u |
gint’az |
3. tekil |
unon |
unt’u |
unt’az |
1.çoğul |
minonan |
mint’ez |
mint’an |
2.çoğul |
ginonan |
gint’ez |
gint’an |
3.çoğul |
unonan |
unt’ez |
unt’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.13. uşk’un (Batı) ~ uçkin (Orta)(Doğu) “biliyor”
(PZ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mişk’un |
mişk’urt’u |
mişk’urt’as |
2. tekil |
gişk’un |
gişk’urt’u |
gişk’urt’as |
3. tekil |
uşk’un |
uşk’urt’u |
uşk’urt’as |
1.çoğul |
mişk’uran |
mişk’urt’es |
mişk’urt’an |
2.çoğul |
gişk’uran |
gişk’urt’es |
gişk’urt’an |
3.çoğul |
uşk’uran |
uşk’urt’es |
uşk’urt’an |
(ÇM)(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
|
|
1. tekil |
mişk’un |
mişk’urt’u |
mişk’urt’ay |
2. tekil |
gişk’un |
gişk’urt’u |
gişk’urt’ay |
3. tekil |
uşk’un |
uşk’urt’u |
uşk’urt’ay |
1.çoğul |
mişk’uran ~ mişk’unan |
mişk’urt’ey |
mişk’urt’an |
2.çoğul |
gişk’uran ~ gişk’unan |
gişk’urt’ey |
gişk’urt’an |
3.çoğul |
uşk’uran ~ uşk’unan |
uşk’urt’ey |
uşk’urt’an |
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman (*) |
istek kipi (**) |
|
1. tekil |
miçkin |
miçkit’u |
miçkit’az |
2. tekil |
giçkin |
giçkit’u |
giçkit’az |
3. tekil |
uçkin |
uçkit’u |
uçkit’az |
1.çoğul |
miçkinan |
miçkit’ez |
miçkit’an |
2.çoğul |
giçkinan |
giçkit’ez |
giçkit’an |
3.çoğul |
uçkinan |
uçkit’ez |
uçkit’an |
(*) FN-Ç’ennet, Ç’urç’ava vs :
miçkit’t’u, giçkit’t’u, uçkit’t’u, miçkit’t’ez, giçkit’t’ez, uçkit’t’ez.
(**) FN-Ç’ennet, Ç’urç’ava vs :
miçkit’t’az, giçkit’t’az, uçkit’t’az, miçkit’t’an, giçkit’t’an, uçkit’t’an.
● Hal fiillerinin dilek kipi, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.
A ! K’o derdi-şk’imi gişk’urt’uk’o ! (PZ)(ÇM)(AŞ)
~ A ! K’o derdi-çkimi giçkit’uk’o ! (FN)(AH)
~ A ! K’o derdi-çkimi giçkit’uk’on(na) ! (HP)
“Ah, keşke derdimi bilseydin !”
______________________________________________________________________
13.2.4.14. uyonun (Batı)(Orta) ~ ux’onun (HP-P’eronit) ~ ux’oun (HP-Mxigi)
“(canlı varlığa) sahiptir”
(PZ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miyonun |
miyonurt’u |
miyonurt’as |
2. tekil |
giyonun |
giyonurt’u |
giyonurt’as |
3. tekil |
uyonun |
uyonurt’u |
uyonurt’as |
1.çoğul |
miyonuran |
miyonurt’es |
miyonurt’an |
2.çoğul |
giyonuran |
giyonurt’es |
giyonurt’an |
3.çoğul |
uyonuran |
uyonurt’es |
uyonurt’an |
(ÇM)(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miyonun |
miyonurt’u |
miyonurt’ay |
2. tekil |
giyonun |
giyonurt’u |
giyonurt’ay |
3. tekil |
uyonun |
uyonurt’u |
uyonurt’ay |
1.çoğul |
miyonuran ~ miyonunan |
miyonurt’ey |
miyonurt’an |
2.çoğul |
giyonuran ~ giyonunan |
giyonurt’ey |
giyonurt’an |
3.çoğul |
uyonuran ~ uyonunan |
uyonurt’ey |
uyonurt’an |
● Ardeşen diyalektlerinde bazen 3’üncü şahısta /y/ fonemsiz biçimler (uonun, uonunan, uonurt’u vs) gözlemlenir.
(Orta)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miyonun |
miyonut’u |
miyonut’az |
2. tekil |
giyonun |
giyonut’u |
giyonut’az |
3. tekil |
uyonun |
uyonut’u |
uyonut’az |
1.çoğul |
miyonunan |
miyonut’ez |
miyonut’an |
2.çoğul |
giyonunan |
giyonut’ez |
giyonut’an |
3.çoğul |
uyonunan |
uyonut’ez |
uyonut’an |
(HP-P’eronit)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mix’onun |
mix’onut’u |
mix’onut’az |
2. tekil |
gix’onun |
gix’onut’u |
gix’onut’az |
3. tekil |
ux’onun |
ux’onut’u |
ux’onut’az |
1.çoğul |
mix’onunan |
mix’onut’ez |
mix’onut’an |
2.çoğul |
gix’onunan |
gix’onut’ez |
gix’onut’an |
3.çoğul |
ux’onunan |
ux’onutez |
ux’onut’an |
● Kelime sonundaki /ez/ ve /az/, /es/ ve /as/ olarak da telaffuz edilir.
(HP-Mxigi)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
|
|
1. tekil |
mix’oun |
mix’out’u |
mix’out’as |
2. tekil |
gix’oun |
gix’out’u |
gix’out’as |
3. tekil |
ux’oun |
ux’out’u |
ux’out’as |
1.çoğul |
mix’ounan |
mix’out’es |
mix’out’an |
2.çoğul |
gix’ounan |
gix’out’es |
gix’out’an |
3.çoğul |
ux’ounan |
ux’outes |
ux’out’an |
______________________________________________________________________
13.2.4.15. uzun (Batı) ~ uz*in/uzin (Orta・Doğu) “(birine ait bir varlık) yerde duruyor”
(PZ-Apso, Cigetore)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mizun |
mizurt’u |
mizurt’as |
2. tekil |
gizun |
gizurt’u |
gizurt’as |
3. tekil |
uzun |
uzurt’u |
uzurt’as |
1.çoğul |
mizuran |
mizurt’es |
mizurt’an |
2.çoğul |
gizuran |
gizurt’es |
gizurt’an |
3.çoğul |
uzuran |
uzurt’es |
uzurt’an |
(ÇM)(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mizun |
mizurt’u |
mizurt’ay |
2. tekil |
gizun |
gizurt’u |
gizurt’ay |
3. tekil |
uzun |
uzurt’u |
uzurt’ay |
1.çoğul |
mizuran ~ mizunan |
mizurt’ey |
mizurt’an |
2.çoğul |
gizuran ~ gizunan |
gizurt’ey |
gizurt’an |
3.çoğul |
uzuran ~ uzunan |
uzurt’ey |
uzurt’an |
(Orta)(Doğu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
miz*in |
miz*it’u |
miz*it’az |
2. tekil |
giz*in |
giz*it’u |
giz*it’az |
3. tekil |
uz*in |
uz*it’u |
uz*it’az |
1.çoğul |
miz*inan |
miz*it’ez |
miz*it’an |
2.çoğul |
giz*inan |
giz*it’ez |
giz*it’an |
3.çoğul |
uz*inan |
uz*it’ez |
uz*it’an |
(HP-Azlağa)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1. tekil |
mizin |
mizit’u |
mizit’as |
2. tekil |
gizin |
gizit’u |
gizit’as |
3. tekil |
uzin |
uzit’u |
uzit’as |
1.çoğul |
mizinan |
mizit’es |
mizit’an |
2.çoğul |
gizinan |
gizit’es |
gizit’an |
3.çoğul |
uzinan |
uzit’es |
uzit’an |
● Azlağa diyalektinde /z*/ - /z/ ayrımı yoktur. [z] olarak telaffuz edilen tek bir fonem vardır.
______________________________________________________________________
13.3. Evrim fiili
Aslı kökü √-x’v- olanlar
13.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun
13.3.2. ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun
Diğerleri
13.3.3. Dø evrim fiili
13.3.4. DH evrim fiili
13.3.5. DA evrim fiili
______________________________________________________________________
Evrim fiillerinin, temel kip olarak, sırf bildirme kipi vardır. Bildirme kipinden istek kipi, yasak istek kipi ve dilek kipi türer. Emir kipi ve yasak kipi olan evrim fiilinin sayısı azdır.
Bu maddede ancak temel biçimleri gösteriyoruz. Evrim fiillerinin istek kipi, yasak istek kipi, dilek kipi, “duyulmuş” biçimleri, gelecek zamanı, “geçmişteki gelecek zaman”ı, fiil-zarfları, zarfsal cümlemsileri, hareket fiillerininki ile aynı şekilde türerler. Hareket fiili ile ilgili maddelere bakınız.
Evrim fiillerinin perfektif temel biçimi, “evrim sonucu meydana gelen şimdiki hal”i ifade eder. “Evrim sonucu meydana gelmiş olan geçmişteki hal” ise “-dort’un’lu biçimi” ile ifade edilir.
______________________________________________________________________
13.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun
13.3.1.1. Emperfektif şimdiki zaman
13.3.1.2. Emperfektif geçmiş zaman
13.3.1.3. Emperfektif istek kipi
13.3.1.4. Perfektif
13.3.1.5. Perfektif istek kipi
13.3.1.6. Gelecek zaman
İyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun biçimli üç adet evrim fiili bulunuyor :
AY evrim fiili (= “biri bir şey oluyor”), süre fiili (= “bir olay meydana geleli bir süre oluyor”) ve Aø evrim fiili (= “meyve olgunlaşıyor, olmak üzeredir ; ekmek pişiyor, olmak üzeredir” vb). İkinci ve üçüncü fiiller sırf 3’üncü şahıs tekil olarak kullanıldığına göre, bu maddede gösterilen biçimlerin büyük çoğunluğu birincisine, yani AY evrim fiiline, aittir.
______________________________________________________________________
13.3.1.1. Emperfektif şimdiki zaman
______________________________________________________________________
13.3.1.1.1. Temel biçimi
“Biri bir şey oluyor”
■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM |
ÇM-M3’anu |
AŞ batısı |
AŞ doğusu |
1.tek. |
viyer |
viyer |
viyer |
viyer |
biyer |
2.tek. |
iyer |
iyer |
iyer |
iyer |
iyer |
3.tek. |
iyen |
iyen |
iyen |
iyen |
iyen |
1.çoğ. |
viyert |
viyertu |
viyerte |
viyertu |
biyertu |
2.çoğ. |
iyert |
iyertu |
iyerte |
iyertu |
iyertu |
3.çoğ. |
iyeran |
iyeran |
iyeran |
iyenan |
iyenan |
özne |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1.tek. |
biyer ~ biver |
biver |
vix’ver |
2.tek. |
iyer ~ iver |
iver |
ix’ver |
3.tek. |
iyen ~ iven |
iven |
ix’ven |
1.çoğ. |
biyert ~ bivert |
bivert |
vix’vert |
2.çoğ. |
iyert ~ ivert |
ivert |
ix’vert |
3.çoğ. |
iyenan ~ ivenan |
ivenan |
ix’venan |
● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi, vuayel arkasında sıkça kaybolur.
Arhavi Pilarget, Borçka Çxala vs köylerinde konuşulan diyalektlerde aşağıdaki tabloda gösterilen biçimler de gözlemlenmektedir.
■ Tüm biçimlerin ikinci hecesi vurguludur.
özne |
AH |
ÇX |
1.tekil |
bivapur |
vix’vapur |
2.tekil |
ivapur |
ix’vapur |
3.tekil |
ivapun |
ix’vapun |
1.çoğul |
bivapurt |
vix’vapurt |
2.çoğul |
ivapurt |
ix’vapurt |
3.çoğul |
ivapunan |
ix’vapunan |
_____________________________________________________________________________
13.3.1.1.2. Yasak kipi
“Olma !”
Yasak kipinin yapısı :
(PZ ~ ÇX) {mot- ~ mo- ~ moy- + emperfektif şimdiki zaman biçimi}
Lazcada yasak kipi sırf 2’nci şahısta olur. 1’inci ve 3’üncü şahısa yapılan yasaklama, “yasak istek kipi” ile ifade edilir (*). (→ 13.3.1.3.2.)
●●● (*)(AK) Akçakoca-Döngelli’li Timur Cumhur tarafından verilen bilgiye göre, Akçakoca diyalektlerinde yasak kipinin yerine yasak istek kipi ikinci biçimleri kullanılır.
(PZ) mot-iyer ; mot-iyert
(ÇM-Ğvant) mo-iyer ; mo-iyertu
(AŞ) moy-iyer ; moy-iyertu
(FN) mot-iyer ~ mot-iver ; mot-iyert ~ mot-ivert
(AH) mot-iver ; mot-ivert
(HP)(ÇX) mo-ix’ver ; mo-ix’vert
● Değişkenleri (AH-Pilarget) mot-ivapur; mot-ivapurt
(ÇX) mo-ix’vapur; mo-ix’vapurt
______________________________________________________________________
13.3.1.2. Emperfektif geçmiş zaman
______________________________________________________________________
13.3.1.2.1. Temel biçimi
“Oluyordu, olurdu”
■ Tablodaki tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ batısı |
AŞ doğusu |
1. tekil |
viyert’i |
viyert’i |
viyert’i |
biyert’i |
2. tekil |
iyert’i |
iyert’i |
iyert’i |
iyert’i |
3. tekil |
iyert’u |
iyert’u |
iyert’u |
iyert’u |
1.çoğul |
viyert’it |
viyert’it(u/e) |
viyert’it(u) |
biyert’it(u) |
2.çoğul |
iyert’it |
iyert’it(u/e) |
iyert’it(u) |
iyert’it(u) |
3.çoğul |
iyert’es ~ iyert’ey |
iyert’ey |
iyert’ey |
iyert’ey |
özne |
FN |
AH |
HP,ÇX |
1. tekil |
biyert’i ~ bive(r)t’i |
bive(r)t’i |
vix’ve(r)t’i |
2. tekil |
iyert’i ~ ive(r)t’i |
ive(r)t’i |
ix’ve(r)t’i |
3. tekil |
iyert’u ~ ive(r)t’u |
ive(r)t’u |
ix’ve(r)t’u |
1.çoğul |
biyert’it ~ bive(r)t’it |
bive(r)t’it |
vix’ve(r)t’it |
2.çoğul |
iyert’it ~ ive(r)t’it |
ive(r)t’it |
ix’ve(r)t’it |
3.çoğul |
iyert’ez ~ ive(r)t’ez |
ive(r)t’ez |
ix’ve(r)t’ez |
●●● Orta ve doğu diyalektlerde {-t’-} önündeki /r/, genelde kaybolur. Bivet’i, ivet’i,
ivet’u ... şeklinde yazılış yaygındır.
Arhavi Pilarget, Borçka Çxala vs köylerinde konuşulan diyalektlerde aşağıda gösterilen değişkenler de gözlemlenir.
■ İkinci hece vurguludur.
özne |
AH |
ÇX |
1. tekil |
bivapu(r)t’i |
vix’vapu(r)t’i |
2. tekil |
ivapu(r)t’i |
ix’vapu(r)t’i |
3. tekil |
ivapu(r)t’u |
ix’vapu(r)t’u |
1.çoğul |
bivapu(r)t’it |
vix’vapu(r)t’it |
2.çoğul |
ivapu(r)t’it |
ix’vapu(r)t’it |
3.çoğul |
ivapu(r)t’ez |
ix’vapu(r)t’ez |
______________________________________________________________________
13.3.1.2.2. Emperfektif “duyulmuş geçmiş zaman”
“Geçmişte (biri bir şey) olmak üzere imiş”
Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır.
Yapısı : emperfektif geçmiş zaman biçimi + -don(u) (PZ)
-do (ÇM)
-doren (FN)(AH)
-ren (HP)
{-eren/-elen} (ÇX)
______________________________________________________________________
13.3.1.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf
____________________________________________________________________________
13.3.1.2.3.1. “Geçmişte (biri bir şey) olduğunda”
■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ doğusu |
1. tekil |
viyert’işa |
viyert’işa |
biyert’işa |
2. tekil |
iyert’işa |
iyert’işa |
iyert’işa |
3. tekil |
iyert’uşa |
iyert’uşa |
iyert’uşa |
1.çoğul |
viyert’itşa |
viyert’itşa |
biyert’itşa |
2.çoğul |
iyert’itşa |
iyert’itşa |
iyert’itşa |
3.çoğul |
iyert’eşşa |
iyert’eyşa |
iyert’eyşa |
özne |
FN |
AH-Sidere |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
biyert’işa ~ bivert’işa |
bivert’i şkul |
bivert’işi |
vix’vert’işi |
2. tekil |
iyert’işa ~ ivert’işa |
ivert’i şkul |
ivert’işi |
ix’vert’işi |
3. tekil |
iyert’uşa ~ ivert’uşa |
ivert’u şkul |
ivert’uşi |
ix’vert’uşi |
1.çoğul |
biyert’itşa ~ bivert’itşa |
bivert’it şkul |
bivert’itşi |
vix’vert’itşi |
2.çoğul |
iyert’itşa ~ ivert’itşa |
ivert’it şkul |
ivert’itşi |
ix’vert’itşi |
3.çoğul |
iyert’eşşa ~ ivert’eşşa |
ivert’e şkul |
ivert’e(ş)şi |
ix’vert’eşşi |
● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde çoğu zaman kaybolur.
●●● /s/ ve /z/ fonemleri, /ş/ önünde asimile olup /ş/ olarak gerçekleşir. Birçok diyalektte ikileme /şş/ yerine tek konson /ş/ telaffuz edilir. 3’üncü şahıs çoğul biçimlerine dikkat ediniz.
______________________________________________________________________
13.3.1.2.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Geçmişte (biri bir şey) oluncaya kadar”
● Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde {perfektif temel biçimi + -şa} yaplı fiil-zarf (→ 13.4.4.7.) bu biçime denk gelir.
özne |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
bivert’işa |
vix’vert’işa |
2. tekil |
ivert’işa |
ix’vert’işa |
3. tekil |
ivert’uşa |
ix’vert’uşa |
1.çoğul |
bivert’itşa |
vix’vert’itşa |
2.çoğul |
ivert’itşa |
ix’vert’itşa |
3.çoğul |
ivert’eşşa |
ix’vert’eşşa |
______________________________________________________________________
13.3.1.3. Emperfektif istek kipi
______________________________________________________________________
13.3.1.3.1. Temel biçimi
Perfektif biçimleri olan fiillerin “emperfektif istek kipi temel biçimi”, yalın halinde gözlemlenmez, ancak “emperfektif yasak istek kipi”, “emperfektif istek kipi fiil-zarf” gibi biçimlerinde ekli olarak kullanılır. Bundan dolayı aşağıdaki tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ doğusu |
1 .tekil |
viyert’a |
viyert’a |
biyert’a |
2. tekil |
iyert’a |
iyert’a |
iyert’a |
3. tekil |
iyert’as |
iyert’ay |
iyert’ay |
1.çoğul |
viyert’at |
viyert’at |
biyert’at |
2.çoğul |
iyert’at |
iyert’at |
iyert’at |
3.çoğul |
iyert’an |
iyert’an |
iyert’an |
özne |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
biyert’a ~ bivert’a |
bivert’a |
vix’vert’a |
2. tekil |
iyert’a ~ ivert’a |
ivert’a |
ix’vert’a |
3. tekil |
iyert’as ~ ivert’as |
ivert’as |
ix’vert’as |
1.çoğul |
biyert’at ~ bivert’at |
bivert’at |
vix’vert’at |
2.çoğul |
iyert’at ~ ivert’at |
ivert’at |
ix’vert’at |
3.çoğul |
iyert’an ~ ivert’an |
ivert’an |
ix’vert’an |
______________________________________________________________________
13.3.1.3.2. Emperfektif yasak istek kipi
“(Biri bir şey) olmasın”
Yapısı :
[A] (PZ) {mot ~ mo + perfektif istek kipi}(→ 13.3.1.5.2.)
[B] (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) {mot-~ mo- ~ moy- + emperfektif istek kipi temel biçimi}
[C] (AK) {var- + perfektif istek kipi}(→ 13.3.1.5.2.)
2’nci şahıs biçimleri, yasak kipi (→ 13.3.1.1.2.) ile oldukça yakın anlamlı olduğundan dolayı, pek kullanılmaz. Tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.
özne |
ÇM |
AŞ |
1.tekil |
mo-viyert’a |
moy-viyert’a ~ moy-biyert’a |
2.tekil |
mo-iyert’a |
moy-iyert’a |
3.tekil |
mo-iyert’ay |
moy-iyert’ay |
1.çoğul |
mo-viyert’at |
moy-viyert’at ~ moy-biyert’at |
2.çoğul |
mo-iyert’at |
moy-iyert’at |
3.çoğul |
mo-iyert’an |
moy-iyert’an |
özne |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
mot-biyert’a ~ mot-bivert’a |
mot-bivert’a |
mo-vix’vert’a |
2.tekil |
mot-iyert’a ~ mot-ivert’a |
mot-ivert’a |
mo-ix’vert’a |
3.tekil |
mot-iyert’az ~ mot-ivert’az |
mot-ivert’az |
mo-ix’vert’as |
1.çoğul |
mot-biyert’at ~ mot-bivert’at |
mot-bivert’at |
mo-vix’vert’at |
2.çoğul |
mot-iyert’at ~ mot-ivert’at |
mot-ivert’at |
mo-ix’vert’at |
3.çoğul |
mot-iyert’an ~ mot-ivert’an |
mot-ivert’an |
mo-ix’vert’an |
●●● Orta ve doğu diyalektlerde {-t’-} önünde /r/ fonemi çoğu zaman kaybolur. Mot-bivet’a, mot-ivet’a, mot-ivet’az ... şeklinde yazılış yaygındır.
______________________________________________________________________
13.3.1.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf
____________________________________________________________________________
13.3.1.3.3.1. “Genelde veya gelecekte (biri bir şey) olduğunda” anlamına gelen fiil-zarf (*)
(*) Yapısına bakıldığında sırf genel geçer ve gelecek zamanda kullanılması mantıklı
görünür. O halde geçmiş zamanda da kullanım örnekleri gözlemlenmektedir.
●●● 3’üncü şahıs tekil biçiminde /s/ ve /z/ fonemleri /ş/ önünde bazen asimile olup /ş/ olarak gerçekleşir. Ama genelde kaybolur. O zaman 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri eşbiçimli olurlar.
■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ, ÇM, AŞ batısı |
AŞ doğusu |
FN |
1. tekil |
viyert’aşa |
biyert’aşa |
biyert’aşa ~ bivert’aşa |
2. tekil |
iyert’aşa |
iyert’aşa |
iyert’aşa ~ ivert’aşa |
3. tekil |
iyert’aşa |
iyert’a(ş)şa |
iyert’aşa ~ ivert’aşa |
1.çoğul |
viyert’atşa |
biyert’atşa |
biyert’atşa ~ bivert’atşa |
2.çoğul |
iyert’atşa |
iyert’atşa |
iyert’atşa ~ ivert’atşa |
3.çoğul |
iyert’anşa |
iyert’anşa |
iyert’anşa ~ ivert’anşa |
özne |
AH-Sidere |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
bivert’a şkul |
bivert’aşi |
vix’vert’aşi |
2. tekil |
ivert’a şkul |
ivert’aşi |
ix’vert’aşi |
3. tekil |
ivert’a şkul |
ivert’aşi |
ix’vert’a(ş)şi |
1.çoğul |
bivert’at şkul |
bivert’atşi |
vix’vert’atşi |
2.çoğul |
ivert’at şkul |
ivert’atşi |
ix’vert’atşi |
3.çoğul |
ivert’an şkul |
ivert’anşi |
ix’vert’anşi |
● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde çoğu zaman kaybolur.
______________________________________________________________________
13.3.1.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Gelecekte (biri bir şey) oluncaya kadar”
Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde, perfektif aspekti olan tüm fiillerin emperfektif istek kipi fiil-zarfının yapısı aynıdır :
emperfektif istek kipi + {-şa}
Bu tip fiil-zarf, genelde “gelecekte yapıncaya kadar” anlamına gelir. (*)
(*) Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerindeki {perfektif istek kipi + -şa} biçimli fiil-zarf (→ 13.4.5.5.) ile eşanlamlı olur.
özne |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
bivert’aşa |
vix’vert’aşa |
2. tekil |
ivert’aşa |
ix’vert’aşa |
3. tekil |
ivert’aşa |
ix’vert’a(ş)şa |
1.çoğul |
bivert’atşa |
vix’vert’atşa |
2.çoğul |
ivert’atşa |
ix’vert’atşa |
3.çoğul |
ivert’anşa |
ix’vert’anşa |
● Arhavi diyalektlerdeki biçimler, Fındıklı ilçesinin doğusunda konuşulan diyalektlerde “genelde veya gelecekte (biri bir şey) olduğunda” anlamına gelen fiil-zarf ile eşbiçimlidir.
______________________________________________________________________
13.3.1.4. Perfektif
______________________________________________________________________
13.3.1.4.1. Temel biçimi
“(Biri bir şey) oldu”
● « Evrim fiillerinin eski çağdaki kökü tüm Lazca diyalektlerde √-x’v- idi » diye düşünülebilir. Bu kök, /x’/ fonemi kaybolunca orta bölgede (= Fındıklı ve Arhavi) konuşulan diyalektlerin çoğunda √-v- biçimini almıştır. Batı diyalektler ile Fındıklı ilçesinin batı bölgesinde konuşulan diyalektlerde gözlemlenen kök √-y- ise eski kök tamamen kaybolduktan sonra “iki vuayelin art arda gelmemesi için telaffuz edilen anlamsız ek-konson” olarak /y/ fonemi meydana gelmiştir. Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde bu ek-konson bazen telaffuz edilmez. O zaman bu biçimler “köksüz” olurlar. (→ 13.8.6.)
■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguldur.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ doğusu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1. tek. |
viyi |
viyi |
biyi |
biyi ~ bivi |
bivi |
vix’vi |
2. tek. |
iyi |
iyi |
iyi |
iyi ~ ivi |
ivi |
ix’vi |
3. tek. |
iyu |
iyu ~ iu |
iyu ~ iu |
iyu ~ ivu |
ivu |
ix’u |
1.çoğ. |
viyit |
viyit |
biyit |
biyit ~ bivit |
bivit |
vix’vit |
2.çoğ. |
iyit |
iyit |
iyit |
iyit ~ ivit |
ivit |
ix’vit |
3.çoğ. |
iyes |
iyey |
iyey |
iyez ~ ivez |
ivez |
ix’vez |
Bu fiilin perfektif temel biçimi çoğu zaman olumluluk başekli olur. Başekli biçimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. /i/ önünde {do-}, {d-} biçimini alır.
● Pazar diyalektleirnde olumluluk başeki, şahıs göstergesi {v-} önünde {de-} biçimini alır.
■ Tüm Lazca fiillerin olumluluk başekli biçiminde başeki (veya başekli hece) vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1.tek. |
deviyi |
doviyi |
dobiyi |
dobiyi ~ dobivi |
dobivi |
dovix’vi |
2.tek. |
diyi |
diyi |
diyi |
diyi ~ divi |
divi |
dix’vi |
3.tek. |
diyu |
diyu ~ diu |
di(y)u |
diyu ~ divu |
divu |
dix’u |
1.çoğ. |
deviyit |
doviyit |
dobiyit |
dobiyit ~ dobivit |
dobivit |
dovix’vit |
2.çoğ. |
diyit |
diyit |
diyit |
diyit ~ divit |
divit |
dix’vit |
3.çoğ. |
diyes |
diyey |
diyey |
diyez ~ divez |
divez |
dix’vez |
______________________________________________________________________
13.3.1.4.2. Emir kipi
“Ol, olun, olunuz”
Lazca tüm fiillerin emir kipinde sırf 2’nci şahıs biçimleri vardır. (1’inci ve 3’üncü şahısa verilen dilek, dolaylı emir vs istek kipi ile ifade edilir.)
Yapısı : perfektif temel biçimi ile eşbiçimli
Genelde olumluluk başekli olarak kullanılır. Tabloda başeki parantez içine konmuştur.
■ Olumluluk başekli olsun da olmasında vurgu fiilin ilk hecesindedir.
özne |
PZ, ÇM, AŞ |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
|
|
|
|
2. tekil |
(d)iyi |
(d)iyi ~ (d)ivi |
(d)ivi |
(d)ix’vi |
3. tekil |
|
|
|
|
1.çoğul |
|
|
|
|
2.çoğul |
(d)iyit |
(d)iyit ~ (d)ivit |
(d)ivit |
(d)ix’vit |
3.çoğul |
|
|
|
|
______________________________________________________________________
13.3.1.4.3. “Duyulmuş geçmiş zaman”
“(Belirsiz birinden duyduğuma göre biri bir şey) olmuş”
Perfektif “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir.
[A] (Batı)(Orta) : perfektif temel biçimi + -donu ~ -don (PZ)
-do (ÇM)
ø (?) (AŞ)
-doren (Orta)
● Batı diyalektlerde “duyulmuş” biçimler günlük konuşmada pek nadir kullanılır. Çoğu
zaman masal anlatılırken 3’üncü şahıs özneli olarak gözlemlenir.
[B] (Doğu) : perfektif temel biçiminden çok işlevli sonekinin kaldırılmış şekli
+ öznesinin şahıs ile sayısına göre çekilen {-elen/-eren} soneki
● Doğu diyalektlerde masallar dışında da “duyulmuş” biçimi kullanılır. 1’inci ve 2’nci
şahıslı biçimleri de kullanılır.
■ Vurgu ilk hecesindedir. Ayrıca “duyulmuş geçmiş zaman” göstergesinin ilk hecesi de hafif vurgulu olup vuayel /e/ uzunca telaffuz edilir.
özne |
HP |
ÇX |
1. tekil |
vix’vere |
vix’vele ~ vix’vere |
2. tekil |
ix’vere |
ix’vele ~ ix’vere |
3. tekil |
ix’veren |
ix’velen ~ ix’veren |
1.çoğul |
vix’veret |
vix’velet ~ vix’veret |
2.çoğul |
ix’veret |
ix’velet ~ ix’veret |
3.çoğul |
ix’verenan |
ix’velenan ~ ix’verenan |
______________________________________________________________________
13.3.1.4.4. Daha-önce-geçmiş zaman (1)
Daha-önce-geçmiş zaman (1) = “Geçmişte gerçekleşen bir olaydan daha önce meydana gelip bitmiş olan hareketi ifade eden biçim” için önerilmiş terimdir.
(1) Türkçe gramerdeki “hikâye birleşik zamanı”na denk gelir.
Yöreye göre iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir.
[A] (Batı・Orta)
perfektif temel biçimi + {-dot’u/ -dort’u/ -dot’t’un/ -dort’un}
[B] (Doğu)
perfektif temel biçiminden çok işevli sonekinin kaldırılmış şekli
+ {-ere-}(1) + {-t’-} + çok işlevli sonek (2)
(1) Çxala’da fiilin kökü /r/ ile bitiyorsa {-ele-}.
(2) Şahıs-sayı-geçmiş zaman göstergesi :
tekil {-i}{-i}{-u} ; çoğul{-it}{-it}{-ez/es}
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ-Ok’ordule |
FN-Ç’anapet |
1. tekil |
viyi-do(r)t’u |
viyi-dort’u |
biyi-dort’u |
biyi-dort’un |
2. tekil |
iyi-do(r)t’u |
iyi-dort’u |
iyi-dort’u |
iyi-dort’un |
3. tekil |
iyu-do(r)t’u |
iyu-dort’u |
iyu-dort’u |
iyu-dort’un |
1.çoğul |
viyit-do(r)t’u |
viyit-dort’u |
biyit-dort’u |
biyit-dort’un |
2.çoğul |
iyit-do(r)t’u |
iyit-dort’u |
iyit-dort’u |
iyit-dort’un |
3.çoğul |
iyes-do(r)t’u |
iyey-dort’u |
iyey-dort’u |
iyez-dort’un |
özne |
FN-Ç’enneti |
FN-Sumla, AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
biyi-dot’t’un |
bivi-dort’un |
vix’veret’i |
2. tekil |
iyi-dot’t’un |
ivi -dort’un |
ix’veret’i |
3. tekil |
iyu-dot’t’un |
ivu-dort’un |
ix’veret’u |
1.çoğul |
biyit-dot’t’un |
bivit-dort’un |
vix’veret’it |
2.çoğul |
iyit-dot’t’un |
ivit-dort’un |
ix’veret’it |
3.çoğul |
iyez-dot’t’un |
ivez-dort’un |
ix’veret’ez ~ ix’veret’es |
■ (Batı・Orta) Fiilin ilk hecesi vurguludur. Daha-önce-geçmiş zaman göstergesinin ilk hecesi de vurguludur. Pazar diyalektlerinde -dot’u’nun ilk hecesi uzun telaffuz edilir.
●●● Lazcada fiil kompleksi, çok sayıda eklerin zincirleme sonucu bazen oldukça uzun olur. Okunmasını kolaylaştırmak amacıyla bu çalışmada Batı ve Orta diyalektlerdeki “daha-önce- geçmiş zaman” göstergesi gibi vurgulama ve fonoloji bakımından yarı-bağımsız sayılabilen ekleri ayırarak yazıyoruz.
Lazlar arasında tüm eklerini bitişik yazanlar da vardır. Aşağıdaki örnekte hangi yazılış daha kolay okunur ?
(Hepsi bitişik) Heşo divudort’uni ? (AH) Öyle olmuş muydu ?
(Bu çalışmada) Heşo divu-dort’un-i ? (AH)
Ayrıca yukarıdaki örnekte göründüğü gibi, daha-önce-geçmiş zaman biçiminin önüne
olumluluk başeki {do-} eklenebilir. Soru göstergesi {-i} ise daha-önce-geçmiş zaman
göstergesinin arkasına eklenir.
■ (Doğu) İlk hecesi vurguludur. Daha-önce-geçmiş zaman göstergesinin başındaki vuayel /e/, yine vurgulu olup uzunca telaffuz edilir.
______________________________________________________________________
13.3.1.4.5. Dilek kipi
“(Biri bir şey) olsaydı”
Perfektif dilek kipinin iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir. Bu konuda Fındıklı diyalektleri Batı tipi, Arhavi diyalektleri Doğu tipi yapıyı gösterir.
[A] (Batı + FN)
perfektif temel biçimi + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}
● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergsi {-t}, dilek kipi göstergesinin
arkasına eklenir. Fındıklı dialektlerinde ise bu morfem dilek kipi göstergesinin önünde
yer alır.
Ayrıca Batı diyalektlerinde çok işlevli sonek {-es/ ey} (*) ile dilek kipi göstergesi iç içe
birleşmiş olup {-ek’es}(PZ), {-ek’oy}(ÇM)(AŞ) ve {-ek’os}(AŞ-Dutxe) şekillerini alır.
(*) 3’üncü şahıs - çoğul - geçmiş zaman göstergesi
[B] (AH)
Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.
[C] (Doğu)
Dilek kipi, perfektif istek kipinden (→ 13.3.1.5.) türer.
● Hopa diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’on} ve {-k’onna} ekleridir.
● Çxala diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’o} ekidir.
■ (Batı)(FN) Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ-Ortaalan |
FN-Ç’anapet |
FN-Sumla |
1. tekil |
viyik’o |
viyik’o |
biyik’o |
biyik’o |
bivik’on |
2. tekil |
iyik’o |
iyik’o |
iyik’o |
iyik’o |
ivik’on |
3. tekil |
iyuk’o |
iyuk’o |
iyuk’o |
iyuk’o |
ivuk’on |
1.çoğul |
viyik’ot |
viyik’ot |
biyik’ot |
biyit’k’o |
bivit’k’on |
2.çoğul |
iyik’ot |
iyik’ot |
iyik’ot |
iyit’k’o |
ivit’k’on |
3.çoğul |
iyek’es |
iyek’oy |
iyek’oy |
iyesko |
iveskon |
■ (AH)(Doğu) İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece uzunca telaffuz edilir.
özne |
HP |
ÇX |
1. tekil |
vix’vat’ik’on ~ vix’vat’ik’onna |
vix’vat’ik’o |
2. tekil |
ix’vat’ik’on ~ ix’vat’ik’onna |
ix’vat’ik’o |
3. tekil |
ix’vat’uk’on ~ ix’vat’uk’onna |
ix’vat’uk’o |
1.çoğul |
vix’vat’it’k’on ~ vix’vat’it’k’onna |
vix’vat’it’k’o |
2.çoğul |
ix’vat’it’k’on ~ ix’vat’it’k’onna |
ix’vat’it’k’o |
3.çoğul |
ix’vat’eskon ~ ix’vat’eskonna |
ix’vat’esko |
● (Orta)(Doğu) 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, fırlatmalı konson /k’/ önünde
fırlatmalılaşıp /t’/ olarak gerçekleşir.
● (Orta)(Doğu) /s/ arkasında bulunan /k’/ fırlatmasızlaşıp /k/ olur.
● Dilek kipli cümlenin başında « keşke » anlamına gelen zarf k’o, sıkça kullanılır.
______________________________________________________________________
13.3.1.4.6. Zarfsal cümlemsi
Lazca fiillerin perfektif temel biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak geçmişte “...-dikten sonra”, “...-diğinde”, “...-irken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.4.7.)
______________________________________________________________________
13.3.1.5. Perfektif istek kipi
______________________________________________________________________
13.3.1.5.1. Temel biçimi
“(Biri bir şey) olsun” (kelimesi kelimesine : olayım, olasın, ola vs)
● İkinci şahıs biçimleri, emir kipi ile çok yakın anlamlı olduğundan dolayı, bazıları
tarafından hiç kullanılmaz.
Yapısı : Şahıs göstergesi
+ {i-} kökbaşı
+ kök
+ istek kipi göstergesi {-a-}
+ çok işlevli sonek (şahıs・sayı・şimdiki zaman göstergesi)
tekil {-ø}{-ø}{-z/s} ; çoğul {-t}{-t}{-an}(*)
(*) 3’ünücü şahıs çoğulda
istek kipi göstergesi {-a-}+ çok işlevli sonek {-an}= /an/
■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.
özne |
PZ |
ÇM, AŞ batısı |
AŞ doğusu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1. tekil |
viya |
viya |
biya |
biya ~ biva |
biva |
vix’va |
2. tekil |
iya |
iya |
iya |
iya ~ iva |
iva |
ix’va |
3. tekil |
iyas |
iyay |
iyay |
iyaz ~ ivaz |
iva |
ix’vaz |
1.çoğul |
viyat |
viyat |
biyat |
biyat ~ bivat |
bivat |
vix’vat |
2.çoğul |
iyat |
iyat |
iyat |
iyat ~ ivat |
ivat |
ix’vat |
3.çoğul |
iyan |
iyan |
iyan |
iyan ~ ivan |
ivan |
ix’van |
●●● Bu fiil, perfektif istek kipinde sıkça olumluluk başekli olur. Başeki {do-}(1)(2) ile başlayan biçimleri aşağıda ayrı bir tabloda gösteriyoruz.
● (1) /i/ önünde {d-}
● (2) (PZ) Pazar diyalektlerinde şahıs göstergesi {v-} önünde {de-}.
■ Olumluluk başekli biçimlerde vurgu başekindedir.
özne |
PZ |
ÇM, AŞbatısı |
AŞ |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1.tek. |
deviya |
doviya |
dobiya |
dobiya ~ dobiva |
dobiva |
dovix’va |
2.tek. |
diya |
diya |
diya |
diya ~ diva |
diva |
dix’va |
3.tek. |
diyas |
diyay |
diyay |
diyaz ~ diva |
divaz |
dix’vaz |
1.çoğ. |
deviyat |
doviyat |
dobiyat |
dobiyat ~ dobivat |
dobivat |
dovix’vat |
2.çoğ. |
diyat |
diyat |
diyat |
diyat ~ divat |
divat |
dix’vat |
3.çoğ. |
diyan |
diyan |
diyan |
diyan ~ divan |
divan |
dix’van |
______________________________________________________________________
13.3.1.5.2. Perfektif yasak istek kipi (PZ)(AK)
Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde evrim fiillerinin yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer.
“olmayayım” vs
özne |
PZ |
AK |
1.tekil |
mot-viya |
var-vix’va |
2.tekil |
mot-iya |
var-ix’va |
3.tekil |
mot-iyas |
var-ix’vas |
1.çoğul |
mot-viyat |
var-vix’vat |
2.çoğul |
mot-iyat |
var-ix’vat |
3.çoğul |
mot-iyan |
var-ix’van |
●●● (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)ÇX) Çamlıhemşin ilçesi ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde evrim fiillerinin yasak istek kipi, emperfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.1.3.2.)
______________________________________________________________________
13.3.1.5.3. Zarfsal cümlemsi
Lazca fiillerin perfektif istek kipi biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak gelecekte “...-dikten sonra”, “...-diğinde”, “... iken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.5.5.)
______________________________________________________________________
13.3.1.6. Gelecek zaman
Lazcada gelecek zaman, istek kipine aittir.
______________________________________________________________________
13.3.1.6.1. Temel biçimi
“(Biri bir şey) olacak”
■ İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.
özne |
PZ batısı |
PZ doğusu, AŞ batısı |
ÇM |
AŞ, FN-Ç’anapet |
1.tekil |
viyare |
viyare |
viyar |
biyare |
2.tekil |
iyare |
iyare |
iyar |
iyare |
3.tekil |
iyasere |
iyasen |
iyasen |
iyasen |
1.çoğul |
viyatere |
viyaten |
viyaten |
biyaten |
2.çoğul |
iyatere |
iyaten |
iyaten |
iyaten |
3.çoğul |
iyanere ~ iyanene |
iyanen |
iyanen |
iyanen |
özne |
FN-Sumla |
AH-Jin-Napşit |
AH merkezi |
HP-Mxigi |
1.tekil |
bivare |
bivar |
bivare |
vix’vaminon |
2.tekil |
ivare |
ivar |
ivare |
ix’vaginon |
3.tekil |
ivasen |
ivasen |
ivasen |
ix’vasunon |
1.çoğul |
bivaten |
bivaten |
bivaten |
vix’vatminonan |
2.çoğul |
ivaten |
ivaten |
ivaten |
ix’vatginonan |
3.çoğul |
ivanen |
ivanon |
ivanoren |
ix’vasunonan |
özne |
HP-Makreal |
HP-Sarp |
ÇX |
1.tekil |
vix’vaminon |
vix’vaminon |
vix’vaun ~ vix’vaunon |
2.tekil |
ix’vaginon |
ix’vaginon |
ix’vaun ~ ix’vaunon |
3.tekil |
ix’vasinon |
ix’vasiyon |
ix’vasun ~ ix’vasunon |
1.çoğul |
vix’vaminonan |
vix’vaminonan |
vix’vatun ~ vix’vatunon |
2.çoğul |
ix’vaginonan |
ix’vaginonan |
ix’vatun ~ ix’vatunon |
3.çoğul |
ix’vasinonan |
ix’vasiyonan |
(ix’vanun ~ ix’vanunon |
______________________________________________________________________
13.3.1.6.2. Geçmişteki gelecek zaman
“(Biri bir şey) olacaktı”
Yapısı yöreye göre değişir.
● Arhavi diyalektlerinde « geçmişteki gelecek zaman »a özgü biçim gözlemlenmez.
Emperfektif geçmiş zaman biçimleri « geçmişteki gelecek zaman » anlamını da taşırlar.
■ İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.
özne |
PZ, ÇM, AŞ-batısı |
AŞ doğusu |
FN-Ç’anapet |
FN-Sumla |
1.tekil |
viyart’u |
biyart’u |
biyat’t’i |
bivat’i |
2.tekil |
iyart’u |
iyart’u |
iyat’t’i |
ivat’i |
3.tekil |
iyasert’u |
iyasert’u |
iyastun |
ivat’u |
1.çoğul |
viyatert’u |
biyatert’u |
biyat’t’it |
bivat’it |
2.çoğul |
iyatert’u |
iyatert’u |
iyat’t’it |
ivat’it |
3.çoğul |
iyanert’u |
iyanert’u |
iyat’t’ez |
ivat’ez |
özne |
AH |
HP-Mxigi |
HP-Makreal |
ÇX |
1.tekil |
|
vix’vamint’u |
vix’vamint’u |
vix’vaunt’u |
2.tekil |
|
ix’vagint’u |
ix’vagint’u |
ix’vaunt’u |
3.tekil |
|
ix’vasunt’u |
ix’vasint’u |
ix’vasunt’u |
1.çoğul |
|
vix’vatmint’es |
vix’vamint’es |
vix’vatunt’es |
2.çoğul |
|
ix’vatgint’es |
ix’vagint’es |
ix’vatunt’es |
3.çoğul |
|
ix’vasunt’es |
ix’vasint’es |
ix’vanunt’es |
● Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Manaster, Andravat, Ç’urç’ava vs köylerinde gözlemlenen 3’üncü şahıs tekil biçimi, fonoloji ve morfoloji bakımından kural dışıdır. Fırlatmalı konson /t’/’nin /s/ fonemi arkasında fırlatmasızlaşıp /t/’ye dönüşmesi kurallı, ama biçim sonundaki /n/ konsonunun işlevi bilinmez.
______________________________________________________________________
13.3.1.6.3. Zarfsal cümlemsi (ÇM)(AŞ)
“(Gelecekte biri bir şey) olmadan önce”
Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde ön-edat p’ri ile gelecek zaman biçiminden oluşan zarfsal cücmlemsi yaygın kullanılır.
Him p’ri t’oxt’ori iyasen, Alamanyaşa go3’omilu şeni idasen. (ÇM-Ğvant)(1)
Him p’ri doktori iyasen, Alamanyaşa tetkiki şeni idasen. (AŞ-Ok’ordule)(2)
“O, doktor olmadan önce Almanya’ya tetkisi için gidecek.”
(1) Seçkin Yeniçırak tarafından verilen örnektir.
(2) Tahsin Ocaklı tarafından verilen örnektir.
Cümle sonundaki idasen, çok kökenli ulun (gidiyor) fiilinin gelecek zaman 3’üncü
şahıs tekil biçimidir. (→ 13.8.5.)
● Ön-edat p’ri, hareket fiilleri ile ilgili “perfektif zarfsal cümlemsi”, “perfektif istek kipi zarfsal cümlemsi” ve “gelecek zaman zarfsal cümlemsi” maddelerinde de anlatılmaktadır. (→ 13.4.4.7., 13.4.5.5., 13.4.6.3.)
______________________________________________________________________
13.3.2. ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun
13.3.2.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)
13.3.2.2. Emperfektif geçmiş zaman
13.3.2.3. Emperfektif istek kipi
13.3.2.4. Perfektif
13.3.2.5. Perfektif istek kipi
13.3.2.6. Gelecek zaman
Lazcada ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun biçimli üç adet fiil bulunuyor : ADY evrim fiili (= “biri birinin bir şeyi oluyor” ve “bir şey biri için bir haldedir”), AD evrim fiili (= “birinin çocuğu, ürünü, boynuzu vb oluyor”) ve DY evrim fiili (= “biri bir hale geliyor”).
Özet olarak bu fiillerin « eşbiçimli oldukları » denebilir. Halbuki çekim sistemleri arasında büyük fark vardır.
AD evrim fiilinin sırf 3’üncü şahıs özneli biçimleri vardır.
DY evrim fiili tek-şahıslı olarak çekilir.
______________________________________________________________________
13.3.2.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)
[A] ADY evrim fiili (“biri birinin bir şeyi oluyor” ve “bir şey biri için bir haldedir” ifadelerine denk gelen fiil)
(ÇM-M3’anu)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
gayer |
gayerte |
vayer |
|
2.tekil |
mayer |
mayerte |
|
ayer |
|
3.tekil |
mayen |
mayeran |
gayen |
gayeran |
ayen |
1.çoğul |
|
gayerte |
vayerte |
||
2.çoğul |
mayerte |
|
ayerte |
||
3.çoğul |
mayeran |
gayeran |
ayeran |
(FN-Ç’anapet)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gaer |
gaert |
baer |
|
2.tekil |
maer |
maert |
|
aer |
|
3.tekil |
maen |
maenan |
gaen |
gaenan |
aen |
1.çoğul |
|
gaert |
baert |
||
2.çoğul |
maert |
|
aert |
||
3.çoğul |
maenan |
gaenan |
aenan |
●●● Fındıklı diyalektlerinin bazılarında (örneğin Ç’anapet diyalektlerinde) /a/ arkasında /x’v/ fonem grubunun kaybolduktan sonra “işlevsiz ek-konson /y/” telaffuz edilmeden iki adet vuayel art arda gelir.
Ek-konsonlu biçimler ise mayer, mayen ... şeklindedir.
(AH)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gaver |
gavert |
baver |
|
2.tekil |
maver |
mavert |
|
aver |
|
3.tekil |
maven |
mavenan |
gaven |
gavenan |
aven |
1.çoğul |
|
gavert |
bavert |
||
2.çoğul |
mavert |
|
avert |
||
3.çoğul |
mavenan |
gavenan |
avenan |
(HP)(ÇX)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gax’ver |
gax’vert |
vax’ver |
|
2.tekil |
max’ver |
max’vert |
|
ax’ver |
|
3.tekil |
max’ven |
max’venan |
gax’ven |
gax’venan |
ax’ven |
1.çoğul |
|
gax’vert |
vax’vert |
||
2.çoğul |
max’vert |
|
ax’vert |
||
3.çoğul |
max’venan |
gax’venan |
ax’venan |
Si ma cuma mayer. (Batı)(FN) Sen benim kardeşim oluyorsun.
~ Si ma cuma maver. (Orta)
~ Si ma cuma max’ver. (Doğu)
[B] AD evrim fiili (“birinin çocuğu veya ürünü oluyor” ifadesine denk gelen fiil)
(PZ)(ÇM)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mayen |
mayeran |
gayen |
gayeran |
ayen |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mayeran |
gayeran |
ayeran |
(FN-Ç’anapet)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
maen |
maenan |
gaen |
gaenan |
aen |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
maenan |
gaenan |
aenan |
(AH)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
maven |
mavenan |
gaven |
gavenan |
avenan |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mavenan |
gavenan |
avenan |
(HP)(ÇX)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
max’ven |
max’venan |
gax’ven |
gax’venan |
ax’venan |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
max’venan |
gax’venan |
ax’venan |
Ar biç’i bere mayeran. (PZ)(ÇM) Bir erkek çocuğumuz oluyor.
~ Ar biç’i bere mayenan. (AŞ)(FN)
~ Ar biç’i bere mavenan. (FN)(AH)
~ Ar biç’i bere max’venan. (HP)
[C] DY evrim fiili
datif özne |
PZ, ÇM |
AŞ |
FN |
AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
mayen |
mayen |
ma(y)en ~ maven |
maven |
max’ven |
2.tekil |
gayen |
gayen |
ga(y)en ~ gaven |
gaven |
gax’ven |
3.tekil |
ayen |
ayen |
a(y)en ~ aven |
aven |
ax’ven |
1.çoğul |
mayeran |
mayenan |
ma(y)enan ~ mavenan |
mavenan |
max’venan |
2.çoğul |
gayeran |
gayenan |
ga(y)enan ~ gavenan |
gavenan |
gax’venan |
3.çoğul |
ayeran |
ayenan |
a(y)enan ~ avenan |
avenan |
ax’venan |
İni gayen. (Batı)(FN) Üşürsün.
~ İni gaen. (FN)
~ İni gaven. (FN)(AH)
~ İni gax’ven. (HP)(ÇX)
_____________________________________________________________________________
13.3.2.2. Emperfektif geçmiş zaman
______________________________________________________________________
13.3.2.2.1. Temel biçimi
Hem öznesi hem datif tümleci tüm şahıslar ve sayılarda olabilen ADY evrim fiilinin emperfektif geçmiş zaman çekim tablosu şöyledir.
ADY evrim fiili : “(biri birinin bir şeyi) oluyordu” ve “bir şey biri için bir halde idi”
(PZ)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gayert’i |
gayert’it |
vayert’i |
|
2.tekil |
mayert’i |
mayert’it |
|
ayert’i |
|
3.tekil |
mayert’u |
mayert’es |
gayert’u |
gayert’es |
ayert’u |
1.çoğul |
|
gayert’it |
vayert’it |
||
2.çoğul |
mayert’it |
|
ayert’it |
||
3.çoğul |
mayert’es |
gayert’es |
ayert’es |
(FN-Ç’ennet)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
gaet’t’i |
gaet’t’it |
baet’t’i |
|
2.tekil |
maet’t’i |
maet’t’it |
|
aet’t’i |
|
3.tekil |
maet’t’u |
maet’t’ez |
gaet’t’u |
gaet’t’ez |
aet’t’u |
1.çoğul |
|
gaet’t’it |
baet’t’it |
||
2.çoğul |
maet’t’it |
|
aet’t’it |
||
3.çoğul |
maet’t’ez |
gaet’t’ez |
aet’t’ez |
● Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında /r/ fonemi, /t’/, /z*/, /c/ vs gibi öndamaksıl ve arka-öndamaksıl konsonların önünde asimile olup /t’t’/, /z*z*/, /cc/ vs olarak telaffuz edilir.
(AH)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
gavert’i |
gavert’it |
bavert’i |
|
2.tekil |
mavert’i |
mavert’it |
|
avert’i |
|
3.tekil |
mavert’u |
mavert’ez |
gavert’u |
gavert’ez |
avert’u |
1.çoğul |
|
gavert’it |
bavert’it |
||
2.çoğul |
mavert’it |
|
avert’it |
||
3.çoğul |
mavert’ez |
gavert’ez |
avert’ez |
● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde genelde kaybolur. Bavet’i, avet’i şeklinde yazanların sayısı az değildir.
(Doğu)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tekil |
|
gax’vert’i |
gax’vert’it |
vax’vert’i |
|
2.tekil |
max’vert’i |
max’vert’it |
|
ax’vert’i |
|
3.tekil |
max’vert’u |
max’vert’ez |
gax’vert’u |
gax’vert’ez |
ax’vert’u |
1.çoğul |
|
gax’vert’it |
vax’vert’it |
||
2.çoğul |
max’vert’it |
|
ax’vert’it |
||
3.çoğul |
max’vert’ez |
gax’vert’ez |
ax’vert’ez |
● Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, {t’} önünde genelde kaybolur. Vax’vet’i, ax’vet’i ... şeklinde yazılış yaygındır. Ayrıca Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı karşılık bulunmaz. Çxala diyalektleri vs’de max’vert’es, gax’vert’es, ax’vert’es şeklinde telaffuz normaldir.
______________________________________________________________________
13.3.2.2.2. Emperfektif “duyulmuş” geçmiş zaman
Tüm fiillerin emperfektif geçmiş zaman biçimi arkasına -don(u) (PZ), -do (ÇM), -doren (Orta), {-ren} (HP), {-elen/-eren}(ÇX) ekleri konarak “emperfektif duyulmuş geçmiş zaman” oluşturulur. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin emperfektif duyulmuş geçmiş zaman biçimi (→ 13.1.2.2.) ile yapısı aynıdır.
______________________________________________________________________
13.3.2.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf
Tüm fiillerin emperfektif geçmiş zaman biçimine {-şa}(Batı)(FN), {-şkul}(AH güneybatısı) veya {-şi}(AH merkezi)(Doğu) eklenerek “emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf” oluşturulur. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin emperfektif geçmiş zaman fiil-zarfı (→ 13.1.2.3.) ile yapısı aynıdır.
______________________________________________________________________
13.3.2.3. Emperfektif istek kipi
______________________________________________________________________
13.3.2.3.1. Temel biçimi
Perfektif biçimleri olan fiillerin “emperfektif istek kipi temel biçimi”, yalın halinde gözlemlenmez, ancak “emperfektif yasak istek kipi”, “emperfektif istek kipi fiil-zarf” gibi biçimlerinde ekli olarak kullanılır. Bundan dolayı aşağıdaki tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.
(PZ)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gayert’a |
gayert’at |
vayert’a |
|
2.tekil |
mayert’a |
mayert’at |
|
ayert’a |
|
3.tekil |
mayert’as |
mayert’an |
gayert’as |
gayert’an |
ayert’as |
1.çoğul |
|
gayert’at |
vayert’at |
||
2.çoğul |
mayert’at |
|
ayert’at |
||
3.çoğul |
mayert’an |
gayert’an |
ayert’an |
(FN-Ç’ennet)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gaet’t’a |
gaet’t’at |
baet’t’a |
|
2.tekil |
maet’t’a |
maet’t’at |
|
aet’t’a |
|
3.tekil |
maet’t’az |
maet’t’an |
gaet’t’az |
gaet’t’an |
aet’t’az |
1.çoğul |
|
gaet’t’at |
baet’t’at |
||
2.çoğul |
maet’t’at |
|
aet’t’at |
||
3.çoğul |
maet’t’an |
gaet’t’an |
aet’t’an |
● Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında /r/ fonemi, /t’/, /z*/, /c/ vs gibi öndamaksıl ve arka-öndamaksıl konsonların önünde asimile olup /t’t’/, /z*z*/, /cc/ vs olarak telaffuz edilir.
(FN doğusu)(AH)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gavert’a |
gavert’at |
bavert’a |
|
2.tekil |
mavert’a |
mavert’at |
|
avert’a |
|
3.tekil |
mavert’az |
mavert’an |
gavert’az |
gavert’an |
avert’az |
1.çoğul |
|
gavert’at |
bavert’at |
||
2.çoğul |
mavert’at |
|
avert’at |
||
3.çoğul |
mavert’an |
gavert’an |
avert’an |
● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde genelde kaybolur. Bavet’a, avet’a şeklinde yazanların sayısı az değildir.
(Doğu)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gax’vert’a |
gax’vert’at |
vax’vert’a |
|
2.tekil |
max’vert’a |
max’vert’at |
|
ax’vert’a |
|
3.tekil |
max’vert’az |
max’vert’an |
gax’vert’az |
gax’vert’an |
ax’vert’az |
1.çoğul |
|
gax’vert’at |
vax’vert’at |
||
2.çoğul |
max’vert’at |
|
ax’vert’at |
||
3.çoğul |
max’vert’an |
gax’vert’an |
ax’vert’an |
● Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, {t’} önünde genelde kaybolur. Vax’vet’az, ax’vet’az ... şeklinde yazılış yaygındır. Ayrıca Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı karşılık bulunmaz. Çxala diyalektleri vs’de max’vert’as, gax’vert’as, ax’vert’as şeklinde telaffuz normaldir.
______________________________________________________________________
13.3.2.3.2. Emperfektif yasak istek kipi (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) (*)
yasak istek kipi = {mo ~ mot ~ moy} + emperfektif istek kipi temel biçimi
(*)(PZ)(AK) Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.2.5.2.)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
ADY evrim fiilinin (*) yasak istek kipi kullanım örneği :
(*) ADY (apsolütif özneli datif datif tümleçlı yüklemli) fiildir.
Ahmedi sica mo mayert’ay ! (AŞ) Ahmet damadım olmasın !
~ Amedi sica mot-mavert’az ! (AH)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
DY evrim fiilinin (*) yasak istek kipi kullanım örneği :
(*) DY (datif özneli yüklemli) fiildir.
İni mo-gayert’ay. (ÇM)(AŞ) Üşüme(yesin) !
~ İni mot-gaert’az. (FN)
~ İni mot-gaet’t’az. (FN)
~ İni mot-gave(r)t’az. (FN)(AH)
~ X’ini mo-gax’ve(r)t’az. (Doğu)
______________________________________________________________________
13.3.2.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf
______________________________________________________________________
13.3.2.3.3.1. Genelde geçerli olan veya gelecekteki süredeşlik ifade eden fiil-zarf
Süredeşlik fiil-zarfının yapısı, perfektif aspekti olan tüm fiiller için aynıdır :
emperfektif istek kipi temel biçimi + {-şa} (Batı)(FN)
{ şkul}(AH güneybatısı)
{-şi} (AH merkezi)(Doğu)
Bu tip fiil-zarf için hareket fiilleri ile ilgili maddelere bakınız. (→ 13.4.3.3.)
______________________________________________________________________
13.3.2.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Gelecekte (biri birinin bir şeyi) oluncaya kadar” ve “gelecekte (birinin çocuğu) oluncaya kadar” anlamına gelen fiil-zarf
Yapısı :
emperfektif istek kipi + {-şa} (*)
(*) Fındıklı ilçesi ve bundan daha batıda konuşulan diyalektlerde ise :
perfektif istek kipi + {-şa} (→ 13.4.5.5.)
Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde, perfektif aspekti olan fiilden türen bu tip fiil-zarf, genelde “(biri bir şey) yapıncaya kadar” anlamına gelir.
özne |
AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
mave(r)t’aşa |
max’ve(r)t’aşa |
2.tekil |
gave(r)t’aşa |
gax’ve(r)t’aşa |
3.tekil |
ave(r)t’aşa |
ax’ve(r)t’a(ş)şa |
1.çoğul |
mave(r)t’atşa |
max’ve(r)t’atşa |
2.çoğul |
gave(r)t’atşa |
gax’ve(r)t’atşa |
3.çoğul |
ave(r)t’anşa |
ax’ve(r)t’anşa |
ma bere mave(r)t’aşa (AH) Çocuğum oluncaya kadar
ma bere max’ve(r)t’aşa (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
13.3.2.4. Perfektif
______________________________________________________________________
13.3.2.4.1. Temel biçimi
[A] ADY evrim fiili, ancak istek kipinde perfektif aspekte sahiptir.
[B] AD evrim fiili : “(birinin çocoğu) oldu”; “(birinin ürünü) oldu”
(Batı)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mayu |
mayes ~ mayey |
gayu |
gayes ~ gayey |
ayu |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mayes ~ mayey |
gayes ~ gayey |
ayes ~ ayey |
(FN-Ç’anapet)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mau |
maez |
gau |
gaez |
au |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
maez |
gaez |
aez |
●●● Fındıklı diyalektleri arasında mayu, mayez, gayu, gayez, ayu, ayez vs biçimleri olanlar da vardır.
(FN doğusu)(AH)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mavu |
mavez |
gavu |
gavez |
avu |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mavez |
gavez |
avez |
(Doğu)
özne |
Datif tümlecin şahsı ve sayısı |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
max’u |
max’vez |
gax’u |
gax’vez |
ax’u |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
max’vez |
gax’vez |
ax’vez |
[C] DY evrim fiili
datif özne |
PZ |
ÇM, AŞ |
FN |
AH |
Doğu |
1.tekil |
mayu |
mayu |
mayu ~ mau ~ mavu |
mavu |
max’u |
2.tekil |
gayu |
gayu |
gayu ~ gau ~ gavu |
gavu |
gax’u |
3.tekil |
ayu |
ayu |
ayu ~ au ~ avu |
avu |
ax’u |
1.çoğul |
mayes |
mayey |
mayez ~ maez ~ mavez |
mavez |
max’vez |
2.çoğul |
gayes |
gayey |
gayez ~ gaez ~ gavez |
gavez |
gax’vez |
3.çoğul |
ayes |
ayey |
ayez ~ aez ~ avez |
avez |
ax’vez |
İni mayu. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN) Üşüdüm.
~ İni mau. (FN)
~ İni mavu. (FN)(AH)
~ X’ini max’u. (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
13.3.2.4.2. Emir kipi
“ADY evrim fiili”, “AD evrim fiili” ve “DY evrim fiili”, emir kipine sahip değildir.
______________________________________________________________________
13.3.2.4.3. Perfektif “duyulmuş” geçmiş zaman
Yapısı :
perfektif temel biçimi + -don(u) (PZ)
-do (ÇM)
-doren (Orta)
{-eren} (HP)
{-elen/-eren}(ÇX)
Tüm fiillerin duyulmuş geçmiş zaman biçimleri eşyaplıdır.
______________________________________________________________________
13.3.2.4.4. Daha-önce-geçmiş zaman
Yapısı :
[A] (Batı)(Orta)
perfektif temel biçimi + daha-önce-geçmiş zaman göstergesi (*)
(*) yöreye göre {-dot’u/ -dort’u/ -dot’t’un/ -dort’un}
[B] (Doğu) şahıs göstergesi
+ perfektif kökü
+ {-ere-}/{-ele-} (1)
+ {-t’-}
+ çok işlevli sonek (2)
(1) Çxala’da fiilin kökü /r/ ile bitiyorsa {-ele-}
(2) şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi
Tüm fiillerin daha-önce-geçmiş zaman biçimi eşyaplıdır.
______________________________________________________________________
13.3.2.4.5. Dilek kipi
[A] (Batı)(FN) perfektif temel biçimi + {-k’o}~{-k’on}
[B] (AH)
Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.
[C] (Doğu) Perfektif istek kipinden (→ 13.3.2.5.) türer.
______________________________________________________________________
13.3.2.4.6. Zarfsal cümlemsi
Lazca fiillerin perfektif temel biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak geçmişte “...-meden önce”, “...-diğinde”, “... iken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.4.7.)
______________________________________________________________________
13.3.2.5. Perfektif istek kipi
______________________________________________________________________
13.3.2.5.1. Temel biçimi
[A] ADY evrim fiili : “(biri birinin bir şeyi) olsun” (kelimesi kelimesine : ola)
ve “(bir şey biri için bir halde olsun”
(Batı)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gaya |
gayat |
vaya ~ baya |
|
2.tekil |
maya |
mayat |
|
aya |
|
3.tekil |
mayas ~ mayay |
mayan |
gayas ~ gayay |
gayan |
ayas ~ ayay |
1.çoğul |
|
gayat |
vayat ~ bayat |
||
2.çoğul |
mayat |
|
ayat |
||
3.çoğul |
mayan |
gayan |
ayan |
(FN-Ç’anapet, Ç’ennet)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gaa |
gaat |
baa |
|
2.tekil |
maa |
maat |
|
(d)aa (*) |
|
3.tekil |
maaz |
maan |
gaaz |
gaan |
aaz |
1.çoğul |
|
gaat |
baat |
||
2.çoğul |
maat |
|
aat |
||
3.çoğul |
maan |
gaan |
aan |
(*) Bu biçim sırf olumluluk başekli daa olarak gözlemlenir. Başka biçimler başekli olabilir ve olmayabilir. Şayet başeksiz “aa” denirse anlaşılamayacaktır.
●●● Fındıklı diyalektleri arasında maya, mayaz, mayat, mayan ; gaya, gayaz, gayat, gayan ; aya, ayaz, ayat, ayan vs biçimleri olanlar da vardır.
(FN doğusu)(AH)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gava |
gavat |
bava |
|
2.tekil |
mava |
mavat |
|
ava |
|
3.tekil |
mavaz |
mavan |
gavaz |
gavan |
avaz |
1.çoğul |
|
gavat |
bavat |
||
2.çoğul |
mavat |
|
avat |
||
3.çoğul |
mavan |
gavan |
avan |
(Doğu)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gax’va |
gax’vat |
vax’va |
|
2.tekil |
max’va |
max’vat |
|
ax’va |
|
3.tekil |
max’az |
max’van |
gax’az |
gax’van |
ax’az |
1.çoğul |
|
gax’vat |
vax’vat |
||
2.çoğul |
max’vat |
|
ax’vat |
||
3.çoğul |
max’van |
gax’van |
ax’van |
[B] AD evrim fiili : “(birinin çocuğu veya ürünü) olsun/ola”
(Batı)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mayas ~ mayay |
mayan |
gayas ~ gayay |
gayan |
ayas ~ ayay |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mayan |
gayan |
ayan |
(FN-Ç’anapet)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
maaz |
maan |
gaaz |
gaan |
aaz |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
maan |
gaan |
aan |
●●● Fındıklı’da mayaz, mayan ; gayaz, gayan ; ayaz, ayan biçimleri olan diyalektler de vardır.
(Orta)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mavaz |
mavan |
gavaz |
gavan |
avaz |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mavan |
gavan |
avan |
(Doğu)
özne |
Datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
max’vaz |
max’van |
gax’vaz |
gax’van |
ax’vaz |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
max’van |
gax’van |
ax’van |
[C] Evrim fiili
datif özne |
PZ |
ÇM, AŞ |
FN |
AH |
Doğu |
1.tekil |
mayas |
mayay |
mayaz ~ maaz ~ mavaz |
mavaz |
max’vaz |
2.tekil |
gayas |
gayay |
gayaz ~ gaaz ~ gavaz |
gavaz |
gax’vaz |
3.tekil |
ayas |
ayay |
ayaz ~ aaz ~ avaz |
avaz |
ax’vaz |
1.çoğul |
mayan |
mayan |
mayan ~ maan ~ mavan |
mavan |
max’van |
2.çoğul |
gayan |
gayan |
gayan ~ gaan ~ gavan |
gavan |
gax’van |
3.çoğul |
ayan |
ayan |
ayan ~ aan ~ avan |
avan |
ax’van |
Oncğore gayas. (PZ) Utansın.
~ Oncğor gayay. (ÇM)
~ Oncğore gayay. (AŞ)
~ Oncğore gayaz. (FN)
~ Oncğore gaaz. (FN)
~ Oncğore gavaz. (FN)(AH)
~ Oncğor gavas. (AH-Pilarget)
~ Oncğore gax’vaz/gax’vas. (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
13.3.2.5.2. (PZ)(AK) Perfektif yasak istek kipi
Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde evrim fiillerinin yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer.
özne |
PZ |
AK |
1.tekil |
mot-mayas |
var-max’vas |
2.tekil |
mot-gayas |
var-gax’vas |
3.tekil |
mot-ayas |
var-ax’vas |
1.çoğul |
mot-mayan |
var-max’van |
2.çoğul |
mot-gayan |
var-gax’van |
3.çoğul |
mot-ayan |
var-ax’van |
●●● (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) Çamlıhemşin ilçesi ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde yasak istek kipi, emperfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.2.3.2.)
______________________________________________________________________
13.3.2.5.3. Zarfsal cümlemsi
Lazca fiillerin perfektif istek kipi biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak gelecekte “...-meden önce”, “...-diğinde”, “...-irken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.5.5.)
______________________________________________________________________
13.3.2.6. Gelecek zaman
İni gayasere. (PZ) Üşüyeceksin.
~ İni gayasen. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)
~ İni gaasen. (FN-Ç’anapet, Ç’ennet)(1)(2)
~ İni gavasen. (FN)(AH)
~ X’ini gax’vasinon. (HP-Ortahopa)
~ X’ini gax’vasun. (ÇX)
●●● (1) Fındıklı diyalektlerinin bazılarında /a/ arkasında /x’/ fonemi kaybolduktan sonra “işlevsiz ek-konson /y/” meydana gelmeden iki vuayel art arda gelebilir.
●●● (2) Bazı atasözü ve beddualarda “eski zamanlardaki gelecek zaman biçimi” olarak değerlendirebilen biçimi gözlemlenir. O-na na var-gapelaseren do ğurzuli na ga(v)aseren ! (FN-Ç’anapet) bed. [Bu bedduayı kadınlar kullanılır.] “İnşallah hayırını görmeyip sana zehir olur !”
______________________________________________________________________
13.3.3. Dø evrim fiilleri
______________________________________________________________________
13.3.3.1. adven[1] “(bir hayvan) kızışıyor”
● Emperfektif istek kipi temel biçimi, kır harfler ile gösterilmiştir.
(PZ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
3.tekil |
adven |
advert’u |
advert’as |
adu |
advas |
3.çoğul |
adveran |
advert’es |
advert’an |
adves |
advan |
(ÇM)(AŞ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
3.tekil |
adven |
advert’u |
advert’ay |
adu |
advay |
3.çoğul |
adveran ~ advenan |
advert’ey |
advert’an |
advey |
advan |
(Orta・Doğu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
3.tekil |
adven |
adve(r)t’u |
adve(r)t’az |
adu |
advaz |
3.çoğul |
advenan |
adve(r)t’ez |
adve(r)t’an |
advez |
advan |
______________________________________________________________________
13.3.3.2. dvanç’inen (Batı) ~ daç’k’inen (FN-Ç’anapet) ~ daç’k’inden (FN)(AH)(HP) ~ dvaç’k’inden (ÇX) “yoruluyor”
■ Bu fiilin birden fazla heceleri vurguludur. Fiilbaşlı olduğundan dolayı baştaki hece vurgulu olur ; {a-} kökbaşını içine alan hece yüksek tonlu olup ilk hece ile aynı derecede vurguludur ; gelecek zaman biçimlerinde istek kipi göstergesi {-a-}, uzunca telaffuz edilir.
(PZ batısı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
domanç’inen |
domanç’inert’u |
domanç’inert’as |
2.tekil |
doganç’inen |
doganç’inert’u |
doganç’inert’as |
3.tekil |
dvanç’inen |
dvanç’inert’u |
dvanç’inert’as |
1.çoğul |
domanç’ineran |
domanç’inert’es |
domanç’inert’an |
2.çoğul |
doganç’ineran |
doganç’inert’es |
doganç’inert’an |
3.çoğul |
dvanç’ineran |
dvanç’inert’es |
dvanç’inert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domanç’inu |
domanç’inas |
domanç’inasere |
2.tekil |
doganç’inu |
doganç’inas |
doganç’inasere |
3.tekil |
dvanç’inu |
dvanç’inas |
dvanç’inasere |
1.çoğul |
domanç’ines |
domanç’inan |
domanç’inanene (*) |
2.çoğul |
doganç’ines |
doganç’inan |
doganç’inanene (*) |
3.çoğul |
dvanç’ines |
dvanç’inan |
dvanç’inanene (*) |
(*) Ya da domanç’inanere, doganç’inanere, dvanç’inanere.
(FN-Ç’anapet)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
domaç’k’inen |
domaç’k’inert’u |
domaç’k’inert’az |
2.tekil |
dogaç’k’inen |
dogaç’k’inert’u |
dogaç’k’inert’az |
3.tekil |
daç’k’inen |
daç’k’inert’u |
daç’k’inert’az |
1.çoğul |
domaç’k’inenan |
domaç’k’inert’ez |
domaç’k’inert’an |
2.çoğul |
dogaç’k’inenan |
dogaç’k’inert’ez |
dogaç’k’inert’an |
3.çoğul |
daç’k’inenan |
daç’k’inert’ez |
daç’k’inert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’k’inu |
domaç’k’inaz |
domaç’k’inasen |
2.tekil |
dogaç’k’inu |
dogaç’k’inaz |
dogaç’k’inasen |
3.tekil |
daç’k’inu |
daç’k’inaz |
daç’k’inasen |
1.çoğul |
domaç’k’inez |
domaç’k’inan |
domaç’k’inanen |
2.çoğul |
dogaç’k’inez |
dogaç’k’inan |
dogaç’k’inanen |
3.çoğul |
daç’k’inez |
daç’k’inan |
daç’k’inanen |
(AH)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
domaç’k’inden |
domaç’k’indet’u |
domaç’k’indet’az |
2.tekil |
dogaç’k’inden |
dogaç’k’indet’u |
dogaç’k’indet’az |
3.tekil |
daç’k’inden |
daç’k’indet’u |
daç’k’indet’az |
1.çoğul |
domaç’k’indenan |
domaç’k’indet’ez |
domaç’k’indet’an |
2.çoğul |
dogaç’k’indenan |
dogaç’k’indet’ez |
dogaç’k’indet’an |
3.çoğul |
daç’k’indenan |
daç’k’indet’ez |
daç’k’indet’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’k’indu |
domaç’k’indaz |
domaç’k’indasen |
2.tekil |
dogaç’k’indu |
dogaç’k’indaz |
dogaç’k’indasen |
3.tekil |
daç’k’indu |
daç’k’indaz |
daç’k’indasen |
1.çoğul |
domaç’k’indez |
domaç’k’indan |
domaç’k’indanen |
2.çoğul |
dogaç’k’indez |
dogaç’k’indan |
dogaç’k’indanen |
3.çoğul |
daç’k’indez |
daç’k’indan |
daç’k’indanen |
(ÇX)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
domaç’k’inden |
domaç’k’indet’u |
domaç’k’indet’as |
2.tekil |
dogaç’k’inden |
dogaç’k’indet’u |
dogaç’k’indet’as |
3.tekil |
dvaç’k’inden |
dvaç’k’indet’u |
dvaç’k’indet’as |
1.çoğul |
domaç’k’indenan |
domaç’k’indet’es |
domaç’k’indet’an |
2.çoğul |
dogaç’k’indenan |
dogaç’k’indet’es |
dogaç’k’indet’an |
3.çoğul |
dvaç’k’indenan |
dvaç’k’indet’es |
dvaç’k’indet’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
sitek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
domaç’k’indu |
domaç’k’indas |
domaç’k’indasun |
2.tekil |
dogaç’k’indu |
dogaç’k’indas |
dogaç’k’indasun |
3.tekil |
dvaç’k’indu |
dvaç’k’indas |
dvaç’k’indasun |
1.çoğul |
domaç’k’indes |
domaç’k’indan |
domaç’k’indanun |
2.çoğul |
dogaç’k’indes |
dogaç’k’indan |
dogaç’k’indanun |
3.çoğul |
dvaç’k’indes |
dvaç’k’indan |
dvaç’k’indanun |
Perfektif temel biçimi “yoruldu (= şimdi yorulmuş haldedir)” diye şimdiki hali ifade eder.
Geçmişteki hali ifade eden biçimler şöyledir. 3’üncü şahıs çoğul örnekleri :
dvanç’ines-dot’u (PZ) “yorulmuşlardı (= yorulmuş halde idiler)
dvanç’iney-dort’u (ÇM-Ğvant)
daç’k’inez-dort’un (FN-Ç’anapet)
daç’k’indez-dot’t’un (FN-Ç’ennet)
daç’k’indez-dort’un (AH)
daç’k’inderet’ez (HP)
dvaç’k’inderet’es (ÇX)
______________________________________________________________________
13.3.3.3. açinden (PZ)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) ~ açindren (ÇM) “hapşırıyor”
■ İkinci hecesi ile istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hecesi vurgulular.
(ÇM)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
maçindren |
maçindrert’u |
maçindrert’ay |
2.tekil |
gaçindren |
gaçindrert’u |
gaçindrert’ay |
3.tekil |
açindren |
açindrert’u |
açindrert’ay |
1.çoğul |
maçindreran |
maçindrert’ey |
maçindrert’an |
2.çoğul |
gaçindreran |
gaçindrert’ey |
gaçindrert’an |
3.çoğul |
açindreran |
açindrert’ey |
açindrert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
maçindru |
maçindray |
maçindrasen |
2.tekil |
gaçindru |
gaçindray |
gaçindrasen |
3.tekil |
açindru |
açindray |
açindrasen |
1.çoğul |
maçindrey |
maçindran |
maçindranen |
2.çoğul |
gaçindrey |
gaçindran |
gaçindranen |
3.çoğul |
açindrey |
açindran |
açindranen |
(AH merkezi)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
maçinden |
maçindet’u |
maçindet’az |
2.tekil |
gaçinden |
gaçindet’u |
gaçindet’az |
3.tekil |
açinden |
açindet’u |
açindet’az |
1.çoğul |
maçindenan |
maçindet’ez |
maçindet’an |
2.çoğul |
gaçindenan |
gaçindet’ez |
gaçindet’an |
3.çoğul |
açindenan |
açindet’ez |
açindet’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
maçindu |
maçindaz |
maçindasen |
2.tekil |
gaçindu |
gaçindaz |
gaçindasen |
3.tekil |
açindu |
açindaz |
açindasen |
1.çoğul |
maçindez |
maçindan |
maçindanoren |
2.çoğul |
gaçindez |
gaçindan |
gaçindanoren |
3.çoğul |
açindez |
açindan |
açindanoren |
____________________________________ __________________________________
13.3.4. DH (datif özneli hemcins tümleçli) evrim fiilleri
______________________________________________________________________
13.3.4.1. ambinen ~ auminen ~ ax’ominen “susuyor”
(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mambinen |
mambinert’u |
mambinert’ay |
2.tekil |
gambinen |
gambinert’u |
gambinert’ay |
3.tekil |
ambinen |
ambinert’u |
ambinert’ay |
1.çoğul |
mambinenan |
mambinert’ey |
mambinert’an |
2.çoğul |
gambinenan |
gambinert’ey |
gambinert’an |
3.çoğul |
ambinenan |
ambinert’ey |
ambinert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mambinu |
mambinay |
mambinasen |
2.tekil |
gambinu |
gambinay |
gambinasen |
3.tekil |
ambinu |
ambinay |
ambinasen |
1.çoğul |
mambiney |
mambinan |
mambinanen |
2.çoğul |
gambiney |
gambinan |
gambinanen |
3.çoğul |
ambiney |
ambinan |
ambinanen |
(FN)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mauminen |
maumine(r)t’u |
maumine(r)t’az |
2.tekil |
gauminen |
gaumine(r)t’u |
gaumine(r)t’az |
3.tekil |
auminen |
aumine(r)t’u |
aumine(r)t’az |
1.çoğul |
mauminenan |
maumine(r)t’ez |
maumine(r)t’an |
2.çoğul |
gauminenan |
gaumine(r)t’ez |
gaumine(r)t’an |
3.çoğul |
auminenan |
aumine(r)t’ez |
aumine(r)t’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mauminu |
mauminaz |
mauminasen |
2.tekil |
gauminu |
gauminaz |
gauminasen |
3.tekil |
auminu |
auminaz |
auminasen |
1.çoğul |
mauminez |
mauminan |
mauminanen |
2.çoğul |
gauminez |
gauminan |
gauminanen |
3.çoğul |
auminez |
auminan |
auminanen |
______________________________________________________________________
13.3.4.2. amşk’orinen/amşk’urinen (Batı) ~ amşkorinen (Orta) ~ amşkironen (HP)(ÇX) “acıkıyor”
(PZ batısı)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mamşk’orinen |
mamşk’orinert’u |
mamşk’orinert’as |
2.tekil |
gamşk’orinen |
gamşk’orinert’u |
gamşk’orinert’as |
3.tekil |
amşk’orinen |
amşk’orinert’u |
amşk’orinert’as |
1.çoğul |
mamşk’orineran |
mamşk’orinert’es |
mamşk’orinert’an |
2.çoğul |
gamşk’orineran |
gamşk’orinert’es |
gamşk’orinert’an |
3.çoğul |
amşk’orineran |
amşk’orinert’es |
amşk’orinert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mamşk’orinu |
mamşk’orinas |
mamşk’orinasere |
2.tekil |
gamşk’orinu |
gamşk’orinas |
gamşk’orinasere |
3.tekil |
amşk’orinu |
amşk’orinas |
amşk’orinasere |
1.çoğul |
mamşk’orines |
mamşk’orinan |
mamşk’orinanene (*) |
2.çoğul |
gamşk’orines |
gamşk’orinan |
gamşk’orinanene (*) |
3.çoğul |
amşk’orines |
amşk’orinan |
amşk’orinanene (*) |
(*) Ya da mamşk’orinanere, gamşk’orinanere, amşkorinanere.
(ÇM-Ğvant)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mamşk’urinen |
mamşk’urinert’u |
mamşk’urinert’ay |
2.tekil |
gamşk’urinen |
gamşk’urinert’u |
gamşk’urinert’ay |
3.tekil |
amşk’urinen |
amşk’urinert’u |
amşk’urinert’ay |
1.çoğul |
mamşk’urineran |
mamşk’urinert’ey |
mamşk’urinert’an |
2.çoğul |
gamşk’urineran |
gamşk’urinert’ey |
gamşk’urinert’an |
3.çoğul |
amşk’urineran |
amşk’urinert’ey |
amşk’urinert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mamşk’urinu |
mamşk’urinay |
mamşk’urinasen |
2.tekil |
gamşk’urinu |
gamşk’urinay |
gamşk’urinasen |
3.tekil |
amşk’urinu |
amşk’urinay |
amşk’urinasen |
1.çoğul |
mamşk’uriney |
mamşk’urinan |
mamşk’urinanen |
2.çoğul |
gamşk’uriney |
gamşk’urinan |
gamşk’urinanen |
3.çoğul |
amşk’uriney |
amşk’urinan |
amşk’urinanen |
(AH-Sidere)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mamşkorinen |
mamşkorine(r)t’u |
mamşkorine(r)t’as |
2.tekil |
gamşkorinen |
gamşkorine(r)t’u |
gamşkorine(r)t’as |
3.tekil |
amşkorinen |
amşkorine(r)t’u |
amşkorine(r)t’az |
1.çoğul |
mamşkorinenan |
mamşkorine(r)t’es |
mamşkorine(r)t’as |
2.çoğul |
gamşkorinenan |
gamşkorine(r)t’es |
gamşkorine(r)t’as |
3.çoğul |
amşkorinenan |
amşkorine(r)t’es |
amşkorine(r)t’as |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mamşkorinu |
mamşkorinas |
mamşkorinasen |
2.tekil |
gamşkorinu |
gamşkorinas |
gamşkorinasen |
3.tekil |
amşkorinu |
amşkorinas |
amşkorinasen |
1.çoğul |
mamşkorines |
mamşkorinan |
mamşkorinanon |
2.çoğul |
gamşkorines |
gamşkorinan |
gamşkorinanon |
3.çoğul |
amşkorines |
amşkorinan |
amşkorinanon |
(HP-P’eronit)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mamşkironen |
mamşkironet’u |
mamşkironet’az |
2.tekil |
gamşkironen |
gamşkironet’u |
gamşkironet’az |
3.tekil |
amşkironen |
amşkironet’u |
amşkironet’az |
1.çoğul |
mamşkironenan |
mamşkironet’es |
mamşkironet’an |
2.çoğul |
gamşkironenan |
gamşkironet’es |
gamşkironet’an |
3.çoğul |
amşkironenan |
amşkironet’es |
amşkironet’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mamşkironu |
mamşkironaz |
mamşkironasen |
2.tekil |
gamşkironu |
gamşkironaz |
gamşkironasen |
3.tekil |
amşkironu |
amşkironaz |
amşkironasen |
1.çoğul |
mamşkironez |
mamşkironan |
mamşkironasen |
2.çoğul |
gamşkironez |
gamşkironan |
gamşkironasen |
3.çoğul |
amşkironez |
amşkironan |
amşkironasen |
P’ri mamşk’urinan vigzalat. (ÇM) Açıkmadan önce gidelim.
~ P’ri mamşk’orinan bigzalat. (AŞ-Ok’orrdule)
p’ri fiil ön-edatı : ...-meden önce (*)
vigzalat ~ bigzalat Aø hareket fiili : igzalams (gidiyor), perfektif istek kipi 1.ş. çoğul
(*) (→ 13.4.4.7., 13.4.5.5., 13.4.6.3.)
● Aynı kökenli fiil : nşk’oroy (ÇM-Ğvant) ~ şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu) “açtır” (→ 13.2.3.3.)
______________________________________________________________________
13.3.5. DA evrim fiilleri
______________________________________________________________________
13.3.5.1. ak’omanden (PZ) ~ ak’omaden (ÇM)(AŞ) “özlüyor”
Bu fiilin emperfektif temel biçimi genel geçeri, perfektif temel biçimi “özledim” diye şimdiki hali ifade eder.
Bu fiil genelde tek-şahıslı olarak çekilir. Çamlıhemşin diyalektlerinde kısmen istisna gözlemlenmektedir. (***)
(PZ doğusu)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mak’omanden |
mak’omandert’u |
mak’omandert’ay |
2.tekil |
gak’omanden |
gak’omandert’u |
gak’omandert’ay |
3.tekil |
ak’omanden |
ak’omandert’u |
ak’omandert’ay |
1.çoğul |
mak’omanderan |
mak’omandert’es |
mak’omandert’an |
2.çoğul |
gak’omanderan |
gak’omandert’es |
gak’omandert’an |
3.çoğul |
ak’omanderan |
ak’omandert’es |
ak’omandert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mak’omandu |
mak’omandas |
mak’omandasen |
2.tekil |
gak’omandu |
gak’omandas |
gak’omandasen |
3.tekil |
ak’omandu |
ak’omandas |
ak’omandasen |
1.çoğul |
mak’omandes |
mak’omandan |
mak’omandanen |
2.çoğul |
gak’omandes |
gak’omandan |
gak’omandanen |
3.çoğul |
ak’omandes |
ak’omandan |
ak’omandanen |
(AŞ)
özne |
emperfektif |
||
şimdiki zaman |
geçmiş zaman |
istek kipi |
|
1.tekil |
mak’omaden |
mak’omadert’u |
mak’omadert’ay |
2.tekil |
gak’omaden |
gak’omadert’u |
gak’omadert’ay |
3.tekil |
ak’omaden |
ak’omadert’u |
ak’omadert’ay |
1.çoğul |
mak’omadenan |
mak’omadert’ey |
mak’omadert’an |
2.çoğul |
gak’omadenan |
gak’omadert’ey |
gak’omadert’an |
3.çoğul |
ak’omadenan |
ak’omadert’ey |
ak’omadert’an |
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
mak’omadu |
mak’omaday |
mak’omadasen |
2.tekil |
gak’omadu |
gak’omaday |
gak’omadasen |
3.tekil |
ak’omadu |
ak’omaday |
ak’omadasen |
1.çoğul |
mak’omadey |
mak’omadan |
mak’omadanen |
2.çoğul |
gak’omadey |
gak’omadan |
gak’omadanen |
3.çoğul |
ak’omadey |
ak’omadan |
ak’omadanen |
(***) Çamlıhemşin Mek’alesk’irit köylü rahmetli Hatice Demirkıran tarafından yazılan desta’ni “Ç’emu-şk’imi”de iki-şahıslı olarak çekilmiş mak’omandi (seni özledim) biçimi kullanılıyor. Konuşma dilinde de Ğvant diyalektinde, apsolütif tümleç 2’nci şahıs olursa ma si mak’omadi, ma t’k’va mak’omadit şeklinde iki-şahıslı olarak çekilir.
● Eşanlamlı fiil : ganç’elen (Orta)(HP) ~ gvanç’elen (ÇX) (→ 13.3.5.3.)
______________________________________________________________________
13.3.5.2. aoropen[2] (FN-Ç’anapet) ~ ax’oropen (ÇX) “aşık oluyor, sevdalanıyor”
(FN-Ç’anapet)
özne |
emperfektif |
perfektif |
||
şimdiki zaman |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
1.tekil |
maoropen |
maorope(r)t’az |
maoropu |
maoropaz |
2.tekil |
gaoropen |
gaorope(r)t’az |
gaoropu |
gaoropaz |
3.tekil |
aoropen |
aorope(r)t’az |
aoropu |
aoropaz |
1.çoğul |
maoropenan |
maorope(r)t’an |
maoropez |
maoropan |
2.çoğul |
gaoropenan |
gaorope(r)t’an |
gaoropez |
gaoropan |
3.çoğul |
aoropenan |
aorope(r)t’an |
aoropez |
aoropan |
(ÇX)
özne |
emperfektif |
perfektif |
||
şimdiki zaman |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
1.tekil |
max’oropen |
max’oropert’as |
max’oropu |
max’oropas |
2.tekil |
gax’oropen |
gax’oropert’as |
gax’oropu |
gax’oropas |
3.tekil |
ax’oropen |
ax’oropert’as |
ax’oropu |
ax’oropas |
1.çoğul |
max’oropenan |
max’oropert’an |
max’oropes |
max’oropan |
2.çoğul |
gax’oropenan |
gax’oropert’an |
gax’oropes |
gax’oropan |
3.çoğul |
ax’oropenan |
axoropert’an |
ax’oropes |
ax’oropan |
● Eşbiçimli fiil : (→ 13.2.4.4.)
______________________________________________________________________
13.3.5.3. ganç’elen (Orta)(HP) ~ gvanç’elen (ÇX) “özlüyor”
Bu fiil iki-şahıslı çekimlidir. Datif özneli olduğundan dolayı şahıs göstergelerinin işlevi, apsolütif veya ergatif özneli fiillerde olduğunun tersi olur.
Şahıs öneki I - {b-/v-}{ø-}{ø-} - tümlecin şahsını gösterir.
Çok işlevli soneki - {-er}{-er}{-en} - yine tümlecin şahsını gösterir.
Şahıs öneki II - {m-}{g-}{ø-} - öznenin şahsını gösterir.
■ {go-/g-} fiilbaşını içine alan hece ile {a-} kökbaşını içine alan hece aynı derecede vurguludur.
(Orta) emperfektif şimdiki zaman
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2. tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomanç’eler |
gomanç’elen |
2.tekil |
goganç’eler |
|
goganç’elen |
3.tekil |
gobanç’eler |
ganç’eler |
ganç’elen |
1.çoğul |
|
gomanç’elert |
gomanç’elenan |
2.çoğul |
goganç’elert |
|
goganç’elenan |
3.çoğul |
gobanç’eler |
ganç’eler |
ganç’elen |
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3. çoğul |
|
1.tekil |
|
gomanç’elert |
gomanç’elen |
2.tekil |
goganç’elert |
|
goganç’elen |
3.tekil |
gobanç’elert |
ganç’elert |
ganç’elen |
1.çoğul |
|
gomanç’elert |
gomanç’elenan |
2.çoğul |
goganç’elert |
|
goganç’elenan |
3.çoğul |
gobanç’elert |
ganç’elert |
ganç’elenan |
(Orta) perfektif temel biçimi
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2. tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomanç’eli |
gomanç’elu |
2.tekil |
goganç’eli |
|
goganç’elu |
3.tekil |
gobanç’eli |
ganç’eli |
ganç’elu |
1.çoğul |
|
gomanç’elit |
gomanç’elez |
2.çoğul |
goganç’elit |
|
goganç’elez |
3.çoğul |
gobanç’eli |
ganç’eli |
ganç’elu |
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3. çoğul |
|
1.tekil |
|
gomanç’elit |
gomanç’elu |
2.tekil |
goganç’elit |
|
goganç’elu |
3.tekil |
gobanç’elit |
ganç’elit |
ganç’elu |
1.çoğul |
|
gomanç’elit |
gomanç’elez |
2.çoğul |
goganç’elit |
|
goganç’elez |
3.çoğul |
gobanç’elit |
ganç’elit |
ganç’elez |
(ÇX) emperfektif şimdiki zaman
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2. tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomanç’eler |
gomanç’elen |
2.tekil |
goganç’eler |
|
goganç’elen |
3.tekil |
govanç’eler |
gvanç’eler |
gvanç’elen |
1.çoğul |
|
gomanç’elert |
gomanç’elenan |
2.çoğul |
goganç’elert |
|
goganç’elenan |
3.çoğul |
govanç’eler |
gvanç’eler |
gvanç’elen |
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3. çoğul |
|
1.tekil |
|
gomanç’elert |
gomanç’elen |
2.tekil |
goganç’elert |
|
goganç’elen |
3.tekil |
govanç’elert |
gvanç’elert |
gvanç’elen |
1.çoğul |
|
gomanç’elert |
gomanç’elenan |
2.çoğul |
goganç’elert |
|
goganç’elenan |
3.çoğul |
govanç’elert |
gvanç’elert |
gvanç’elenan |
(ÇX) perfektif temel biçimi
datif özneözne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2. tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomanç’eli |
gomanç’elu |
2.tekil |
goganç’eli |
|
goganç’elu |
3.tekil |
govanç’eli |
gvanç’eli |
gvanç’elu |
1.çoğul |
|
gomanç’elit |
gomanç’eles |
2.çoğul |
goganç’elit |
|
goganç’eles |
3.çoğul |
govanç’eli |
gvanç’eli |
gvanç’elu |
datif özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3. çoğul |
|
1.tekil |
|
gomanç’elit |
gomanç’elu |
2.tekil |
goganç’elit |
|
goganç’elu |
3.tekil |
govanç’elit |
gvanç’elit |
gvanç’elu |
1.çoğul |
|
gomanç’elit |
gomanç’eles |
2.çoğul |
goganç’elit |
|
goganç’eles |
3.çoğul |
govanç’elit |
gvanç’elit |
gvanç’eles |
● Eşanlamlı fiil : ak’omandu (PZ) ~ ak’omadu (ÇM)(AŞ) (→ 13.3.5.1.)
______________________________________________________________________
13.3.5.4. gvaşinen (Batı) ~ gaşinen (Orta)(HP) ~ gvaşinen (ÇX) “hatırlıyor”
(ÇM)
özne |
emperfektif |
perfektif |
||
şimdiki zaman |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
1.tekil |
gomaşinen |
gomaşinert’ay |
gomaşinu |
gomaşinay |
2.tekil |
gogaşinen |
gogaşinert’ay |
gogaşinu |
gogaşinay |
3.tekil |
gvaşinen |
gvaşinert’ay |
gvaşinu |
gvaşinay |
1.çoğul |
gomaşineran |
gomaşinert’an |
gomaşiney |
gomaşinan |
2.çoğul |
gogaşineran |
gogaşinert’an |
gogaşiney |
gogaşinan |
3.çoğul |
gvaşineran |
gvaşinert’an |
gvaşiney |
gvaşinan |
(Orta)
özne |
emperfektif |
perfektif |
||
şimdiki zaman |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
1.tekil |
gomaşinen |
gomaşinert’az |
gomaşinu |
gomaşinaz |
2.tekil |
gogaşinen |
gogaşinert’az |
gogaşinu |
gogaşinaz |
3.tekil |
gaşinen |
gaşinert’az |
gaşinu |
gaşinaz |
1.çoğul |
gomaşinenan |
gomaşinert’an |
gomaşinez |
gomaşinan |
2.çoğul |
gogaşinenan |
gogaşinert’an |
gogaşinez |
gogaşinan |
3.çoğul |
gaşinenan |
gvaşinert’an |
gaşinez |
gaşinan |
(ÇX)
özne |
emperfektif |
perfektif |
||
şimdiki zaman |
istek kipi |
temel biçimi |
istek kipi |
|
1.tekil |
gomaşinen |
gomaşinert’as |
gomaşinu |
gomaşinas |
2.tekil |
gogaşinen |
gogaşinert’as |
gogaşinu |
gogaşinas |
3.tekil |
gvaşinen |
gvaşinert’as |
gvaşinu |
gvaşinas |
1.çoğul |
gomaşinen |
gomaşinert’an |
gomaşines |
gomaşinan |
2.çoğul |
gogaşinen |
gogaşinert’an |
gogaşines |
gogaşinan |
3.çoğul |
gvaşinen |
gaşinert’an |
gvaşines |
gvaşinan |
______________________________________________________________________
13.3.5.5. goç’ondrun/ gvoç’ondrun (Batı) ~ goç’k’ondun (Orta)(HP) ~ gvoç’k’ondun (ÇX) “unutuyor”
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
goç’ondrun (PZ)(AŞ bir kısmı) ~ gvoçondrun (ÇM)(AŞ bir kısmı)
Bu fiil Batı diyalektlerde tek-şahıslı olarak çekilir.
● Emperfektif geçmiş zaman (gomoç’ondrurt’u, gogoç’ondrurt’u ...), perfektif istek kipi (gomoç’ondras, gogoç’ondras ...) vs, diğer fiillerde olduğu gibi temel biçimlerinden türer.
(PZ)
datif özne |
emperfektif |
perfektif |
şimdiki zaman |
temel biçimi |
|
1.tekil |
gomoç’ondrun |
gomoç’ondru |
2.tekil |
gogoç’ondrun |
gogoç’ondru |
3.tekil |
goç’ondrun |
goç’ondru |
1.çoğul |
gomoç’ondruran |
gomoç’ondres |
2.çoğul |
gogoç’ondruran |
gogoç’ondres |
3.çoğul |
goç’ondruran |
goç’ondres |
(ÇM)
datif özne |
emperfektif |
perfektif |
şimdiki zaman |
temel biçimi |
|
1.tekil |
gomoç’ondrun |
gomoç’ondru |
2.tekil |
gogoç’ondrun |
gogoç’ondru |
3.tekil |
gvoç’ondrun |
gvoç’ondru |
1.çoğul |
gomoç’ondruran |
gomoç’ondrey |
2.çoğul |
gogoç’ondruran |
gogoç’ondrey |
3.çoğul |
gvoç’ondruran |
gvoç’ondrey |
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
goç’k’ondun (Orta)(HP)
Bu fiil Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı çekimlidir.
(Orta) emperfektif şimdiki zaman
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondur |
gomoç’k’ondun |
2.tekil |
gogoç’k’ondur |
|
gogoç’k’ondun |
3.tekil |
goboç’k’ondur |
goç’k’ondur |
goç’kondun |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondu(r)t |
gomoç’k’ondunan |
2.çoğul |
gogoç’k’ondu(r)t |
|
gogoç’k’ondunan |
3.çoğul |
goboç’k’ondur |
goç’k’ondur |
goç’k’ondun |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondu(r)t |
gomoç’k’ondun |
2.tekil |
gogoç’k’ondu(r)t |
|
gogoç’k’ondun |
3.tekil |
goboç’k’ondu(r)t |
goç’k’ondu(r)t |
goç’k’ondun |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondu(r)t |
gomoç’k’ondunan |
2.çoğul |
gogoç’k’ondu(r)t |
|
gogoç’k’ondunan |
3.çoğul |
goboç’k’ondu(r)t |
goç’k’ondu(r)t |
goç’k’ondunan |
(Orta) perfektif temel biçimi
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondi |
gomoç’k’ondu |
2.tekil |
gogoç’k’ondi |
|
gogoç’k’ondu |
3.tekil |
goboç’k’ondi |
goç’k’ondi |
goç’kondu |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondez |
2.çoğul |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondez |
3.çoğul |
goboç’k’ondi |
goç’k’ondi |
goç’k’ondu |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondu |
2.tekil |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondu |
3.tekil |
goboç’k’ondit |
goç’k’ondit |
goç’k’ondu |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondez |
2.çoğul |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondez |
3.çoğul |
goboç’k’ondit |
goç’k’ondit |
goç’k’ondez |
● Bu fiilin tek-şahıslı çekimi de gözlemlenmektedir. İki-şahıslı olarak çekilen evrim fiili az sayıda bulunduğundan dolayı çekim sisteminde bazı düzensizlik meydana geliyor olabilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
gvoç’k’ondun (ÇX)
(ÇX) emperfektif şimdiki zaman
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondur |
gomoç’k’ondun |
2.tekil |
gogoç’k’ondur |
|
gogoç’k’ondun |
3.tekil |
govoç’k’ondur |
gvoç’k’ondur |
gvoç’kondun |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondurt |
gomoç’k’ondunan |
2.çoğul |
gogoç’k’ondurt |
|
gogoç’k’ondunan |
3.çoğul |
govoç’k’ondur |
gvoç’k’ondur |
gvoç’k’ondun |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondurt |
gomoç’k’ondun |
2.tekil |
gogoç’k’ondurt |
|
gogoç’k’ondun |
3.tekil |
govoç’k’ondurt |
gvoç’k’ondurt |
gvoç’k’ondun |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondurt |
gomoç’k’ondunan |
2.çoğul |
gogoç’k’ondurt |
|
gogoç’k’ondunan |
3.çoğul |
govoç’k’ondurt |
gvoç’k’ondurt |
gvoç’k’ondunan |
(ÇX) perfektif temel biçimi
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondi |
gomoç’k’ondu |
2.tekil |
gogoç’k’ondi |
|
gogoç’k’ondu |
3.tekil |
govoç’k’ondi |
gvoç’k’ondi |
gvoç’kondu |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondes |
2.çoğul |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondes |
3.çoğul |
govoç’k’ondi |
gvoç’k’ondi |
gvoç’k’ondu |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondu |
2.tekil |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondu |
3.tekil |
govoç’k’ondit |
gvoç’k’ondit |
gvoç’k’ondu |
1.çoğul |
|
gomoç’k’ondit |
gomoç’k’ondes |
2.çoğul |
gogoç’k’ondit |
|
gogoç’k’ondes |
3.çoğul |
govoç’k’ondit |
gvoç’k’ondit |
gvoç’k’ondes |
______________________________________________________________________
13.3.5.6. mo3’ondun (Batı) ; mo3’ons ~ mo3’ondun (Orta・Doğu) “hoşlanıyor, hoşuna gidiyor, beğeniyor”
Bu fiil, emperfektif şimdiki zamanda genel geçer (hoşlanır, hoşuna gider) veya önceden devam eden hali (önceden hoşlanıyor, beğeniyor) ifade eder. Perfektif temel biçimi, göz önünde gerçekleşen hali (hoşuna gitti = beğeniyor) anlatır.
Batı diyalektlerde tek-şahıslı, Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı olarak çekilir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
(Batı) mo3’ondun
özne |
emperfektif |
perfektif |
şimdiki zaman |
temel biçimi |
|
1.tekil |
mom3’ondun |
mom3’ondu |
2.tekil |
mok’3’ondun |
mok’3’ondu |
3.tekil |
mo3’ondun |
mo3’ondu |
1.çoğul |
mom3’onduran ~ mom3’ondunan |
mom3’ondes ~ mom3’ondey |
2.çoğul |
mok’3’onduran ~ mok’3’ondunan |
mok’3’ondes ~ mok’3’ondey |
3.çoğul |
mo3’onduran ~ mo3’ondunan |
mo3’ondes ~ mo3’ondey |
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
(Orta)(Doğu) mo3’ons ~ mo3’ondun
emperfektif şimdiki zaman A mo3’ons
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mom3’on |
mom3’ons |
2.tekil |
mok’3’on |
|
mok’3’ons |
3.tekil |
mop’3’on |
mo3’on |
mo3’ons |
1.çoğul |
|
mom3’ont |
mom3’onan |
2.çoğul |
mok’3’ont |
|
mok’3’onan |
3.çoğul |
mop’3’on |
mo3’on |
mo3’ons |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mom3’ont |
mom3’ons |
2.tekil |
mok’3’ont |
|
mok’3’ons |
3.tekil |
mop’3’ont |
mo3’ont |
mo3’ons |
1.çoğul |
|
mom3’ont |
mom3’onan |
2.çoğul |
mok’3’ont |
|
mok’3’onan |
3.çoğul |
mop’3’ont |
mo3’ont |
mo3’onan |
Emperfektif geçmiş zaman biçimleri : mom3’ont’u, mok’3’ont’u, mo3’ont’u, mom3’ont’ez ...
emperfektif şimdiki zaman B mo3’ondun
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mom3’ondur |
mom3’ondun |
2.tekil |
mok’3’ondur |
|
mok’3’ondun |
3.tekil |
mop’3’ondur |
mo3’ondur |
mo3’ondun |
1.çoğul |
|
mom3’ondurt |
mom3’ondunan |
2.çoğul |
mok’3’ondurt |
|
mok’3’ondunan |
3.çoğul |
mop’3’ondur |
mo3’ondur |
mo3’ondun |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mom3’ondurt |
mom3’ondun |
2.tekil |
mok’3’ondurt |
|
mok’3’ondun |
3.tekil |
mop’3’ondurt |
mo3’ondurt |
mo3’ondun |
1.çoğul |
|
mom3’ondurt |
mom3’ondunan |
2.çoğul |
mok’3’ondurt |
|
mok’3’ondunan |
3.çoğul |
mop’3’ondurt |
mo3’ondurt |
mo3’ondunan |
Perfektif kökü : {-3’ond-}
perfektif temel biçimi
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mom3’ondi |
mom3’ondu |
2.tekil |
mok’3’ondi |
|
mok’3’ondu |
3.tekil |
mop’3’ondi |
mo3’ondi |
mo3’ondu |
1.çoğul |
|
mom3’ondit |
mom3’ondez |
2.çoğul |
mok’3’ondit |
|
mok’3’ondez |
3.çoğul |
mop’3’ondi |
mo3’ondi |
mo3’ondu |
özne |
apsolütif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mom3’ondit |
mom3’ondu |
2.tekil |
mok’3’ondit |
|
mok’3’ondu |
3.tekil |
mop’3’ondit |
mo3’ondit |
mo3’ondu |
1.çoğul |
|
mom3’ondit |
mom3’ondez |
2.çoğul |
mok’3’ondit |
|
mok’3’ondez |
3.çoğul |
mop’3’ondit |
mo3’ondit |
mo3’ondez |
______________________________________________________________________