13. Fiil : Çekimi


13.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili (1)

13.2. Hal fiili

13.3. Evrim fiili

13.4. Hareket fiili I Bildirme kipi

13.5. Hareket fiili II İstek kipi

13.6. Hareket fiili III Şahıssız kip

13.7. Hareket fiili IV Tecrübe kipi

13.8. Hareket fiili V kuraldışı fiil

13.9. Ettirgen fiil

13.10. Çekicilik fiili

13.11. Değerlendirme fiili

13.12. Defektif fiil (2)

13.13. Dönüşlü veya edilgenimsi anlamlı fiil


(1) Kopula : Türkçe gramerde “koşaç”

< Fransızca copule, İngilizce copula < Latince copula


(2) Defektif : mantığa göre bulunabilen tüm biçimleri kıllanılmayan

< Fransızca défectif, İngilizce defective < Latince defectivus


Lazcada « bir şey yaparken, bir şey yaptığım sırada » vs anlamına gelen fiil-zarflar de çeşitli kip, aspekt ve zamanlarda şahıs ve sayıya göre çekilirler. Dolayısiyle onlar da bu bölümde yer almaktadır.


Fiil-zarflar arasında « eğer ... ise » ve « şayet ... olsa bile » anlamına gelenler (= koşul cümlemsileri ve taviz cümlemsileri) 16’ncı bölümde yer almaktadır.

______________________________________________________________________


13.1. Varlık fiili, Bulunma fiili, Kopula fiili


13.1.1. Emperfektif şimdiki zaman

13.1.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.1.3. Emperfektif istek kipi

13.1.4. Gelecek zaman

______________________________________________________________________


13.1.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)


“Mevcuttur”, “bulunuyor”, “-dir/-dır/-dur/-dür”


Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)


[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)

[2] kökbaşı {o-} (1) (→ 11.6.)

[3] kök √-r- (2) (→ 11.1.)

[4] kök ilâvesi {-er} (3) (→ 11.1.)

[5] çok işlevli sonek (*) {-ø},{-ø},{-n};{-t},{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi


(1) Orta ve Doğu diyalektlerde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı, genelde kaybolur.


(2) /r/ fonemi, fiilin kökü olmasına rağmen iki vuayel arasında sık sık kaybolur. Hele orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi kaybolunca onun yerine “anlamsız ek-konson” olarak /y/ gözlemlenir.


(3) Batı diyalektlerde üçüncü şahıs tekil biçiminin kökü ve kök ilâvesi kaybolmuşlar. Bazen kökbaşı da kaybolup ancak çok işlevli soneki {-n} kalmış hali de gözlemlenir.

______________________________________________________________________


13.1.1.1. Olumluluk başeki olmayan biçimler


özne

PZ

ÇM

FN, AH

HP, ÇX

1. tekil

vore

vor

vore(r) ~ bore(r)

bore ~ boye

vore ~ voye

2. tekil

ore

or

ore(r)

re ~ ye

re ~ ye

3. tekil

on

on

on

ren ~ yen

ren ~ yen

1. çoğul

voret

vortu ~ vorte

vorertu ~ borertu

boret ~ boyet

voret ~voyet

2. çoğul

oret

ortu ~ orte

orertu

ret ~ yet

ret ~ yet

3. çoğul

oran

oran

onan

renan ~ yenan

renan ~ yenan


Çamlıhemşin M3’anu köyünde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul biçimleri : vorte, orte.


Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde soru zarfı so (nerede, nereye) arkasında bulunma fiilinin çok heceli biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolur. Ardeşen Ok’ordule köyünde şöyle biçimler gözlemlenmektedir.


so + orer  = so rer

so + orertu = so rertu

so + onan = so nan


● Soru zarfı ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı sorer, sorertu,

sonan şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.


(Pazar diyalektlerinde soru zarfı nak yaygındır. Nak ore, nak on vs denir.)


Orta bölge (Fındıklı + Arhavi) ile Hopa’da konuşulan diyalektlerde soru zamiri mi (kim) ile mu (ne) arkasında kopula fiilinin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolmaz. Soru zamirleri min ve mun biçimlerini alırlar.


mi + -n + o- + re = min ore

mi + -n + o- + ren = min oren mu + -n + o- + ren = mun oren

mi + -n + o- + ret = min oret

mi + -n + o- + renan = min orenan mu + -n + o- + renan = mun orenan


● Soru zamiri ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı minore, minoren,

munoren ... şeklinde bitişik yazanlar da bulunur. Mi-n-oren, mu-n-oren şeklinde

çizgili olarak da yazılabilir.


Kökbaşlı biçimlerde vurgu, ilk hecesinde bulunur. Kökbaşsız biçimler vurgusuz telaffuz edilir.

______________________________________________________________________


13.1.1.2. Olumluluk başekli biçimler


Varlık fiili çoğu zaman, bulunma fiili de seyrek olarak, olumluluk başekli olur. Başeki {ko-}, vuayel önünde {k-} biçimini alır. Başekli biçimlerde kökbaşı kaybolmaz. Kopula fiili ise başekli olarak gözlemlenmez.


özne

PZ


ÇM

M3’anu

Ok’ordule

AH

Sidere

HP

Makreal

Borçka Çxala (*)

1. tekil

kovore

kovor

koborer

kobor(e)

kovoye

kovore

2. tekil

kore

kor

korer

kor(e)

koye

kore

3. tekil

kon

kon

kon

koren

koyen

koren

1.çoğul

kovoret

kovorte

koborertu

koboret

kovoyet

kovoret

2.çoğul

koret

korte

korertu

koret

koyet

koret

3.çoğul

koran

koran

konan

korenan

koyenan

korenan


(*)(ÇX) Çxala diyalektlerinde olumluluk başeki {ho-} şeklinde de söylenir.


Vurgu, tüm biçimlerde ilk hecesindedir.

______________________________________________________________________


13.1.2. Emperfektif geçmiş zaman


Mevcut idi”, “bulunuyordu”, “(bir halde) idi”


Yapı :


[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)

[2] kökbaşı {o-} (→ 11.6.)

[3] kök √-r- (→ 11.1.)

[4] hatıra-umut göstergesi {-t’-} (→ 11.1., 11.2.)

[5] çok-işlevli sonek (*) {-i},{-i},{-u};

{-i}+{-t},{-i}+{-t},{-ez/ -es/ -ey} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi


● “{-t’-}+ çok işlevli sonek (= şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi)” tüm fiillerde emperfektif geçmiş zaman göstergesidir.

______________________________________________________________________


13.1.2.1. Temel biçimi


özne

PZ

ÇM

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

vort’i

vort’i

vort’i ~ bort’i

bort’i

vort’i

2.tekil

ort’i

ort’i

ort’i

(r)t’i

(r)t’i

3.tekil

ort’u

ort’u

ort’u

(r)t’u

(r)t’u

1.çoğul

vort’it

vort’it

vort’it(u) ~bort’it(u)

bort’it

vort’it

2.çoğul

ort’it

ort’it

ort’it(u)

(r)t’it

(r)t’it

3.çoğul

ort’es ~ ort’ey

ort’ey

ort’ey

(r)t’ez

(r)t’es


(ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde soru zarfı so (nerede, nereye) arkasında bulunma fiilinin çok heceli biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolur.


so + ort’i  = so rt’i

so + ort’u  = so rt’u

so + ort’it = so rt’it

so + ort’ey = so rt’ey


● Soru zarfı ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı sort’i, sort’u, sort’it,

sort’ey .... şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.


3’üncü şahıs, çoğul ve geçmiş zaman göstergesi {-es/ -ey/ -ez}, soru göstergesi {-i} önünde tüm diyalektlerde {-es} biçimini alır. Bu olay, bu göstergenin aslı biçimini gösteriyor olabilir.


Oxoris ort’es-i ? (PZ) Evdeler mi ?

~ Oxori ort’es-i ? (ÇM)(AŞ)

~ Oxoriz t’es-i ? (FN)(AH)(HP)

~ Oxoris t’es-i ? (HP)(ÇX)


(FN)(AH)(HP) Orta bölge ile Hopa’da konuşulan diyalektlerde, mi (kim) ile mu (ne) arkasında, kopula fiilinin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin kökbaşı {o-} kaybolmaz. Soru zamirleri min ve mun biçimini alırlar.


mi + -n + o- + rt’i = min ort’i

mi + -n + o- + rt’u = min ort’u mu + -n + o- + rt’u = mun ort’u

mi + -n + o- + rt’it = min ort’it

mi + -n + o- + rt’ez = min ort’ez mu + -n + o- + rt’ez = mun ort’ez


● Soru zamiri ile kopula fiili aralıksız telaffuz edilir. Bundan dolayı minort’i, minort’u,

minort’it, munort’ez şeklinde bitişik yazanlar da bulunur.


Orta ve doğu diyalektlerde bu fiilin 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri, /r/ foneminin kaybolmasından ötürü bazen “köksüz” olur. Lazcada bunun dışında da çeşitli “köksüz” fiil biçimi bulunmaktadır. (→ 13.8.6.)


Vurgu, kökbaşlı biçimlerin tümünde ilk hecesindedir. Kökbaşsız biçimler vurgusuz telffuz edilir.

______________________________________________________________________


13.1.2.2. “Duyulmuş geçmiş zaman” (*)


(*) Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

◘◘◘ (PZ)(ÇM)

Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde “duyulmuş geçmiş zaman” genelde masallarda kullanılıp “eskiden biriler tarafından duyduğuma göre” diye anlamı taşır. “Kimseden duymuş değilim, ama (bir şeyin) sonraki haline bakarak daha önce olmuş olan hareketi anladım” anlamına gelmez. Bununla Türkçedeki “miş’li zaman” oldukça değişiktir.


(Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde ise aşağıda gösterilen -doren morfeminin kullanımı, Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerindeki -donu ~ -don ~ -do morfemlerininkinden daha geniş olduğu gözlemlenir. Bu konuda ileri araştırma gerekmektedir. (→ 13.4.4.4.2.)

◘◘◘

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


Yapısı :


[A] (BatıOrta)


Emperfektif geçmiş zaman biçimi

+ duyulmuşluk göstergesi -donu ~ -don (PZ)

-do (ÇM)

ø (?)(1) (AŞ)

-doren (Orta)


● ■ (1) Bağlaç do ile eşbiçimli olmasına rağmen karıştırılmaz. Duyulmuşluk göstergesi, bağlacın tersine, cümle sonunda yer alır ve vurguludur.


● Batı diyalektlerde “duyulmuş geçmiş zaman”, genelde masallarda kullanılır.


Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşis ort’u-don(u). (PZ)

Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşi ort’u-do. (ÇM-Ğvant)

ø (?) (1) (AŞ)

Ar ndğaz ar k’oçi livadi-muşis t’u-doren. (FN)

Ar ndğaz ar k’oçi ont’ule-muşis t’u-doren. (AH)


Günün birinde bir adam bahçesinde imiş.”


● (1) Ardeşen diyalektlerinde “duyulmuş geçmiş zaman” biçimi gözlemlenmemektedir.


Ar ndğa ar k’oçi livadi-muşi kort’u. (AŞ) Günün birinde bir adam bahçesinde idi.


-donu ve -doren eklerinin ilk hecesi vurguludur.


[B] (HP) Emperfektif geçmiş zaman biçimi + özneye göre çekim yapan -ren


[C] (ÇX) Emperfektif geçmiş zamandan çok işlevli sonekinin kaldırıldığı şekli

+ özneye göre çekim yapan {-eren/-elen} soneki


Hopa diyalektlerinin duyulmuşluk göstergesi vurgusuzdur.(*) Çxala diyalektlerinde duyulmuşluk göstergesinin ilk /e/ vuayeli uzunca telaffuz edilir.


(*) Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin kökbaşsız biçimine benziyorlar.


özne

HP

ÇX

1. tekil

vort’i-re

vort’ere ~ vort’ele

2. tekil

(r)t’i-re

(r)t’ere ~ (r)t’ele

3. tekil

(r)t’u-ren

(r)t’eren ~ (r)t’elen

1.çoğul

vort’it-ret

vort’eret ~ vort’elet

2.çoğul

(r)t’it-ret

(r)t’eret ~ (r)t’elet

3.çoğul

(r)t’ez-renan

(r)t’erenan ~ (r)t’elenan



Ar ndğaz ar k’oçi ont’ule-muşiz t’u-ren. (HP)

Ar ndğas ar k’oçi ont’ule-muşis t’eren. (ÇX)


Günün birinde bir adam bahçesinde imiş.”


● Doğu diyalektlerde masalların dışında da “duyulmuş geçmiş zaman” biçimi kullanılır.

______________________________________________________________________


13.1.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf (*)


Geçmişte mevcut iken”, “geçmişte (bir yerde) bulunuyorken”, “geçmişte (bir halde) iken”


(*) Fiil-zarf : Lazcada hem fiil hem zarf olan biçim. Özneye göre (ve bazen tümlece

göre de) çekim yapar. Zaman ile ilgili cümlemsi oluşturur.


[Türkçe gramerde kullanılan “ulaç” terimi, Lazcada hem fiil-zarflara hem partisiplere

kısmen denk gelen kavram olduğundan dolayı bu çalışmada kullanılmamıştır.]


Yapısı :


Emperfektif geçmiş zaman biçimi + {-şa} (Batı)(FN)

{-şkul} (AH’nin güneydoğusu)

{-şi} (AH merkezi)(Doğu)


●●● Lazca /s/ ve /z/ fonemleri, /ş/ önünde asimile olup /ş/ olur. Çift /şş/ yerine tek /ş/ de sıkça gözlemlenir. 3’üncü şahıs çoğul biçimlerine dikkat ediniz.


özne

PZ

ÇM, batısı

FN

AH

-Pilarget

AH merkezi

HP, ÇX

1.tek.

vort’işa

vort’işa

bort’işa

bort’işa

bort’i şkul

bort’işi

vort’işi

2.tek.

ort’işa

ort’işa

ort’işa

(r)t’işa

(r)t’i şkul

(r)t’işi

(r)t’işi

3.tek.

ort’uşa

ort’uşa

ort’uşa

(r)t’uşa

(r)t’u şkul

(r)t’uşi

(r)t’uşi

1.çoğ.

vort’itşa

vort’itşa

bort’itşa

bort’itşa

bort’it şkul

bort’itşi

vort’itşi

2.çoğ.

ort’itşa

ort’itşa

ort’itşa

(r)t’itşa

(r)t’it şkul

(r)t’itşi

(r)t’itşi

3.çoğ.

ort’eşşa

ort’eyşa

ort’eyşa

(r)t’eşşa

(r)t’e şkul

(r)t’eşşi

(r)t’eşşi


Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)


Vurgu, kökbaşlı biçimlerde ilk hecesindedir. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.

______________________________________________________________________


13.1.2.4. Dilek kipi


---------------------------------------------------------------------------------------------------------

◘◘◘ Lazca dilek kipinin çeşitli yapısı gözlemlenmektedir. ◘◘◘


[A] (Batı)(FN)


A-1. Sırf emperfektif biçimleri olan fiiller :

emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}


A-2. Perfektif biçimleri olan fiiller :

perfektif temel biçimi + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}


● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, dilek kipi göstergesinin

arkasına eklenir. Ayrıca 3’üncü şahıs çoğul geçmiş zaman göstergesi {-es/ ey} ile dilek

kipi göstergesi, birleşip {-ek’es}(PZ), {-ek’oy}(ÇM)(AŞ), {-ek’os}(AŞ-Dutxe)

şekillerini alır.


[B] (AH)


Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.


[C] (Doğu)


C-1. Sırf emperfektif biçimleri olan fiiller :

emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi {-k’on/-k’onna}(HP) ~ {-k’o} (ÇX)


C-2. Perfektif biçimleri olan fiiller : istek kipinden türer. (→ 13.1.3.)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin dilek kipi biçimleri şöyledir. Bu fiillerin perfektif biçimleri bulunmadığına göre dilek kipinin yapısı “emperfektif geçmiş zaman + dilek kipi göstergesi” şeklinde olur.


Mevcut olsaydı” vs, “(bir yerde) bulunsaydı” vs, “(bir halde) olsaydı” vs

özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

FN

AH

HP

1.tek.

vortik’o

vort’ik’o

bort’ik’o

bort’ik’o(n)


vort’ik’on(na)

2.tek.

ort’ik’o

ort’ik’o

ort’ik’o

(r)t’ik’o(n)


(r)t’ik’on(na)

3.tek.

ort’uk’o

ort’uk’o

ort’uk’o

(r)t’uk’o(n)


(r)t’uk’on(na)

1.çoğ

vort’ik’ot

vort’ik’ot

vort’ik’ot

bort’it’k’o(n)


vort’it’k’on(na)

2.çoğ

ort’ik’ot

ort’ik’ot

ort’ik’ot

(r)t’it’k’o(n)


(r)t’it’k’on(na)

3.çoğ

ort’ek’es

ort’ek’oy

ort’ek’oy

(r)t’esko(n)


(r)t’eskon(na)


(OrtaDoğu) 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, fırlatmalı konson /k’/ önünde fırlatmalılaşıp /t’/ olarak gerçekleşir.


(OrtaDoğu) Genelde /s/ arkasında bulunan /k’/, fırlatmalılığını kaybedip /k/ olarak gerçekleşir.


Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)


Dilek kipi ile biten cümlenin başında k’o (keşke) zarfı sıkça kullanılır.


Kökbaşlı biçimlerin ilk hecesi vurguludur. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


●●● (***)(AH) Arhavi-Pilarget diyalektlerinde bu fiillerin dilek kipi, aşağıda ayrı bir tabloda gösterildiği gibi çekilir. Parantez içine konan {k’o} morfemi, isteğe bağlı olarak bazen söylenir, bazen söylenmez.


Arhavi-Pilarget’deki {k’o}suz dilek kipi, Fındıklı ilçesine bağlı Sumla, Ç’ennet vs köylerindeki “geçmişteki gelecek zaman” ile eşbiçimlidir.


özne

AH-Pilarget

1. tekil

bort’at’i (k’o)

2. tekil

(r)t’at’i (k’o)

3. tekil

(r)t’at’u (k’o)

1.çoğul

bort’at’it (k’o)

2.çoğul

(r)t’at’it (k’o)

3.çoğul

(r)t’at’es (ko)


İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.

______________________________________________________________________


13.1.3. Emperfektif istek kipi


Mevcut olsun”, “(bir yerde) bulunsun”, “(bir halde) olsun” (*)


(*) Kelimesi kelimesine : “olayım, olasın, ola” vs.


Yapı :


[1] şahıs göstergesi {b/v-},{ø-},{ø-} (→ 11.3.1.1.)

[2] kökbaşı {o-} (→ 11.6.)

[3] kök √-r- (→ 11.1.)

[4] hatıra-umut göstergesi {-t’-} (→ 11.1., 11.2.)

[5] istek kipi göstergesi {-a-} (→ 11.5.)

[6] çok-işlevli sonek (*) {-ø},{-ø},{-s/z};

{-ø}+{-t},{-ø}+{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Şahıs-sayı-zaman göstergesi


İstek kipi göstergesi {-a-} + 3’üncü şahısçoğulşimdiki zaman göstergesi {-an} = /-an/

______________________________________________________________________


13.1.3.1. temel biçimi


özne

PZ

ÇM, batısı

FN, AH

HP, ÇX

1. tekil

vort’a

vort’a

bort’a

bort’a

vort’a

2. tekil

ort’a

ort’a

ort’a

(r)t’a

(r)t’a

3. tekil

ort’as

ort’ay

ort’ay

(r)t’az ~ (r)t’as

(r)t’az ~ (r)t’as

1.çoğul

vort’at

vort’at

bort’at

bort’at

vort’at

2.çoğul

ort’at

ort’at

ort’at

(r)t’at

(r)t’at

3.çoğul

ort’an

ort’an

ort’an

(r)t’an

(r)t’an


Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve orta ile doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)


3’üncü şahıs tekil biçiminin soneki {-as/ay/az}, soru göstergesi {-i} önünde tüm diyalektlerde {-as} biçimini alır.


Oxoris ort’as-i ? (PZ) O, evde olsun mu ? (*)

~ Oxori ort’as-i ? (ÇM)(AŞ)

~ Oxoriz t’as-i ? (FN)(AH)

~ Oxoris t’as-i ? (Doğu)


(*) Kelimesi kelimesine : “O, evde ola mı ?”


Kökbaşlı biçimlerin ilk hecesi vurguludur. Kökbaşı olmayan biçimler vurgusuzdur.

______________________________________________________________________


13.1.3.2. Yasak istek kipi


“Olmasın”, “bulunmasın”


Yapısı:


[A] (PZ)


Perfektif biçimi olan fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- + perfektif istek kipi}

Perfektif biçimleri olmayan fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- + emperfektif istek kipi}


Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiili, perfektif biçimi olmayan fiildirler.


[B] (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX)


Tüm fiillerde : {yasaklama göstergesi mot- ~ mo- (*) + emperfektif istek kipi}


(*) Ardeşen diyalektlerinde moy değişkeni de kullanılır.


[C] (AK) (*)


Perfektif biçimi olan fiillerde : {yasaklama göstergesi var- + perfektif istek kipi}

Perfektif biçimleri olmayan fiillerde : {yasaklama göstergesi var- + emperfektif istek kipi}


(*) Akçakoca diyalektleri ile ilgili bilgilerimizin tümü, Akçakoca-Döngelli’li Timur Cumhur tarafından verilmiştir.


özne

PZ

ÇM-Ğvant

AŞ doğusu

FN, AH

HP, ÇX

1.tek.

mot-vort’a

mo-vort’a

moy-bort’a

mot-bort’a

mo-vort’a

2.tek.

mot-ort’a

mo-ort’a

moy-ort’a

mot-t’a

mo-t’a

3.tek.

mot-ort’as

mo-ort’ay

moy-ort’ay

mot-t’az

mo-t’az

1.çoğ.

mot-vort’at

mo-vort’at

moy-bort’at

mot-bort’at

mo-vort’at

2.çoğ.

mot-ort’at

mo-ort’at

moy-ort’at

mot-t’at

mo-t’at

3.çoğ.

mot-ort’an

mo-ort’an

moy-ort’an

mot-t’an

mo-t’an


özne

AK

1.tek.

var-vort’a

2.tek.

var-t’a

3.tek.

var-t’as

1.çoğ.

var-vort’at

2.çoğ.

var-t’at

3.çoğ.

var-t’an


______________________________________________________________________


13.1.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

______________________________________________________________________


13.1.3.3.1. Şimdiki zaman veya gelecek zamanda (*) “varken”, “iken” anlamına gelen fiil-zarf


● (*) Yapısına bakıldığında şimdiki zaman veya gelecek zaman olmalı diye

düşünülür.Halbuki günlük konuşma ve yazılarında geçmiş zamanda da kullanımı gözlemlenir.


Yapısı :


Emperfektif istek kipi temel biçimi + {-şa} (Batı)(FN)

{şkul} (AH güneybatısı)

{-şi} (AH merkezi)(Doğu)


3’üncü şahıs tekil biçimlerinde /s/ ve /z/ fonemleri /ş/ önünde ya asimile olup /ş/ olarak teffuz edilir, ya da kaybolur.


özne

PZ, ÇM, AŞ

FN

AH-Pilarget

AH

HP, ÇX

1.tek.

vort’aşa

bort’aşa

bort’aşa

bort’a şkul

bort’aşi

vort’aşi

2.tek.

ort’aşa

ort’aşa

(r)t’aşa

(r)t’a şkul

(r)t’aşi

(r)t’aşi

3.tek.

ort’aşa

ort’a(ş)şa

(r)t’aşa  

(r)t’a şkul

(r)t’aşi

(r)t’a(ş)şi

1.çoğ.

vort’atşa

bort’atşa

bort’atşa

bort’at şkul

bort’atşi

vort’atşi

2.çoğ.

ort’atşa

ort’atşa

(r)t’atşa

(r)t’at şkul

(r)t’atşi

(r)t’atşi

3.çoğ.

ort’anşa

ort’anşa

(r)t’anşa

(r)tan şkul

(r)t’anşi

(r)t’anşi


(FN) Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre, Fındıklı Ç’anapet köyünde şimdiki zamanda yukarıdaki tablonun “FN” altındaki biçimler kullanılır, ama gelecek zamanda bort’a şkule, (r)t’a şkule, (r)t’az şkule vs biçimler kullanılır.

______________________________________________________________________


13.1.3.3.2. (AH)(Doğu) “Gelecekte mevcut olduğu süresince”, “gelecekte (bir yerde) bulunduğu süresince”, “gelecekte (birinin bir şey) olduğu süresince” anlamlarına gelen fiil-zarf


Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde de {emperfektif istek kipi + -şa} şeklinde oluşan fiil-zarflar vardır (***). Ancak bir önceki maddede anlatılan fiil-zarfların Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerindeki biçimleri ile eşyaplı olmalarına rağmen ayrı anlam taşımaktadır.


●●● (***) Arhavi, Hopa ve Çxala’da konuşulan diyalektlerde hareket fiilinden türemiş bu tip fiil-zarflar, “(bir şeyi) yapıncaya kadar” anlamına gelirler. Hal fiilinden türemiş aynı tip fiil-zarflar ise “(bir halin) devam ettiği süresince” anlamındadır. Ek-bağlaç {-şa}, yöreye göre ve fiilin çeşidine göre kullanımı ve anlamı farklıdır.


(mevcut olduğu süresince; bir yerde bulunduğu süresince; birinin bir şey olduğu süresince)

özne

AH

HP, ÇX

1.tekil

bort’aşa

vort’aşa

2.tekil

(r)t’aşa

(r)t’aşa

3.tekil

(r)t’aşa

(r)t’aşa

1.çoğul

bort’atşa

vort’atşa

2.çoğul

(r)t’atşa

(r)t’atşa

3.çoğul

(r)t’anşa

(r)t’anşa

______________________________________________________________________


13.1.4. Gelecek zaman


Lazcada « gelecek zamanlar » istek kipine aittir. Çeşitli yöresel değişkenler gözlemlenmektedir.


Perfektif biçimi olan fiillerin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer. Perfektif biçimi olmayan fiillerin gelecek zaman biçimi ise genelde emperfektif istek kipinden türer.


İstisna olarak hal fiilleri arasında az sayıda “sırf istek kipinde perfektif biçimi olan fiiller” bulunuyor. Onlar arasında “hem perfektif istek kipi hem emperfektif istek kipi olan fiiller” de mevcuttur. Bu fiillerin hem perfektif gelecek zamanı hem emperfektif gelecek zamanı vardır. (→ 13.2.)

_____________________________________________________________________


13.1.4.1. Temel biçimi


“Mevcut olacak”, “(bir yerde) bulunacak”, “(bir şey) olacak”


[A] (BatıOrta)


İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi :

(yöreye göre) {-re}{-r}{-ere}{-ene}{-en}{-oren}{-on}


[B] (HP)


İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi {-unon} (*)


(*) Bakınız : unon : DA hal fiili “istiyor” (→ 13.2.4.12.)


İstek kipi temel biçimi, şahıs ve sayı göstergelidir. Gelecek zaman göstergesi de şahıs göstergelidir.


Ayrıca Mxigi diyalektlerinde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul biçimlerinin hem “istek kipi temel biçimi” hem “gelecek zaman göstergesi” sayı göstergelidir.


Fazla-göstergeli olduğuna göre bu biçimlerdeki {-unon} öğesi, yakın zamanda ekleşmeye başlamış olup henüz tam ekleşmemiş denebilir.


[C] (ÇX)


İstek kipi temel biçimi + gelecek zaman göstergesi {-un/-unon}


Çxala diyalektlerinde gelecek zaman göstergesi tek-işlevlidir. Öznenin ne şahsı ne de sayısını gösterir. Aynı kökenli olduğu düşünülen Hopa diyalektlerindeki gelecek zaman göstergesi ile karşılaştırıldığında tam olarak ekleşmiş durumunda olduğu denebilir.



Tüm biçimlerde istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hece vurguludur.


özne

PZ batısı

PZ doğusu, AŞ batısı

ÇM

doğusu

1. tekil

vort’are

vort’are

vort’ar

bort’are

2. tekil

ort’are

ort’are

ort’ar

ort’are

3. tekil

ort’asere

ort’asen

ort’asen

ort’asen

1.çoğul

vort’atere

vort’aten

vort’aten

bort’aten

2.çoğul

ort’atere

ort’aten

ort’aten

ort’aten

3.çoğul

ort’anere ~ ort’anene

ort’anen

ort’anen

ort’anen


özne

FN

AH-Jin-Napşit

AH merkezi

HP-Mxigi

1. tekil

bort’are

bort’ar

bort’are

vort’aminon

2. tekil

(r)t’are

(r)t’ar

(r)t’are

(r)t’aginon

3. tekil

(r)t’asen

(r)t’asen

(r)t’asen

(r)t’asunon

1.çoğul

bort’aten

bort’aten

bort’aten

vort’atminonan

2.çoğul

(r)t’aten

(r)t’aten

(r)t’aten

(r)t’atginonan

3.çoğul

(r)t’anen

(r)t’anon

(r)t’anoren

(r)t’asunonan


özne

HP-Makreal

HP-Sarp

ÇX

1.tekil

vort’aminon

vort’aminon

vort’aun ~ vort’aunon

2.tekil

(r)t’aginon

(r)t’aginon

(r)t’aun ~ (r)t’aunon

3.tekil

(r)t’asinon

(r)t’asiyon

(r)t’asun ~ (r)t’asunon

1.çoğul

vort’aminonan

vort’aminonan

vort’atun ~ vort’atunon

2.çoğul

(r)t’aginonan

(r)t’aginonan

(r)t’atun ~ (r)t’atunon

3.çoğul

(r)t’asinonan

(r)t’asiyonan

(r)t’anun ~ (r)t’anunon


Batı diyalektlerde so (nerede, nereye) arkasında bulunduğunda ve Orta ile Doğu diyalektlerde mi (kim) ve mu (ne) arkasında bulunduğunda gözlemlenen biçimler, emperfektif geçmiş zaman temel biçiminin değişkenleri ile paraleldir. (→ 13.1.2.1.)

______________________________________________________________________


13.1.4.2. « Geçmişteki gelecek zaman »


“Mevcut olacaktı”, “(bir yerde) bulunacaktı”, “(bir halde) olacaktı”


Arhavi diyalektlerinde «geçmişteki gelecek zaman»a özgü biçim gözlemlenmemektedir. Hareket fiillerinin emperfektif geçmiş zaman biçimi « geçmişteki gelecek zaman » olarak da kullanılır.


Tüm biçimlerde istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hece vurguludur.


özne

PZ, ÇM, AŞ-batısı

FN-Ç’urç’ava

FN-Sumla

1. tekil

vort’art’u

bort’art’u

bort’at’t’i

bort’at’i

2. tekil

ort’art’u

ort’art’u

(r)t’at’t’i

(r)t’at’i

3. tekil

ort’asert’u

ort’asert’u

(r)t’astun (***)

(r)t’at’u

1.çoğul

vort’atert’u

bort’atert’u

bort’at’t’it

bort’at’it

2.çoğul

ort’atert’u

ort’atert’u

(r)t’at’t’it

(r)t’at’it

3.çoğul

ort’anert’u

ort’anert’u

(r)t’at’t’es

(r)t’at’ez


özne

HP-Mxigi

HP-Makreal

ÇX

1. tekil

vort’amint’u

vort’amint’u

vort’aunt’u

2. tekil

(r)t’agint’u

(r)t’agint’u

(r)t’aunt’u

3. tekil

(r)t’asunt’u

(r)t’asint’u

(r)t’asunt’u

1.çoğul

vort’atmint’es

vort’amint’es

vort’atunt’es

2.çoğul

(r)t’atgint’es

(r)t’agint’es

(r)t’atunt’es

3.çoğul

(r)t’asunt’es

(r)t’asint’es

(r)t’anunt’es


●●● (***) Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Manaster, Andravat, Ç’urç’ava vs köylerinde gözlemlenen 3’üncü şahıs tekil biçimi (r)t’astun, fonoloji ve morfoloji bakımından kural dışıdır. Fırlatmalı konson /t’/’nin /s/ fonemi arkasında fırlatmasızlaşıp /t/’ye dönüşmesi kurallı, ama biçim sonundaki /n/ konsonunun işlevi bilinmez.


Fındıklı ilçesine bağlı Sumla, Ç’ennet vs köylerinde konuşulan diyalektlerde gözlemlenen “geçmişteki gelecek zaman” biçimi, Arhavi diyalektlerinin “dilek kipinden {-k’o} ekinin kaldırıldığı biçimi” ile eşbiçimlidir.

______________________________________________________________________


13.2. Hal fiili


13.2.1. Aø hal fiili (*)

13.2.2. AD hal fiili (*)

13.2.3. Dø hal fiili

13.2.4. DA hal fiili


(*) Lazca fiiller lokatif tümlecine göre çekilmez. Ondan dolayı AL hal fiilleri Aø hal fiilleri ile, ve ADL hal fiilleri AD hal fiilleri ile, aynı şekilde çekilir.

Bu maddede çoğu zaman hal fiillerinin sırf “emperfektif şimdiki zaman”, “emperfektif geçmiş zaman” ve “emperfektif istek kipi” biçimlerini gösteriyoruz. Çünkü kalan biçimleri bunlardan türemiş olup kurallı olarak bulunurlar. Ancak gerektiği yerde bazı başka biçimleri de gösteriyoruz. (1)


Emperfektif geçmiş zaman biçiminden “duyulmuş geçmiş zaman”, “geçmiş zaman fiil-zarf”, “dilek kipi” türerler.


Emperfektif istek kipinden “yasak istek kipi (2)”, “gelecek zaman fiil-zarf”, “gelecek zaman”, “geçmişteki gelecek zaman” biçimleri türerler.


Yapıları, varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinden (→ 13.1.) türenler ile aynıdır.

(1) Hal fiillerinin çoğu sırf bildirme kipi emperfektif biçimlerine sahiptir. İstisnai perfektif istek kipli hal fiilleri ile ilgili maddelerde perfektif biçimlerini de gösteriyoruz.


Perfektif istek kipi olan aşağıdaki hal fiilleri keşfedilmiştir.


aç’ven ~ aç’un (birinin bir yeri acıyor, yanıyor)

anciren (uykusu var)

ançaminen ~ ançamins (kaşınıyor)

apsen (çişi geliyor, işeme ihtiyacı var)

a3’unen ~ a3’k’unen (birinin bir yeri ağrıyor)

azgven ~ az*gven (kakası geliyor, sıçma ihtiyacı var)

diç’in ~ diç’ç’in (ÇM)(AŞ) (gerekiyor)

diç’irs (PZ) (gerekiyor)

dvaç’in ~ dvaç’ç’in (ÇM)(AŞ) (birine gerekiyor)

dvaç’irs (PZ) (birine gerekiyor)


Eğer perfektif istek kipi olan başka hal fiili biliyorsanız lütfen bana

bildiriniz. Mail adresim şöyledir. lazepesi-dosti@fr.st


(2)(PZ)(AK) Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde yasak istek kipinin yapısı, genelde {yasaklama göstergesi + perfektif istek kipi} şeklindedir. Hal fiillerinin çoğu gibi perfektif istek kipi olmayan fiillerin yasak istek kipi, {yasaklama göstergesi + emperfektif istek kipi} şeklinde olur.

______________________________________________________________________


13.2.1. Aø hal fiilleri

______________________________________________________________________


13.2.1.1. diç’ç’in (ÇM)(AŞ) “(cansız nesne) gerekiyor”


Bu fiil, öznesi cansız olduğundan dolayı, sırf 3’üncü şahıs biçimlerine sahiptir. Hal fiilleri arasında hem perfektif istek kipi hem emperfektif istek kipine sahip olan istisnadır.


● Emperfektif istek kipinin eksiz biçimi, tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.


(ÇM)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

gelecek zaman

3. tekil

diç’in

diç’irt’u

diç’irt’ay

diç’irt’asen

3. çoğul

diç’iran

diç’irt’ey

diç’irt’an

diç’irt’anen


özne

perfektif

istek kipi

gelecek zaman

3.tekil

diç’iray

diç’irasen

3.çoğul

diç’iran

diç’ranen


(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

gelecek zaman

3.tekil

diç’ç’in

diç’ç’irt’u

diç’ç’irt’ay

diç’ç’irt’asen

3.çoğul

diç’ç’inan

diç’ç’irt’ey

diç’ç’irt’an

diç’ç’irt’anen


özne

perfektif

istek kipi

gelecek zaman

3.tekil

diç’ç’iray

diç’ç’irasen

3.çoğul

diç’ç’iran

diç’ç’ranen


İki çeşit gelecek zaman arasındaki nüans farkı şöyledir :


Emperfektif gelecek zaman : “gelecekte lazım olma ihtimali var”

Perfektif gelecek zaman : “gelecekte kesin gerekli olacak”



Yasak istek kipi : mo-diç’irt’ay (ÇM) ~ mot-diç’ç’irt’ay (AŞ).


Tahsin Ocaklı tarafından verilen bilgiye göre mondo diç’ç’irert’ay biçimi de kullanılır. Temsili biçimi olarak *diç’ç’iren düşünülebilir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


(PZ) Pazar diyalektlerinde gözlemlenen diç’irs fiili, bu fiiller ile eşanlamlıdır. Gelecek zaman biçimi perfektiftir. Tekil diç’irasere (gerekecek), çoğul diç’iranere (gerekecekler).

______________________________________________________________________


13.2.1.2. dgun (Batı) ~ dgin (OrtaDoğu) “ayakta durmuş haldedir”


(Batı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tek.

bdgur

bdgurt’i

bdgurt’a

2. tek.

dgur

dgurt’i

dgurt’a

3. tek.

dgun

dgurt’u

dgurt’as ~ dgurt’ay

1. çoğ

bdgurt ~ bdgurtu ~ bdgurte

bdgurt’it

bdgurt’at

2. çoğ

dgurt ~ dgurtu ~ dgurte

dgurt’it

dgurt’at

3. çoğ

dguran ~ dgunan

dgurt’es ~ dgurt’ey

dgurt’an


(Orta)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tek.

bdgir

bdgi(r)t’i

bdgi(r)t’a

2. tek.

dgir

dgi(r)t’i

dgi(r)t’a

3. tek.

dgin

dgi(r)t’u

dgi(r)t’az ~ dgi(r)t’as

1. çoğ

bdgi(r)t

bdgi(r)t’it

bdgi(r)t’at

2. çoğ

dgi(r)t

dgi(r)t’it

dgi(r)t’at

3. çoğ

dginan

dgi(r)t’ez ~ dgi(r)t’es

dgi(r)t’an


Fiilbaşlı aynı köklü hal fiiller, aynı şekilde çekilir :

cedgun (Batı) “(bitki) kökleşmiş halde duruyor”

~ gedgin (Orta)(Doğu)


eladgun (Batı) “yan tarafta ayakta durmuş haldedir”

~ eladgin (Orta)(HP)

~ iladgin (ÇX)

______________________________________________________________________


13.2.1.3. xers (PZ) ~ xen (ÇM)(AŞ)(Orta)(Doğu) “oturmuş haldedir”


(Batı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

pxer

pxert’i

pxert’a

2. tekil

xer

xert’i

xert’a

3. tekil

xers (PZ) ~ xen (ÇM)(AŞ)

xert’u

xert’as ~ xert’ay

1. çoğul

pxert ~ pxertu ~ pxerte

pxert’it

pxert’at

2. çoğul

xert ~ xertu ~ xerte

xert’it

xert’at

3. çoğul

xeran (PZ)(ÇM) ~ xenan (AŞ)

xert’es ~ xert’ey

xert’an


(Orta)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

pxer

pxert’i

pxert’a

2. tekil

xer

xert’i

xert’a

3. tekil

xen

xert’u

xert’az ~ xert’as

1. çoğul

pxert

pxert’it

pxert’at

2. çoğul

xert

xert’it

xert’at

3. çoğul

xenan

xert’ez ~ xert’es

xert’an


Aynı şekilde çekilen fiilbaşlı aynı köklü hal fiil örneği :


elaxers (PZ) “yan tarafta oturmuş haldedir”

~ elaxen (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)

~ ilaxen (ÇX)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


Hal fiillerinin dilek kipi, tüm diyalektlerde, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.


[A] pxert’ik’o (Batı) oturmuş halde olsaydım

pxert’ik’o ~ pxert’ik’on (FN)


[B] pxert’ik’o (AH)


[C] pxert’ik’on ~ pxert’ik’onna (HP)

pxert’ik’o (ÇX)

______________________________________________________________________


13.2.1.4. ncars (Batı) ~ ncans (FN) ~ cans (AH)(Doğu) “yatmış haldedir”


(Batı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mcar

mcart’i

mcart’a

2. tekil

ncar

ncart’i

ncart’a

3. tekil

nca(r)s ~ ncay

ncart’u

ncart’as ~ ncart’ay

1.çoğul

mcart ~ mcartu ~ mcarte

mcart’it

mcart’at

2.çoğul

ncart ~ ncartu ~ ncarte

ncart’it

ncart’at

3.çoğul

ncaran ~ ncanan

ncart’es ~ ncart’ey

ncart’an


(FN)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mcan

mcant’i

mcant’a

2. tekil

ncan

ncant’i

ncant’a

3. tekil

ncanz ~ ncans

ncant’u

ncant’az ~ ncant’as

1.çoğul

mcant

mcant’it

mcant’a

2.çoğul

ncant

ncant’it

ncant’at

3.çoğul

ncanan

ncant’ez ~ ncant’es

ncant’an


(AH)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

bcan

bcant’i

bcant’a

2. tekil

can

cant’i

cant’a

3. tekil

canz ~ cans

cant’u

cant’az ~ cant’as

1.çoğul

bcant

bcant’it

bcant’at

2.çoğul

cant

cant’it

cant’at

3.çoğul

canan

cant’ez ~ cant’es

cant’an

______________________________________________________________________


13.2.1.5. nçars ~ nçans ~ çans “(bitkinin) meyvesi dalındadır”


Bu fiilin öznesi bitkidir. Dılayısiyle daima 3’üncü şahıs öznelidir.

(Batı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

3. tekil

nça(r)s ~ nçay

nçart’u

nçart’as ~ nçart’ay

3.çoğul

nçaran ~ nçanan

nçart’es ~ nçart’ey

nçart’an


(FN)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

3. tekil

nçanz ~ nçans

nçant’u

nçant’az ~ nçant’as

3.çoğul

nçanan

nçant’ez ~ nçant’es

nçant’an


●●● Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı ayrım yoktur. Buna rağmen Lazca-Türkçe iki dilli Lazlar, kelime sonunda da bu iki fonemi ayırt eder, hissettiğine göre ya z harfini ya da s harfini yazarlar.


Fındıklı diyalektlerinde kelime sonunda /n/ fonemi arkasında bazıları z harfini, bazıları s harfini yazarlar.


(AH)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

3. tekil

çans

çant’u

çant’az ~ çant’as

3.çoğul

çanan

çant’ez ~ çant’es

çant’an

______________________________________________________________________


13.2.1.6. zun (Batı); z*in ~ zin (OrtaDoğu) “tek başına yerde duruyor; sahipsiz duruyor”


(PZ-Apso, Cigetore)(*)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

bzur

bzurt’i

bzurt’a

2. tekil

zur

zurt’i

zurt’a

3. tekil

zun

zurt’u

zurt’as ~ zurt’ay

1.çoğul

bzurt

bzurt’it

bzurt’at

2.çoğul

zurt

zurt’it

zurt’at

3.çoğul

zuran

zurt’es

zurt’an


Pazar diyalektlerinde zurt’as ile zurt’ay serbest değişkenler. Pazar’da hem isimlerin hem fiillerin sonunda /-as/ ile /-ay/ serbest değişkenler.


(*) Bu tablo, Apso köylü Birol Topaloğlu ile Cigetore köylü Ali Osman Aykut tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır.


(FN)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

bz*ir

bz*i(r)t’i

bz*i(r)t’a

2. tekil

z*ir

z*i(r)t’i

z*i(r)t’a

3. tekil

z*in

z*i(r)t’u

z*i(r)t’az ~ z*i(r)t’as

1.çoğul

bz*i(r)t

bz*i(r)t’it

bz*i(r)t’at

2.çoğul

z*i(r)t

z*i(r)t’it

z*i(r)t’at

3.çoğul

z*inan

z*i(r)t’ez ~ z*i(r)t’es

z*i(r)t’an

______________________________________________________________________


13.2.2. AD hal fiilleri

____________________________________________________________


13.2.2.1. cozun (Batı) ~ gyoz*in (FN) “(birinin) adı ......dir” (*)


(*) cozun fiilinin emperfektif geçmiç zaman biçimi “(birinin) alın yazısındaydı” anlamınada gelir.


(PZ-Apso, Cigetore)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

cemozun

cemozurt’u

cemozurt’as

2. tekil

cegozun

cegozurt’u

cegozurt’as

3. tekil

cozun

cozurt’u

cozurt’as

1.çoğul

cemozuran

cemozurt’es

cemozurt’an

2.çoğul

cegozuran

cegozurt’es

cegozurt’an

3.çoğul

cozuran

cozurt’es

cozurt’an


(AŞ doğusu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

cemozun

cemozut’t’u

cemozut’t’ay

2. tekil

cegozun

cegozut’t’u

cegozut’t’ay

3. tekil

cozun

cozut’t’u

cozut’t’ay

1.çoğul

cemozunan

cemozut’t’ey

cemozut’t’an

2.çoğul

cegozunan

cegozut’t’ey

cegozut’t’an

3.çoğul

cozunan

cozut’t’ey

cozut’t’an


(FN)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

gemoz*in

gemoz*it’u

gemoz*it’az

2. tekil

gegoz*in

gegoz*it’u

gegoz*it’az

3. tekil

gyoz*in

gyoz*it’u

gyoz*it’az

1.çoğul

gemoz*inan

gemoz*itez

gemoz*it’an

2.çoğul

gegoz*inan

gegoz*it’ez

gegoz*it’an

3.çoğul

gyoz*inan

gyoz*it’ez

gyoz*it’an


Si muya cegozun ? (PZ) Senin adın ne ?

(Ma) Omeri cemozun. Adım Omeri.


Si mu cegozun ? (ÇM)(AŞ) Senin adın ne ?

(Ma) Aydini cemozun. Adım Aydini.


Si mu gegoz*in ? (FN) Senin adın ne ?

(Ma) Cemali gemoz*in. Adım Cemali.

______________________________________________________________________


13.2.2.2. coxons (AH)(Doğu)  “(birinin) adı ......dir”


özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mcoxons

mcoxont’u

mcoxont’az

2. tekil

gcoxons

gcoxont’u

gcoxont’az

3. tekil

coxons

coxont’u

coxont’az

1.çoğul

mcoxonan

mcoxont’ez

mcoxont’an

2.çoğul

gcoxonan

gcoxont’ez

gcoxont’an

3.çoğul

coxonan

coxont’ez

coxont’an


Si mu gcoxons ? Senin adın ne ?

(Ma) Yuceli mcoxons. Adım Yuceli.

______________________________________________________________________


13.2.2.3. ek’oyun (ÇM)(AŞ-Dutxe) “(birinin) peşindedir” 


(ÇM-Ğvant) emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil 


ek’egoyur

ek’egoyurtu

ek’evoyur

2.tekil 

ek’emoyur

ek’emoyurtu


ek’oyur

3.tekil 

ek’emoyun

ek’emoyuran

ek’egoyun

ek’egoyuran

ek’oyun

1.çoğul 


ek’egoyurtu

ek’evoyurtu

2.çoğul 

ek’emoyurtu


ek’oyurtu

3.çoğul 

ek’emoyuran

ek’egoyuran

ek’oyuran


Fiilbaşı {ek’o-}, şahıs göstergesi {m-},{g-} ve {v-/b-} önünde {ek’e-} biçimini alır. Ayrıca {ek’o-} + {o-} kökbaşı, diyalekte göre /ek’vo-/ veya /ek’o-/ olur.


(ÇM-Ğvant) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil 


ek’egoyurt’i

ek’egoyurt’it

ek’evoyurt’i

2.tekil 

ek’emoyurt’i

ek’emoyurt’it


ek’oyurt’i

3.tekil 

ek’emoyurt’u

ek’emoyurt’ey

ek’egoyurt’u

ek’egoyurt’ey

ek’oyurt’u

1.çoğul 


ek’egoyurt’it

ek’evoyurt’it

2.çoğul 

ek’emoyurt’it


ek’oyurt’it

3.çoğul 

ek’emoyurt’ey

ek’egoyurt’ey

ek’oyurt’ey


(ÇM-Ğvant) emperfektif istek kipi

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tk. 


ek’egoyurt’a

ek’egoyurt’at

ek’evoyurt’a

2.tk.

ek’emoyurt’a

ek’emoyurt’at


ek’oyurt’a

3.tk.

ek’emoyurt’ay

ek’emoyurt’an

ek’egoyurt’ay

ek’egoyurt’an

ek’oyurt’ay

1.çğ. 


ek’egoyurt’at

ek’evoyurt’at

2.çğ. 

ek’emoyurt’at


ek’oyurt’at

3.çğ. 

ek’emoyurt’an

ek’egoyurt’an

ek’oyurt’an

______________________________________________________________________


13.2.2.4. ntxozun (FN-Ç’enneti) “(birinin) peşine düşüyor”


(FN) emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


ktxozur

ktxozut

mtxozur (1)

2.tekil

mtxozur

mtxozut


ntxozur

3.tekil

mtxozun

mtxozunan

ktxozun

ktxozunan

ntxozun

1.çoğul


ktxozut

mtxozut (2)

2.çoğul

mtxozut


ntxozut

3.çoğul

mtxozunan

ktxozunan

ntxozunan


(1)(2) ptxozur, ptxozut şeklinde de söylenir. Bu notayı aşağıdaki iki tabloda tekrarlamıyoruz.


(FN) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


ktxozut’i

ktxozut’it

mtxozut’i

2.tekil

mtxozut’i

mtxozut’it


ntxozut’i

3.tekil

mtxozut’u

mtxozut’ez

ktxozut’u

ktxozut’ez

ntxozut’u

1.çoğul


ktxozut’it

mtxozut’it

2.çoğul

mtxozut’it


ntxozut’it

3.çoğul

mtxozut’ez

ktxozut’ez

ntxozut’ez


(FN) emperfektif istek kipi

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


ktxozut’a

ktxozut’at

mtxozut’a

2.tekil

mtxozut’a

mtxozut’at


ntxozut’a

3.tekil

mtxozut’az

mtxozut’an

ktxozut’az

ktxozut’an

ntxozut’az

1.çoğul


ktxozut’at

mtxozut’at

2.çoğul

mtxozut’at


ntxozut’at

3.çoğul

mtxozut’an

ktxozut’an

ntxozut’an

______________________________________________________________________


13.2.2.5. ek’uren (PZ)(AŞ) (birinin) peşindedir 


(AŞ) emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil 


ek’egirer

ek’egirertu

ek’eburer

2.tekil 

ek’emirer

ek’emirertu


ek’urer

3.tekil 

ek’emiren

ek’emirenan

ek’egiren

ek’egirenan

ek’uren

1.çoğul 


ek’egirertu

ek’eburertu

2.çoğul 

ek’emirertu


ek’urertu

3.çoğul 

ek’emirenan

ek’egirenan

ek’urenan


(AŞ) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil 


ek’egirert’i

ek’egirert’it

ek’eburert’i

2.tekil 

ek’emirert’i

ek’emirert’it


ek’urert’i

3.tekil 

ek’emirert’u

ek’emirert’ey

ek’egirert’u

ek’egirert’ey

ek’urert’u

1.çoğul 


ek’egirert’it

ek’eburert’it

2.çoğul 

ek’emirert’it


ek’urert’it

3.çoğul 

ek’emirert’ey

ek’egirert’ey

ek’urert’ey


(AŞ) emperfektif istek kipi

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tk. 


ek’egirert’a

ek’egirert’at

ek’eburert’a

2.tk.

ek’emirert’a

ek’emirert’at


ek’urert’a

3.tk. 

ek’emirert’ay

ek’emirert’an

ek’egirert’ay

ek’egirert’an

ek’urert’ay

1.çğ. 


ek’egirert’at

ek’eburert’at

2.çğ. 

ek’emirert’at


ek’urert’at

3.çğ 

ek’emirert’an

ek’egirert’an

ek’urert’an

______________________________________________________________________


13.2.2.6. ek’ooms (FN-Ç’ennet) “(birinin) peşine düşüyor”


(FN-Ç’ennet) emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


ek’egoom

ek’egoomt

ek’eboom

2.tekil

ek’emoom

ek’emoomt


ek’oom

3.tekil

ek’emooms

ek’emooman

ek’egooms

ek’egooman

ek’ooms

1.çoğul


ek’egoomt

ek’eboomt

2.çoğul

ek’emoomt


ek’oomt

3.çoğul

ek’emooman

ek’egooman

ek’ooman


(FN-Ç’ennet) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


ek’egoomt’i

ek’egoomt’it

ek’eboomt’i

2.tekil

ek’emoomt’i

ek’emoomt’it


ek’oomt’i

3.tekil

ek’emoomt’u

ek’emoomt’ez

ek’egoomt’u

ek’egoomt’ez

ek’oomt’u

1.çoğul


ek’egoomt’it

ek’eboomt’it

2.çoğul

ek’emoomt’it


ek’oomt’it

3.çoğul

ek’emoomt’ez

ek’egoomt’ez

ek’oomt’ez


(FN-Ç’ennet) emperfektif istek kipi

özne


1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tk


ek’egoomt’a

ek’egoomt’at

ek’eboomt’a

2.tk

ek’emoomt’a

ek’emoomt’at


ek’oomt’a

3.çğ

ek’emoomt’az

ek’emoomt’an

ek’egoomt’az

ek’egoomt’an

ek’oomt’az

1.çğ


ek’egoomt’at

ek’eboomt’at

2.çğ

ek’emoomt’at


ek’oomt’at

3.çğ

ek’emoomt’an

ek’egoomt’an

ek’oomt’an

______________________________________________________________________


13.2.2.7. ek’orumz (FN-Ç’anapet) “(birinin) peşine düşüyor”


[Bu madde Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır.]


(FN-Ç’anapet)  emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tek./çoğ.

1.tekil


ek’egorum

ek’egorumt

ek’eborum

2.tekil

ek’emorum

ek’emorumt


ek’orum

3.tekil

ek’emorumz

ek’emoruman

ek’egorumz

ek’egoruman

ek’orumz

1.çoğ.


ek’egorumt

ek’eborumt

2.çoğ.

ek’emorumt


ek’orumt

3.çoğ.

ek’emoruman

ek’egoruman

ek’oruman


(FN-Ç’anapet) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.t


ek’egorumt’i

ek’egorumt’it

ek’eborumt’i

2.t

ek’emorumt’i

ek’emorumt’it


ek’orumt’i

3.t

ek’emorumt’u

ek’emorumt’ez

ek’egorumt’u

ek’egorumt’ez

ek’orumt’u

1.ç


ek’egorumt’it

ek’eborumt’it

2.ç

ek’emorumt’it


ek’orumt’it

3.ç

ek’emorumt’ez

ek’egorumt’ez

ek’orumt’ez


(FN-Ç’anapet) emperfektif istek kipi

ö

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1


ek’egorumt’a

ek’egorumt’at

ek’eborumt’a

2

ek’emorumt’a

ek’emorumt’at


ek’orumt’a

3

ek’emorumt’az

ek’emorumt’an

ek’egorumt’az

ek’egorumt’an

ek’orumt’az

1


ek’egorumt’at

ek’eborumt’at

2

ek’emorumt’at


ek’orumt’at

3

ek’emorumt’an

ek’egorumt’an

ek’orumt’an

______________________________________________________________________


13.2.2.8. euren (PZ)(AŞ) ~ eyuren (ÇM) “(birine) kızgındır, nefret ediyor”


(AŞ) emperfektif şimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil 


egirer

egirertu

eburer

2.tekil 

emirer

emirertu


eurer

3.tekil 

emiren

emirenan

egiren

egirenan

euren

1.çoğul 


egirertu

eburertu

2.çoğul 

emirertu


eurertu

3.çoğul 

emirenan

egirenan

eurenan


(AŞ) emperfektif geçmiş zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil 


egirert’i

egirert’it

eburert’i

2.tekil 

emirert’i

emirert’it


eurert’i

3.tekil 

emirert’u

emirert’ey

egirert’u

egirert’ey

eurert’u

1.çoğul 


egirert’it

eburert’it

2.çoğul 

emirert’it


eurert’it

3.çoğul 

emirert’ey

egirert’ey

eurert’ey


(AŞ) emperfektif istek kipi

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil 


egirert’a

egirert’at

eburert’a

2.tekil 

emirert’a

emirert’at


eurert’a

3.tekil 

emirert’ay

emirert’an

egirert’ay

egirert’an

eurert’ay

1.çoğul 


egirert’at

eburert’at

2.çoğul 

emirert’at


eurert’at

3.çoğul 

emirert’an

egirert’an

eurert’an

______________________________________________________________________


13.2.3. Dø hal fiilleri


Datif özneli hal fiilleri, tek-şahıslı olarak çekilir.

______________________________________________________________________


13.2.3.1. anciren “uykusu var”


Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.


özne

emperfektif şimdiki zaman

emperfektif geçmiş zaman

1. tekil

manciren

mancirert’u ~ manciret’u

2. tekil

ganciren

gancirert’u ~ ganciret’u

3. tekil

anciren

ancirert’u ~ anciret’u

1.çoğul

mancireran ~ mancirenan

mancirert’es ~ mancirert’ey ~ manciret’ez

2.çoğul

gancireran ~ gancirenan

gancirert’es ~ gancirert’ey ~ ganciret’ez

3.çoğul

ancireran ~ ancirenan

ancirert’es ~ ancirert’ey ~ anciret’ez


özne

perfektif istek kipi

1. tekil

manciras ~ manciray ~ manciraz

2. tekil

ganciras ~ ganciray ~ ganciraz

3. tekil

anciras ~ anciray ~ anciraz

1.çoğul

manciran

2.çoğul

ganciran

3.çoğul

anciran


Bu fiilin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer. Varlık fiili ve evrim fiillerinin gelecek zaman biçimleri ile eşyaplıdır.


mancirasere (PZ batısı) “uykum gelecek”

~ mancirasen (PZ doğusu)(ÇM)(AŞ)(FN)(AH)

~ mancirasinon (HP merkezi)

~ mancirasunon (HP-Mxigi)

~ mancirasiyon (HP-Sarp)

~ mancirasun (ÇX)

......

______________________________________________________________________


13.2.3.2. apsen “çişi geliyor, işeyeceği geliyor”


Bu fiilin istek kipi, Batı diyalektlerde emperfektif, Orta ve Doğu diyalektlerde perfektiftir. (*)


özne

emperfektif şimdiki zaman

emperfektif geçmiş zaman

1. tekil

mapsen

mapsert’u ~ mapset’t’u ~ mapset’u

2. tekil

gapsen

gapsert’u ~ gapset’t’u ~ gapset’u

3. tekil

apsen

apsert’u ~ apset’t’u ~ apset’u

1.çoğul

mapseran ~ mapsenan

mapsert’es ~ mapsert’ey ~ mapse(t’)t’ez

2.çoğul

gapseran ~ gapsenan

gapsert’es ~ gapsert’ey ~ gapse(t’)t’ez

3.çoğul

apseran ~ apsenan

apsert’es ~ apsert’ey ~ apse(t’)t’ez


özne

emperfektif istek kipi (Batı)

perfektif istek kipi (OrtaDoğu)

1. tekil

mapsert’as ~ mapsert’ay

mapsaz ~ mapsas

2. tekil

gapsert’as ~ gapsert’ay

gapsaz ~ gapsas

3. tekil

apsert’as ~ apsert’ay

apsaz ~ apsas

1. çoğul

mapsert’an

mapsan

2. çoğul

gapsert’an

gapsan

3. çoğul

apsert’an

apsan


(*) Musa Karaalioğlu tarafindan verilen bilgiye göre Fındıklı Ç’anapet diyalektlerinde bu fiilin hem emperfektif hem perfektif istek kipleri var. Musa bey, gelecek zamanda apsert’asen (emperfektif) uzak geçmiş zamanı, apsasen (perfektif) yakın gelecek zamanı ifade ettiğini bildiriyor.

______________________________________________________________________


13.2.3.3. nşk’oroy (ÇM-Ğvant) ~ şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu) “açtır”


(ÇM-Ğvant) (*)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mşk’oroy

mşk’orort’u

mşk’orort’ay

2.tekil

kşk’oroy

kşk’orort’u

kşk’orort’ay

3.tekil

nşk’oroy

nşkorort’u

nşk’orort’ay

1.çoğul

mşk’ororan

mşk’orort’ey

mşk’orort’an

2.çoğul

kşk’ororan

kşk’orort’ey

kşk’orort’an

3.çoğul

nşk’ororan

nşk’orort’ey

nşk’orort’an


(*) Bu tablo Seçkin Yeniçırak tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır. Pazar ve Ardeşen diyalektlerinde bu fiil gözlemlenmemektedir.


(FN)(AH)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mşkorons

mşkoront’u

mşkoront’az

2. tekil

kşkorons

kşkoront’u

kşkoront’az

3. tekil

şkorons

şkoront’u

şkoront’az

1.çoğul

mşkoronan

mşkoront’ez

mşkoront’an

2.çoğul

kşkoronan

kşkoront’ez

kşkoron’an

3.çoğul

şkoronan

şkoront’ez

şkoront’an


(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mşkirons

mşkiront’u

mşkiront’az

2. tekil

kşkirons

kşkiront’u

kşkiront’az

3. tekil

şkirons

şkiront’u

şkiront’az

1.çoğul

mşkironan

mşkiront’ez

mşkiront’an

2.çoğul

kşkironan

kşkiront’ez

kşkiron’an

3.çoğul

şkironan

şkiront’ez

şkiront’an


Aynı kökenli evrim fiili : “acıkıyor” (→ 13.3.4.2.)

amşk’orinen (PZ)(AŞ) ~ amşk’urinen (ÇM-Ğvant)

~ amşko(r)inen (Orta) ~ amşkironen (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________


13.2.4. DA hal fiilleri


Datif özneli hal fiilleri, tek-şahıslı olarak çekilir.

_____________________________________________________________________


13.2.4.1. aç’ven (çoğu diyalektler) ~ aç’un (AH-Pilarget vs)

“(birinin bir yeri) acıyor, yanıyor”


Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.


özne

emperfektif şimdiki zaman

emperfektif geçmiş zaman

1. tekil

maç’ven

maç’vert’u ~ maç’vet’u

2. tekil

gaç’ven

gaç’vert’u ~ gaç’vet’u

3. tekil

aç’ven

aç’vert’u ~ aç’vet’u

1.çoğul

maç’veran ~ maç’venan

maç’vert’es ~ maç’vert’ey ~ maç’vet’ez

2.çoğul

gaç’veran ~ gaç’venan

gaç’vert’es ~ gaç’vert’ey ~ gaç’vet’ez

3.çoğul

aç’veran ~ aç’venan

aç’vert’es ~ aç’vert’ey ~ aç’vet’ez


özne

perfektif istek kipi

1. tekil

maç’vas ~ maç’vay ~ maç’vaz

2. tekil

gaç’vas ~ gaç’vay ~ gaç’vaz

3. tekil

aç’vas ~ aç’vay ~ aç’vaz

1. çoğul

maç’van

2. çoğul

gaç’van

3. çoğul

aç’van


Bu fiilin gelecek zaman biçimi, perfektif istek kipinden türer.


maç’vasere (PZ batısı)

~ maç’vasen (PZ doğusu)(ÇM)(AŞ)(FN)(AH)

~ maç’vasinon (HP merkezi)

~ maç’vasunon (HP-Mxigi)

~ maç’vasiyon (HP-Sarp)

~ maç’vasun (ÇX)

......


Himus tolepe aç’ven. (PZ) Onun gözleri acıyor.


Arhavi Pilarget vs köylerinde aç’un denir.


özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

maç’un

maç’urt’u

maç’vas

2. tekil

gaç’un

gaç’urt’u

gaç’vas

3. tekil

aç’un

aç’urt’u

aç’vas

1.çoğul

maç’unan

maç’urt’es

maç’van

2.çoğul

gaç’unan

gaç’urt’es

gaç’van

3.çoğul

aç’unan

aç’urt’es

aç’van


Coğoiz k’uçxe aç’un. (AH- Pilarget) Köpeğin bacağı acıyor.


Lazcada kelime sonunda /s/ ile /z/ arasında anlamlı ayrımı yok. Arhavi-Pilarget diyalektinde çoğu zaman [s] olarak gerçekleştiğine rağmen yukarıda gösterilen örnekte [z] olarak telaffuz edildi.

______________________________________________________________________


13.2.4.2. alimben (PZ) “seviyor”


özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

malimben

malimbert’u

malimbert’as

2. tekil

galimben

galimbert’u

galimbert’as

3. tekil

alimben

alimbert’u

alimbert’as

1.çoğul

malimberan

malimbert’es

malimbert’an

2.çoğul

galimberan

galimbert’es

galimbert’an

3.çoğul

alimberan

alimbert’es

alimbert’an

______________________________________________________________________


13.2.4.3. ançaminen (Batı) ~ ançamins (OrtaDoğu)  “(birinin bir yeri) kaşınıyor”


Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.


(Batı)

özne

emperfektif şimdiki zaman

emperfektif geçmiş zaman

1. tekil

mançaminen

mançaminert’u

2. tekil

gançaminen

gançaminert’u

3. tekil

ançaminen

ançaminert’u

1.çoğul

mançamineran ~ mançaminenan

mançaminert’es ~ mançaminert’ey

2.çoğul

gançamineran ~ gançaminenan

gançaminert’es ~ gançaminert’ey

3.çoğul

ançamineran ~ ançaminenan

ançaminert’es ~ ançaminert’ey


özne

perfektif istek kipi

1. tekil

mançaminas ~ mançaminay

2. tekil

gançaminas ~ gançaminay

3. tekil

ançaminas ~ ançaminay

1. çoğul

mançaminan

2. çoğul

gançaminan

3. çoğul

ançaminan


Batı diyalektlerde yukarıda gösterilen tüm biçimlerin üçüncü hecesi vurguludur.


ançaminen, ançamineran, ançaminert’es, ançaminan vs

Gelecek zamanda istek kipi göstergesini içine alan hece vurgulu olur.


ançaminasere, ançaminasen etc


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mançamins

mançamint’u

mançaminaz

2. tekil

gançamins

gançamint’u

gançaminaz

3. tekil

ançamins

ançamint’u

ançaminaz

1.çoğul

mançaminan

mançamint’ez

mançaminan

2.çoğul

gançaminan

gançamint’ez

gançaminan

3.çoğul

ançaminan

ançamint’ez

ançaminan


● Emperfektif şimdiki zaman ile perfektif istek kipi, çoğul özneli olunca eşbiçimlidir.


Orta ve Doğu diyalektlerde yukarıda gösterilen tümbiçimlerin ikinci hecesi vurguludur.


ançamins, ançamint’u, ançaminaz vs

Gelecek zamanda istek kipi göstergesini içine alan hece vurgulu olur.


ançaminasen, ançaminasinon etc

______________________________________________________________________


13.2.4.4. aoropen[1](ÇM)(AŞ) “seviyor”


özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

maoropen

maoropert’u

maoropert’ay

2. tekil

gaoropen

gaoropert’u

gaoropert’ay

3. tekil

aoropen

aoropert’u

aoropert’ay

1.çoğul

maoroperan ~ maoropenan

maoropert’ey

maoropert’an

2.çoğul

gaoroperan ~ gaoropenan

gaoropert’ey

gaoropert’an

3.çoğul

aoroperan ~ aoropenan

aoropert’ey

aoropert’an


Eşbiçimli fiil : (→ 13.3.5.2.)

______________________________________________________________________


13.2.4.5. a3’unen (Batı) ~ a3’k’unen (FN)(AH)(HP) “(birinin bir yeri) ağrıyor”


Bu hal fiili, perfektif istek kiplidir.


(Batı)

özne

emperfektif şimdiki zaman

emperfektif geçmiş zaman

1. tekil

ma3’unen

ma3’unert’u

2. tekil

ga3’unen

ga3’unert’u

3. tekil

a3’unen

a3’unert’u

1.çoğul

ma3’uneran ~ ma3’unenan

ma3’unert’es ~ ma3’unert’ey

2.çoğul

ga3’uneran ~ ga3’unenan

ga3’unert’es ~ ga3’unert’ey

3.çoğul

a3’uneran ~ a3’unenan

a3’unert’es ~ a3’unert’ey


özne

perfektif istek kipi

1. tekil

ma3’unas ~ ma3’unay

2. tekil

ga3’unas ~ ga3’unay

3. tekil

a3’unas ~ a3’unay

1. çoğul

ma3’unan

2. çoğul

ga3’unan

3. çoğul

a3’unan


(FN)(AH)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

ma3’k’unen

ma3’k’une(r)t’u

ma3’k’unaz

2. tekil

ga3’k’unen

ga3’k’une(r)t’u

ga3’k’unaz

3. tekil

a3’k’unen

a3’k’une(r)t’u

a3’k’unaz

1.çoğul

ma3’k’unenan

ma3’k’une(r)t’ez

ma3’k’unan

2.çoğul

ga3’k’unenan

ga3’k’une(r)t’ez

ga3’k’unan

3.çoğul

a3’k’unenan

a3’k’une(r)t’ez

a3’k’unan



Eşanlamlı fiiller :


3’k’uns (AH)(HP) DA hal fiili : (m3’k’uns, k’3’k’uns, 3’k’uns, m3’k’unan ...)


(AH)(HP) Arhavi ile Hopa’da hem 3’k’uns hem a3’unen kullanılır. 3’k’uns “şimdi ağrıyor”, a3’k’unen “ara sıra ağrıyor, her zaman ağrıyabilir” anlamındadır.


3’k’ups (ÇX) DA hal fiili : (m3’k’ups, k’3’k’ups, 3’k’ups, m3k’upan ...)

______________________________________________________________________


13.2.4.6. azin (ÇM)(AŞ) “(bir şey) görüyor”


özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mazin

mazirt’u

mazirt’ay

2.tekil

gazin

gazirt’u

gazirt’ay

3.tekil

azin

azirt’u

azirt’ay

1.çoğul

maziran ~ mazinan

mazirt’ey

mazirt’an

2.çoğul

gaziran ~ gazinan

gazirt’ey

gazirt’an

3.çoğul

aziran ~ azinan

azirt’ey

azirt’an


Aynı kökenli EA hareket fiilleri :


z*irams (PZ) “(bir şey) görüyor”

ziray (ÇM)(AŞ) “(bir şey) buluyor ; (birini) görüyor”

z*irums (FN) “(bir şey) buluyor; (birini) görüyor, buluyor”

z*iroms (AH) “(bir şey) görüyor, buluyor”

z*i(r)ops (HP)(ÇX) “(bir şey) buluyor ; (birini) görüyor”

______________________________________________________________________


13.2.4.7. dvaç’in (ÇM) ~ dvaç’ç’in (AŞ) “birine gerekiyor”


Bu, perfektif ve emperfektif çift istek kipi olan istisnai bir fiildir.


Emperfektif gelecek zaman : “birine belki lazım olur”

Perfektif gelecek zaman : “birine ilerde kesin gerekecek”


Tabloda emperfektif istek kipi temel biçimi, kır harfler ile gösterilmiştir. Çünkü yalın hali gözlemlenmez.


(ÇM)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’in

domaç’irt’u

domaç’irt’ay

domaç’irt’asen

2.tekil

dogaç’in

dogaç’irt’u

dogaç’irt’ay

dogaç’irt’asen

3.tekil

dvaç’in

dvaç’irt’u

dvaç’irt’ay

dvaç’irt’asen

1.çoğul

domaç’iran

domaç’irt’ey

domaç’irt’an

domaç’irt’anen

2.çoğul

dogaç’iran

dogaç’irt’ey

dogaç’irt’an

dogaç’irt’anen

3.çoğul

dvaç’iran

dvaç’irt’ey

dvaç’irt’an

dvaç’irt’anen


A p’ot’e domaç’irt’asen. (ÇM) Günün birinde bana gerekebilir.


(ÇM)

özne

perfektif

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’iray

domaç’irasen

2.tekil

dogaç’iray

dogaç’irasen

3.tekil

dvaç’iray

dvaç’irasen

1.çoğul

domaç’iran

domaç’iranen

2.çoğul

dogaç’iran

dogaç’iranen

3.çoğul

dvaç’iran

dvaç’iranen


(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’ç’in

domaç’ç’irt’u

domaç’ç’irt’ay

domaç’ç’irt’asen

2.tekil

dogaç’ç’in

dogaç’ç’irt’u

dogaç’ç’irt’ay

dogaç’ç’irt’asen

3.tekil

dvaç’ç’in

dvaç’ç’irt’u

dvaç’ç’irt’ay

dvaç’ç’irt’asen

1.çoğul

domaç’ç’inan

domaç’ç’irt’ey

domaç’ç’irt’an

domaç’ç’irt’anen

2.çoğul

dogaç’ç’inan

dogaç’ç’irt’ey

dogaç’ç’irt’an

dogaç’ç’irt’anen

3.çoğul

dvaç’ç’inan

dvaç’ç’irt’ey

dvaç’ç’irt’an

dvaç’ç’irt’anen


özne

perfektif

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’ç’iray

domaç’ç’irasen

2.tekil

dogaç’ç’iray

dogaç’ç’irasen

3.tekil

dvaç’ç’iray

dvaç’ç’irasen

1.çoğul

domaç’ç’iran

domaç’ç’iranen

2.çoğul

dogaç’ç’iran

dogaç’ç’iranen

3.çoğul

dvaç’ç’iran

dvaç’ç’ranen

______________________________________________________________________


13.2.4.8. şun (Batı) ~ şuns (OrtaDoğu) “(bir şey birinin) hatırındadır”


(Batı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mşun

mşurt’u

mşurt’as ~ mşurt’ay

2. tekil

kşun

kşurt’u

kşurt’as ~ kşurt’ay

3. tekil

şun

şurt’u

şurt’as ~ şurt’ay

1.çoğul

mşuran ~ mşunan

mşurt’es ~ mşurt’ey

mşurt’an

2.çoğul

kşuran ~ kşunan

kşurt’es ~ kşurt’ey

kşurt’an

3.çoğul

şuran ~ şunan

şurt’es ~ şurt’ey

şurt’an


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mşuns

mşunt’u

mşunt’az

2. tekil

kşuns

kşunt’u

kşunt’az

3. tekil

şuns

şunt’u

şunt’az

1.çoğul

mşunan

mşunt’ez

mşunt’an

2.çoğul

kşunan

kşunt’ez

kşunt’an

3.çoğul

şunan

şunt’ez

şunt’an

______________________________________________________________________


13.2.4.9. ubağun (ÇM)(AŞ)(OrtaDoğu) “(bir şey birine) yeter”


(ÇM)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mibağun

mibağurt’u

mibağurt’ay

2. tekil

gibağun

gibağurt’u

giağurt’ay

3. tekil

ubağun

ubağurt’u

ubağurt’ay

1.çoğul

mibağuran

mibağurt’ey

mibağurt’an

2.çoğul

gibağuran

gibağurt’ey

gibağurt’an

3.çoğul

ubağuran

ubağurt’ey

ubağurt’an


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mibağun

mibağut’u

mibağut’az

2. tekil

gibağun

gibağut’u

gibağut’az

3. tekil

ubağun

ubağut’u

ubağut’az

1.çoğul

mibağunan

mibağut’ez

mibağut’an

2.çoğul

gibağunan

gibağut’ez

gibağut’an

3.çoğul

ubağunan

ubağut’ez

ubağut’an

______________________________________________________________________


13.2.4.10. uğun 1. (her yörede) “(cansız bir şeye) sahiptir” 

2. (Batı)(FN-Ç’anapet) “(zararlı canlı varlığa) sahiptir”

(PZ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miğun

miğurt’u

miğurt’as

2. tekil

giğun

giğurt’u

giğurt’as

3. tekil

uğun

uğurt’u

uğurt’as

1.çoğul

miğuran

miğurt’es

miğurt’an

2.çoğul

giğuran

giğurt’es

giğurt’an

3.çoğul

uğuran

uğurt’es

uğurt’an


(ÇM)(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miğun

miğurt’u

miğurt’ay

2. tekil

giğun

giğurt’u

giğurt’ay

3. tekil

uğun

uğurt’u

uğurt’ay

1.çoğul

miğuran ~ miğunan

miğurt’ey

miğurt’an

2.çoğul

giğuran ~ giğunan

giğurt’ey

giğurt’an

3.çoğul

uğuran ~ uğunan

uğurt’ey

uğurt’an


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miğun

miğut’u

miğut’az

2. tekil

giğun

giğut’u

giğut’az

3. tekil

uğun

uğut’u

uğut’az

1.çoğul

miğunan

miğut’ez

miğut’an

2.çoğul

giğunan

giğut’ez

giğut’an

3.çoğul

uğunan

uğut’ez

uğut’an


Aşağıdaki örnekte bu fiil “fiziki bir şeye sahiptir” değil, “yapılacak işimiz var” anlamında kullanılıyor.


Sözdizimi: {datif (*) özne + apsolütif tümleç + tümleç ile ilgili yüklem + fiil}


(*) [bu diyalektte “birleşmiş oblik durum”]


Şk’u gza mendra miğuran. (ÇM) Yolumuz uzaktır.

______________________________________________________________________


13.2.4.11. uk’oren (PZ); ø (ÇM)(AŞ) ~ uk’o(r)oms (FN-Ç’ennet) ~ uk’oremz (FN-Ç’anapet) ~ uk’orams (AH merkezi) ~ uk’ors (AH merkezi) ~ uk’orems (AH-Sidere); ø (HP)


A (PZ) “(bir şeyin) eksikliğini hissediyor”

B (FN)(AH) “gerekiyor”


Pazar diyalektlerinde kullanılan uk’oren ile Fındıklı ve Arhavi’de gözlemlenen biçimleri - uk’oroms ~ uk’oremz ~ uk’orams ~ uk’ors -, ayrı fiildir. Buna rağmen, aynı kökenli oldukları düşünüldüğü için, ve kullanım sahası ile morfoloji bakımından da son derece ilginç oldukları için, özellikle bir maddede bir arada gösteriyoruz.


(PZ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mik’oren

mik’orert’u

mik’orert’as

2. tekil

gik’oren

gik’orert’u

gik’orert’as

3. tekil

uk’oren

uk’orert’u

uk’orert’as

1.çoğul

mik’oreran

mik’orert’es

mik’orert’an

2.çoğul

gik’oreran

gik’orert’es

gik’orert’an

3.çoğul

uk’oreran

uk’orert’es

uk’orert’an


(FN-Ç’ennet)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mik’o(r)oms

mik’o(r)omt’u

mik’o(r)omt’az

2. tekil

gik’o(r)oms

gik’o(r)omt’u

gik’o(r)omt’az

3. tekil

uk’o(r)oms

uk’o(r)omt’u

uk’o(r)omt’az

1.çoğul

mik’o(r)oman

mik’o(r)omt’ez

mik’o(r)omt’an

2.çoğul

gik’o(r)oman

gik’o(r)omt’ez

gik’o(r)omt’an

3.çoğul

uk’o(r)oman

uk’o(r)omt’ez

uk’o(r)omt’an


(FN-Ç’anapet)(*)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mik’oremz

mik’oremt’u

mik’oremt’az

2. tekil

gik’oremz

gik’oremt’u

gik’oremt’az

3. tekil

uk’oremz

uk’oremt’u

uk’oremt’az

1. çoğul

mik’oreman

mik’oremt’ez

mik’oremt’an

2. çoğul

gik’oreman

gik’oremt’ez

gik’oremt’an

3. çoğul

uk’oreman

uk’oremt’ez

uk’oremt’an


(*) Bu tablo Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır. Lazcada kelime sonunda /s/-/z/ ayrımı bulunmadığına göre aşağıda gösterilen Arhavi Sidere vs köylerinde konuşulan diyalektlerdeki çekimi ile eşbiçimlidir.


(AH-Sidere)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mik’orems

mik’oremt’u

mik’oremt’as

2. tekil

gik’orems

gik’oremt’u

gik’oremt’as

3. tekil

uk’orems

uk’oremt’u

uk’oremt’as

1.çoğul

mik’oreman

mik’oremt’es

mik’oremt’an

2.çoğul

gik’oreman

gik’oremt’es

gik’oremt’an

3.çoğul

uk’oreman

uk’oremt’es

uk’oremt’an

______________________________________________________________________


13.2.4.12. unons (FN-Ç’ennet) ~ unon (OrtaDoğu) “istiyor”


(FN-Ç’ennet)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

minons

mint’u

mint’az

2. tekil

ginons

gint’u

gint’az

3. tekil

unons

unt’u

unt’az

1.çoğul

minonan

mint’ez

mint’an

2.çoğul

ginonan

gint’ez

gint’an

3.çoğul

unonan

unt’ez

unt’an


(Orta)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

minon

mint’u

mint’az

2. tekil

ginon

gint’u

gint’az

3. tekil

unon

unt’u

unt’az

1.çoğul

minonan

mint’ez

mint’an

2.çoğul

ginonan

gint’ez

gint’an

3.çoğul

unonan

unt’ez

unt’an

______________________________________________________________________


13.2.4.13. uşk’un (Batı) ~ uçkin (Orta)(Doğu) “biliyor”


(PZ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mişk’un

mişk’urt’u

mişk’urt’as

2. tekil

gişk’un

gişk’urt’u

gişk’urt’as

3. tekil

uşk’un

uşk’urt’u

uşk’urt’as

1.çoğul

mişk’uran

mişk’urt’es

mişk’urt’an

2.çoğul

gişk’uran

gişk’urt’es

gişk’urt’an

3.çoğul

uşk’uran

uşk’urt’es

uşk’urt’an


(ÇM)(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman


1. tekil

mişk’un

mişk’urt’u

mişk’urt’ay

2. tekil

gişk’un

gişk’urt’u

gişk’urt’ay

3. tekil

uşk’un

k’urt’u

uşk’urt’ay

1.çoğul

mişk’uran ~ mişk’unan

mişk’urt’ey

mişk’urt’an

2.çoğul

gişk’uran ~ gişk’unan

gişk’urt’ey

gişk’urt’an

3.çoğul

uşk’uran ~ uşk’unan

uşk’urt’ey

uşk’urt’an


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman (*)

istek kipi (**)

1. tekil

miçkin

miçkit’u

miçkit’az

2. tekil

giçkin

giçkit’u

giçkit’az

3. tekil

uçkin

uçkit’u

uçkit’az

1.çoğul

miçkinan

miçkit’ez

miçkit’an

2.çoğul

giçkinan

giçkit’ez

giçkit’an

3.çoğul

uçkinan

uçkit’ez

uçkit’an


(*) FN-Ç’ennet, Ç’urç’ava vs :

miçkit’t’u, giçkit’t’u, uçkit’t’u, miçkit’t’ez, giçkit’t’ez, uçkit’t’ez.


(**) FN-Ç’ennet, Ç’urç’ava vs :

miçkit’t’az, giçkit’t’az, uçkit’t’az, miçkit’t’an, giçkit’t’an, uçkit’t’an.


Hal fiillerinin dilek kipi, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.


A ! K’o derdi-şk’imi gişk’urt’uk’o ! (PZ)(ÇM)(AŞ)

~ A ! K’o derdi-çkimi giçkit’uk’o ! (FN)(AH)

~ A ! K’o derdi-çkimi giçkit’uk’on(na) ! (HP)


Ah, keşke derdimi bilseydin !”

______________________________________________________________________


13.2.4.14. uyonun (Batı)(Orta) ~ ux’onun (HP-P’eronit) ~ ux’oun (HP-Mxigi)

“(canlı varlığa) sahiptir”


(PZ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miyonun

miyonurt’u

miyonurt’as

2. tekil

giyonun

giyonurt’u

giyonurt’as

3. tekil

uyonun

uyonurt’u

uyonurt’as

1.çoğul

miyonuran

miyonurt’es

miyonurt’an

2.çoğul

giyonuran

giyonurt’es

giyonurt’an

3.çoğul

uyonuran

uyonurt’es

uyonurt’an


(ÇM)(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miyonun

miyonurt’u

miyonurt’ay

2. tekil

giyonun

giyonurt’u

giyonurt’ay

3. tekil

uyonun

uyonurt’u

uyonurt’ay

1.çoğul

miyonuran ~ miyonunan

miyonurt’ey

miyonurt’an

2.çoğul

giyonuran ~ giyonunan

giyonurt’ey

giyonurt’an

3.çoğul

uyonuran ~ uyonunan

uyonurt’ey

uyonurt’an


Ardeşen diyalektlerinde bazen 3’üncü şahısta /y/ fonemsiz biçimler (uonun, uonunan, uonurt’u vs) gözlemlenir.


(Orta)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miyonun

miyonut’u

miyonut’az

2. tekil

giyonun

giyonut’u

giyonut’az

3. tekil

uyonun

uyonut’u

uyonut’az

1.çoğul

miyonunan

miyonut’ez

miyonut’an

2.çoğul

giyonunan

giyonut’ez

giyonut’an

3.çoğul

uyonunan

uyonut’ez

uyonut’an


(HP-P’eronit)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mix’onun

mix’onut’u

mix’onut’az

2. tekil

gix’onun

gix’onut’u

gix’onut’az

3. tekil

ux’onun

ux’onut’u

ux’onut’az

1.çoğul

mix’onunan

mix’onut’ez

mix’onut’an

2.çoğul

gix’onunan

gix’onut’ez

gix’onut’an

3.çoğul

ux’onunan

ux’onutez

ux’onut’an


● Kelime sonundaki /ez/ ve /az/, /es/ ve /as/ olarak da telaffuz edilir.


(HP-Mxigi)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman


1. tekil

mix’oun

mix’out’u

mix’out’as

2. tekil

gix’oun

gix’out’u

gix’out’as

3. tekil

ux’oun

ux’out’u

ux’out’as

1.çoğul

mix’ounan

mix’out’es

mix’out’an

2.çoğul

gix’ounan

gix’out’es

gix’out’an

3.çoğul

ux’ounan

ux’outes

ux’out’an

______________________________________________________________________


13.2.4.15. uzun (Batı) ~ uz*in/uzin (OrtaDoğu) “(birine ait bir varlık) yerde duruyor”


(PZ-Apso, Cigetore)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mizun

mizurt’u

mizurt’as

2. tekil

gizun

gizurt’u

gizurt’as

3. tekil

uzun

uzurt’u

uzurt’as

1.çoğul

mizuran

mizurt’es

mizurt’an

2.çoğul

gizuran

gizurt’es

gizurt’an

3.çoğul

uzuran

uzurt’es

uzurt’an


(ÇM)(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mizun

mizurt’u

mizurt’ay

2. tekil

gizun

gizurt’u

gizurt’ay

3. tekil

uzun

uzurt’u

uzurt’ay

1.çoğul

mizuran ~ mizunan

mizurt’ey

mizurt’an

2.çoğul

gizuran ~ gizunan

gizurt’ey

gizurt’an

3.çoğul

uzuran ~ uzunan

uzurt’ey

uzurt’an


(Orta)(Doğu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

miz*in

miz*it’u

miz*it’az

2. tekil

giz*in

giz*it’u

giz*it’az

3. tekil

uz*in

uz*it’u

uz*it’az

1.çoğul

miz*inan

miz*it’ez

miz*it’an

2.çoğul

giz*inan

giz*it’ez

giz*it’an

3.çoğul

uz*inan

uz*it’ez

uz*it’an


(HP-Azlağa)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1. tekil

mizin

mizit’u

mizit’as

2. tekil

gizin

gizit’u

gizit’as

3. tekil

uzin

uzit’u

uzit’as

1.çoğul

mizinan

mizit’es

mizit’an

2.çoğul

gizinan

gizit’es

gizit’an

3.çoğul

uzinan

uzit’es

uzit’an

Azlağa diyalektinde /z*/ - /z/ ayrımı yoktur. [z] olarak telaffuz edilen tek bir fonem vardır.

______________________________________________________________________


13.3. Evrim fiili


Aslı kökü √-x’v- olanlar


13.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun

13.3.2. ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun


Diğerleri


13.3.3. evrim fiili

13.3.4. DH evrim fiili

13.3.5. DA evrim fiili

______________________________________________________________________


Evrim fiillerinin, temel kip olarak, sırf bildirme kipi vardır. Bildirme kipinden istek kipi, yasak istek kipi ve dilek kipi türer. Emir kipi ve yasak kipi olan evrim fiilinin sayısı azdır.


Bu maddede ancak temel biçimleri gösteriyoruz. Evrim fiillerinin istek kipi, yasak istek kipi, dilek kipi, “duyulmuş” biçimleri, gelecek zamanı, “geçmişteki gelecek zaman”ı, fiil-zarfları, zarfsal cümlemsileri, hareket fiillerininki ile aynı şekilde türerler. Hareket fiili ile ilgili maddelere bakınız.


Evrim fiillerinin perfektif temel biçimi, “evrim sonucu meydana gelen şimdiki hal”i ifade eder. “Evrim sonucu meydana gelmiş olan geçmişteki hal” ise “-dort’un’lu biçimi” ile ifade edilir.

______________________________________________________________________


13.3.1. iyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun


13.3.1.1. Emperfektif şimdiki zaman

13.3.1.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.3.1.3. Emperfektif istek kipi

13.3.1.4. Perfektif

13.3.1.5. Perfektif istek kipi

13.3.1.6. Gelecek zaman


İyen ~ iven ~ ix’ven ~ ix’vapun/ ix’opun biçimli üç adet evrim fiili bulunuyor :

AY evrim fiili (= “biri bir şey oluyor”), süre fiili (= “bir olay meydana geleli bir süre oluyor”) ve Aø evrim fiili (= “meyve olgunlaşıyor, olmak üzeredir ; ekmek pişiyor, olmak üzeredir” vb). İkinci ve üçüncü fiiller sırf 3’üncü şahıs tekil olarak kullanıldığına göre, bu maddede gösterilen biçimlerin büyük çoğunluğu birincisine, yani AY evrim fiiline, aittir.

______________________________________________________________________


13.3.1.1. Emperfektif şimdiki zaman

______________________________________________________________________


13.3.1.1.1. Temel biçimi


Biri bir şey oluyor”


Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.


özne

PZ

ÇM

ÇM-M3’anu

AŞ batısı

AŞ doğusu

1.tek.

viyer

viyer

viyer

viyer

biyer

2.tek.

iyer

iyer

iyer

iyer

iyer

3.tek.

iyen

iyen

iyen

iyen

iyen

1.çoğ.

viyert

viyertu

viyerte

viyertu

biyertu

2.çoğ.

iyert

iyertu

iyerte

iyertu

iyertu

3.çoğ.

iyeran

iyeran

iyeran

iyenan

iyenan


özne

FN

AH

HP, ÇX

1.tek.

biyer ~ biver

biver

vix’ver

2.tek.

iyer ~ iver

iver

ix’ver

3.tek.

iyen ~ iven

iven

ix’ven

1.çoğ.

biyert ~ bivert

bivert

vix’vert

2.çoğ.

iyert ~ ivert

ivert

ix’vert

3.çoğ.

iyenan ~ ivenan

ivenan

ix’venan


● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi, vuayel arkasında sıkça kaybolur.


Arhavi Pilarget, Borçka Çxala vs köylerinde konuşulan diyalektlerde aşağıdaki tabloda gösterilen biçimler de gözlemlenmektedir.


Tüm biçimlerin ikinci hecesi vurguludur.


özne

AH

ÇX

1.tekil

bivapur

vix’vapur

2.tekil

ivapur

ix’vapur

3.tekil

ivapun

ix’vapun

1.çoğul

bivapurt

vix’vapurt

2.çoğul

ivapurt

ix’vapurt

3.çoğul

ivapunan

ix’vapunan

_____________________________________________________________________________


13.3.1.1.2. Yasak kipi


“Olma !”


Yasak kipinin yapısı :

(PZ ~ ÇX) {mot- ~ mo- ~ moy- + emperfektif şimdiki zaman biçimi}


Lazcada yasak kipi sırf 2’nci şahısta olur. 1’inci ve 3’üncü şahısa yapılan yasaklama, “yasak istek kipi” ile ifade edilir (*). (→ 13.3.1.3.2.)


●●● (*)(AK) Akçakoca-Döngelli’li Timur Cumhur tarafından verilen bilgiye göre, Akçakoca diyalektlerinde yasak kipinin yerine yasak istek kipi ikinci biçimleri kullanılır.


(PZ) mot-iyer ; mot-iyert

(ÇM-Ğvant) mo-iyer ; mo-iyertu 

(AŞ) moy-iyer ; moy-iyertu

(FN) mot-iyer ~ mot-ive; mot-iyert ~ mot-ivert

(AH) mot-iver ; mot-ivert

(HP)(ÇX) mo-ix’ver ; mo-ix’vert 


● Değişkenleri (AH-Pilarget) mot-ivapur; mot-ivapurt

(ÇX) mo-ix’vapur; mo-ix’vapurt

______________________________________________________________________


13.3.1.2. Emperfektif geçmiş zaman

______________________________________________________________________


13.3.1.2.1. Temel biçimi


“Oluyordu, olurdu”


■ Tablodaki tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.


özne

PZ

ÇM

AŞ batısı

AŞ doğusu

1. tekil

viyert’i

viyert’i

viyert’i

biyert’i

2. tekil

iyert’i

iyert’i

iyert’i

iyert’i

3. tekil

iyert’u

iyert’u

iyert’u

iyert’u

1.çoğul

viyert’it

viyert’it(u/e)

viyert’it(u)

biyert’it(u)

2.çoğul

iyert’it

iyert’it(u/e)

iyert’it(u)

iyert’it(u)

3.çoğul

iyert’es ~ iyert’ey

iyert’ey

iyert’ey

iyert’ey


özne

FN

AH

HP,ÇX

1. tekil

biyert’i ~ bive(r)t’i

bive(r)t’i

vix’ve(r)t’i

2. tekil

iyert’i ~ ive(r)t’i

ive(r)t’i

ix’ve(r)t’i

3. tekil

iyert’u ~ ive(r)t’u

ive(r)t’u

ix’ve(r)t’u

1.çoğul

biyert’it ~ bive(r)t’it

bive(r)t’it

vix’ve(r)t’it

2.çoğul

iyert’it ~ ive(r)t’it

ive(r)t’it

ix’ve(r)t’it

3.çoğul

iyert’ez ~ ive(r)t’ez

ive(r)t’ez

ix’ve(r)t’ez


●●● Orta ve doğu diyalektlerde {-t’-} önündeki  /r/, genelde kaybolur. Bivet’i, ivet’i,

ivet’u ... şeklinde yazılış yaygındır.


Arhavi Pilarget, Borçka Çxala vs köylerinde konuşulan diyalektlerde aşağıda gösterilen değişkenler de gözlemlenir.


■ İkinci hece vurguludur.


özne

AH

ÇX

1. tekil

bivapu(r)t’i

vix’vapu(r)t’i

2. tekil

ivapu(r)t’i

ix’vapu(r)t’i

3. tekil

ivapu(r)t’u

ix’vapu(r)t’u

1.çoğul

bivapu(r)t’it

vix’vapu(r)t’it

2.çoğul

ivapu(r)t’it

ix’vapu(r)t’it

3.çoğul

ivapu(r)t’ez

ix’vapu(r)t’ez

______________________________________________________________________


13.3.1.2.2. Emperfektif “duyulmuş geçmiş zaman”


“Geçmişte (biri bir şey) olmak üzere imiş”


Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır.


Yapısı : emperfektif geçmiş zaman biçimi + -don(u) (PZ)

-do (ÇM)

-doren (FN)(AH)

-ren (HP)

{-eren/-elen} (ÇX)

______________________________________________________________________


13.3.1.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf

____________________________________________________________________________


13.3.1.2.3.1. “Geçmişte (biri bir şey) olduğunda”


■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.

özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

doğusu

1. tekil

viyert’işa

viyert’işa

biyert’işa

2. tekil

iyert’işa

iyert’işa

iyert’işa

3. tekil

iyert’uşa

iyert’uşa

iyert’uşa

1.çoğul

viyert’itşa

viyert’itşa

biyert’itşa

2.çoğul

iyert’itşa

iyert’itşa

iyert’itşa

3.çoğul

iyert’eşşa

iyert’eyşa

iyert’eyşa


özne

FN

AH-Sidere

AH

HP, ÇX

1. tekil

biyert’işa ~ bivert’işa

bivert’i şkul

bivert’işi

vix’vert’işi

2. tekil

iyert’işa ~ ivert’işa

ivert’i şkul

ivert’işi

ix’vert’işi

3. tekil

iyert’uşa ~ ivert’uşa

ivert’u şkul

ivert’uşi

ix’vert’uşi

1.çoğul

biyert’itşa ~ bivert’itşa

bivert’it şkul

bivert’itşi

vix’vert’itşi

2.çoğul

iyert’itşa ~ ivert’itşa

ivert’it şkul

ivert’itşi

ix’vert’itşi

3.çoğul

iyert’eşşa ~ ivert’eşşa

ivert’e şkul

ivert’e(ş)şi

ix’vert’eşşi


● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde çoğu zaman kaybolur.


●●● /s/ ve /z/ fonemleri, /ş/ önünde asimile olup /ş/ olarak gerçekleşir. Birçok diyalektte ikileme /şş/ yerine tek konson /ş/ telaffuz edilir. 3’üncü şahıs çoğul biçimlerine dikkat ediniz.

______________________________________________________________________

13.3.1.2.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Geçmişte (biri bir şey) oluncaya kadar”


Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde {perfektif temel biçimi + -şa} yaplı fiil-zarf (→ 13.4.4.7.) bu biçime denk gelir.


özne

AH

HP, ÇX

1. tekil

bivert’işa

vix’vert’işa

2. tekil

ivert’işa

ix’vert’işa

3. tekil

ivert’uşa

ix’vert’uşa

1.çoğul

bivert’itşa

vix’vert’itşa

2.çoğul

ivert’itşa

ix’vert’itşa

3.çoğul

ivert’eşşa

ix’vert’eşşa

______________________________________________________________________


13.3.1.3. Emperfektif istek kipi

______________________________________________________________________


13.3.1.3.1. Temel biçimi


Perfektif biçimleri olan fiillerin emperfektif istek kipi temel biçimi”, yalın halinde gözlemlenmez, ancak “emperfektif yasak istek kipi”, “emperfektif istek kipi fiil-zarf” gibi biçimlerinde ekli olarak kullanılır. Bundan dolayı aşağıdaki tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.


özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

doğusu

1 .tekil

viyert’a

viyert’a

biyert’a

2. tekil

iyert’a

iyert’a

iyert’a

3. tekil

iyert’as

iyert’ay

iyert’ay

1.çoğul

viyert’at

viyert’at

biyert’at

2.çoğul

iyert’at

iyert’at

iyert’at

3.çoğul

iyert’an

iyert’an

iyert’an


özne

FN

AH

HP, ÇX

1. tekil

biyert’a ~ bivert’a

bivert’a

vix’vert’a

2. tekil

iyert’a ~ ivert’a

ivert’a

ix’vert’a

3. tekil

iyert’as ~ ivert’as

ivert’as

ix’vert’as

1.çoğul

biyert’at ~ bivert’at

bivert’at

vix’vert’at

2.çoğul

iyert’at ~ ivert’at

ivert’at

ix’vert’at

3.çoğul

iyert’an ~ ivert’an

ivert’an

ix’vert’an

______________________________________________________________________


13.3.1.3.2. Emperfektif yasak istek kipi 


“(Biri bir şey) olmasın”


Yapısı :


[A] (PZ) {mot ~ mo + perfektif istek kipi}(→ 13.3.1.5.2.)


[B] (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) {mot-~ mo- ~ moy- + emperfektif istek kipi temel biçimi}


[C] (AK) {var- + perfektif istek kipi}(→ 13.3.1.5.2.)


2’nci şahıs biçimleri, yasak kipi (→ 13.3.1.1.2.) ile oldukça yakın anlamlı olduğundan dolayı, pek kullanılmaz. Tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.


özne

ÇM

1.tekil

mo-viyert’a

moy-viyert’a ~ moy-biyert’a

2.tekil

mo-iyert’a

moy-iyert’a

3.tekil

mo-iyert’ay

moy-iyert’ay

1.çoğul

mo-viyert’at

moy-viyert’at ~ moy-biyert’at

2.çoğul

mo-iyert’at

moy-iyert’at

3.çoğul

mo-iyert’an

moy-iyert’an


özne

FN

AH

HP, ÇX

1.tekil

mot-biyert’a ~ mot-bivert’a

mot-bivert’a

mo-vix’vert’a

2.tekil

mot-iyert’a ~ mot-ivert’a

mot-ivert’a

mo-ix’vert’a

3.tekil

mot-iyert’az ~ mot-ivert’az

mot-ivert’az

mo-ix’vert’as

1.çoğul

mot-biyert’at ~ mot-bivert’at

mot-bivert’at

mo-vix’vert’at

2.çoğul

mot-iyert’at ~ mot-ivert’at

mot-ivert’at

mo-ix’vert’at

3.çoğul

mot-iyert’an ~ mot-ivert’an

mot-ivert’an

mo-ix’vert’an


●●● Orta ve doğu diyalektlerde {-t’-} önünde /r/ fonemi çoğu zaman kaybolur. Mot-bivet’a, mot-ivet’a, mot-ivet’az ... şeklinde yazılış yaygındır.

______________________________________________________________________


13.3.1.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

____________________________________________________________________________


13.3.1.3.3.1. “Genelde veya gelecekte (biri bir şey) olduğunda” anlamına gelen fiil-zarf (*)


(*) Yapısına bakıldığında sırf genel geçer ve gelecek zamanda kullanılması mantıklı

görünür. O halde geçmiş zamanda da kullanım örnekleri gözlemlenmektedir.


●●● 3’üncü şahıs tekil biçiminde /s/ ve /z/ fonemleri /ş/ önünde bazen asimile olup /ş/ olarak gerçekleşir. Ama genelde kaybolur. O zaman 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri eşbiçimli olurlar.


■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.


özne

PZ, ÇM, AŞ batısı

doğusu

FN

1. tekil

viyert’aşa

biyert’aşa

biyert’aşa ~ bivert’aşa

2. tekil

iyert’aşa

iyert’aşa

iyert’aşa ~ ivert’aşa

3. tekil

iyert’aşa

iyert’a(ş)şa

iyert’aşa ~ ivert’aşa

1.çoğul

viyert’atşa

biyert’atşa

biyert’atşa ~ bivert’atşa

2.çoğul

iyert’atşa

iyert’atşa

iyert’atşa ~ ivert’atşa

3.çoğul

iyert’anşa

iyert’anşa

iyert’anşa ~ ivert’anşa


özne

AH-Sidere

AH

HP, ÇX

1. tekil

bivert’a şkul

bivert’aşi

vix’vert’aşi

2. tekil

ivert’a şkul

ivert’aşi

ix’vert’aşi

3. tekil

ivert’a şkul

ivert’aşi

ix’vert’a(ş)şi

1.çoğul

bivert’at şkul

bivert’atşi

vix’vert’atşi

2.çoğul

ivert’at şkul

ivert’atşi

ix’vert’atşi

3.çoğul

ivert’an şkul

ivert’anşi

ix’vert’anşi


● Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde çoğu zaman kaybolur.

______________________________________________________________________


13.3.1.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Gelecekte (biri bir şey) oluncaya kadar”


Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde, perfektif aspekti olan tüm fiillerin emperfektif istek kipi fiil-zarfının yapısı aynıdır :


emperfektif istek kipi + {-şa}


Bu tip fiil-zarf, genelde “gelecekte yapıncaya kadar” anlamına gelir. (*)


(*) Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerindeki {perfektif istek kipi + -şa} biçimli fiil-zarf (→ 13.4.5.5.) ile eşanlamlı olur.


özne

AH

HP, ÇX

1. tekil

bivert’aşa

vix’vert’aşa

2. tekil

ivert’aşa

ix’vert’aşa

3. tekil

ivert’aşa

ix’vert’a(ş)şa

1.çoğul

bivert’atşa

vix’vert’atşa

2.çoğul

ivert’atşa

ix’vert’atşa

3.çoğul

ivert’anşa

ix’vert’anşa


Arhavi diyalektlerdeki biçimler, Fındıklı ilçesinin doğusunda konuşulan diyalektlerde “genelde veya gelecekte (biri bir şey) olduğunda” anlamına gelen fiil-zarf ile eşbiçimlidir.

______________________________________________________________________


13.3.1.4. Perfektif 

______________________________________________________________________


13.3.1.4.1. Temel biçimi


“(Biri bir şey) oldu”


« Evrim fiillerinin eski çağdaki kökü tüm Lazca diyalektlerde √-x’v- idi » diye düşünülebilir. Bu kök, /x’/ fonemi kaybolunca orta bölgede (= Fındıklı ve Arhavi) konuşulan diyalektlerin çoğunda √-v- biçimini almıştır. Batı diyalektler ile Fındıklı ilçesinin batı bölgesinde konuşulan diyalektlerde gözlemlenen kök √-y- ise eski kök tamamen kaybolduktan sonra “iki vuayelin art arda gelmemesi için telaffuz edilen anlamsız ek-konson” olarak /y/ fonemi meydana gelmiştir. Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde bu ek-konson bazen telaffuz edilmez. O zaman bu biçimler “köksüz” olurlar. (→ 13.8.6.)


■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguldur.


özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

doğusu

FN

AH

HP, ÇX

1. tek.

viyi

viyi

biyi

biyi ~ bivi

bivi

vix’vi

2. tek.

iyi

iyi

iyi

iyi ~ ivi

ivi

ix’vi

3. tek.

iyu

iyu ~ iu

iyu ~ iu

iyu ~ ivu

ivu

ix’u

1.çoğ.

viyit

viyit

biyit

biyit ~ bivit

bivit

vix’vit

2.çoğ.

iyit

iyit

iyit

iyit ~ ivit

ivit

ix’vit

3.çoğ.

iyes

iyey

iyey

iyez ~ ivez

ivez

ix’vez



Bu fiilin perfektif temel biçimi çoğu zaman olumluluk başekli olur. Başekli biçimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. /i/ önünde {do-}, {d-} biçimini alır.


Pazar diyalektleirnde olumluluk başeki, şahıs göstergesi {v-} önünde {de-} biçimini alır.


■ Tüm Lazca fiillerin olumluluk başekli biçiminde başeki (veya başekli hece) vurguludur.


özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

FN

AH

HP, ÇX

1.tek.

deviyi

doviyi

dobiyi

dobiyi ~ dobivi

dobivi

dovix’vi

2.tek.

diyi

diyi

diyi

diyi ~ divi

divi

dix’vi

3.tek.

diyu

diyu ~ diu

di(y)u

diyu ~ divu

divu

dix’u

1.çoğ.

deviyit

doviyit

dobiyit

dobiyit ~ dobivit

dobivit

dovix’vit

2.çoğ.

diyit

diyit

diyit

diyit ~ divit

divit

dix’vit

3.çoğ.

diyes

diyey

diyey

diyez ~ divez

divez

dix’vez

______________________________________________________________________


13.3.1.4.2. Emir kipi


“Ol, olun, olunuz”


Lazca tüm fiillerin emir kipinde sırf 2’nci şahıs biçimleri vardır. (1’inci ve 3’üncü şahısa verilen dilek, dolaylı emir vs istek kipi ile ifade edilir.)


Yapısı : perfektif temel biçimi ile eşbiçimli


Genelde olumluluk başekli olarak kullanılır. Tabloda başeki parantez içine konmuştur.


Olumluluk başekli olsun da olmasında vurgu fiilin ilk hecesindedir.


özne

PZ, ÇM, AŞ

FN

AH

HP, ÇX

1. tekil





2. tekil

(d)iyi

(d)iyi ~ (d)ivi

(d)ivi

(d)ix’vi

3. tekil





1.çoğul





2.çoğul

(d)iyit

(d)iyit ~ (d)ivit

(d)ivit

(d)ix’vit

3.çoğul





______________________________________________________________________


13.3.1.4.3. Duyulmuş geçmiş zaman


“(Belirsiz birinden duyduğuma göre biri bir şey) olmuş”


Perfektif “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir.


[A] (Batı)(Orta) : perfektif temel biçimi + -donu ~ -don (PZ)

-do (ÇM)

ø (?) (AŞ)

-doren (Orta)


● Batı diyalektlerde “duyulmuş” biçimler günlük konuşmada pek nadir kullanılır. Çoğu

zaman masal anlatılırken 3’üncü şahıs özneli olarak gözlemlenir.


[B] (Doğu) : perfektif temel biçiminden çok işlevli sonekinin kaldırılmış şekli

+ öznesinin şahıs ile sayısına göre çekilen {-elen/-eren} soneki


● Doğu diyalektlerde masallar dışında da “duyulmuş” biçimi kullanılır. 1’inci ve 2’nci

şahıslı biçimleri de kullanılır.


Vurgu ilk hecesindedir. Ayrıca “duyulmuş geçmiş zaman” göstergesinin ilk hecesi de hafif vurgulu olup vuayel /e/ uzunca telaffuz edilir.


özne

HP

ÇX

1. tekil

vix’vere

vix’vele ~ vix’vere

2. tekil

ix’vere

ix’vele ~ ix’vere

3. tekil

ix’veren

ix’velen ~ ix’veren

1.çoğul

vix’veret

vix’velet ~ vix’veret

2.çoğul

ix’veret

ix’velet ~ ix’veret

3.çoğul

ix’verenan

ix’velenan ~ ix’verenan

______________________________________________________________________


13.3.1.4.4. Daha-önce-geçmiş zaman (1)


Daha-önce-geçmiş zaman (1) = “Geçmişte gerçekleşen bir olaydan daha önce meydana gelip bitmiş olan hareketi ifade eden biçim” için önerilmiş terimdir.


(1) Türkçe gramerdeki “hikâye birleşik zamanı”na denk gelir.


Yöreye göre iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir.


[A] (BatıOrta)


perfektif temel biçimi + {-dot’u/ -dort’u/ -dot’t’un/ -dort’un}


[B] (Doğu)


perfektif temel biçiminden çok işevli sonekinin kaldırılmış şekli

+ {-ere-}(1) + {-t’-} + çok işlevli sonek (2)


(1) Çxala’da fiilin kökü /r/ ile bitiyorsa {-ele-}.

(2) Şahıs-sayı-geçmiş zaman göstergesi :

tekil {-i}{-i}{-u} ; çoğul{-it}{-it}{-ez/es}


özne

PZ

ÇM

AŞ-Ok’ordule

FN-Ç’anapet

1. tekil

viyi-do(r)t’u

viyi-dort’u

biyi-dort’u

biyi-dort’un

2. tekil

iyi-do(r)t’u

iyi-dort’u

iyi-dort’u

iyi-dort’un

3. tekil

iyu-do(r)t’u

iyu-dort’u

iyu-dort’u

iyu-dort’un

1.çoğul

viyit-do(r)t’u

viyit-dort’u

biyit-dort’u

biyit-dort’un

2.çoğul

iyit-do(r)t’u

iyit-dort’u

iyit-dort’u

iyit-dort’un

3.çoğul

iyes-do(r)t’u

iyey-dort’u

iyey-dort’u

iyez-dort’un


özne

FN-Ç’enneti

FN-Sumla, AH

HP, ÇX

1. tekil

biyi-dot’t’un

bivi-dort’un

vix’veret’i

2. tekil

iyi-dot’t’un

ivi -dort’un

ix’veret’i

3. tekil

iyu-dot’t’un

ivu-dort’un

ix’veret’u

1.çoğul

biyit-dot’t’un

bivit-dort’un

vix’veret’it

2.çoğul

iyit-dot’t’un

ivit-dort’un

ix’veret’it

3.çoğul

iyez-dot’t’un

ivez-dort’un

ix’veret’ez ~ ix’veret’es


(BatıOrta) Fiilin ilk hecesi vurguludur. Daha-önce-geçmiş zaman göstergesinin ilk hecesi de vurguludur. Pazar diyalektlerinde -dot’u’nun ilk hecesi uzun telaffuz edilir.


●●● Lazcada fiil kompleksi, çok sayıda eklerin zincirleme sonucu bazen oldukça uzun olur. Okunmasını kolaylaştırmak amacıyla bu çalışmada Batı ve Orta diyalektlerdeki “daha-önce- geçmiş zaman” göstergesi gibi vurgulama ve fonoloji bakımından yarı-bağımsız sayılabilen ekleri ayırarak yazıyoruz.


Lazlar arasında tüm eklerini bitişik yazanlar da vardır. Aşağıdaki örnekte hangi yazılış daha kolay okunur ?


(Hepsi bitişik) Heşo divudort’uni ? (AH) Öyle olmuş muydu ?


(Bu çalışmada) Heşo divu-dort’un-i ? (AH)


Ayrıca yukarıdaki örnekte göründüğü gibi, daha-önce-geçmiş zaman biçiminin önüne

olumluluk başeki {do-} eklenebilir. Soru göstergesi {-i} ise daha-önce-geçmiş zaman

göstergesinin arkasına eklenir.


(Doğu) İlk hecesi vurguludur. Daha-önce-geçmiş zaman göstergesinin başındaki vuayel /e/, yine vurgulu olup uzunca telaffuz edilir.

______________________________________________________________________


13.3.1.4.5. Dilek kipi


“(Biri bir şey) olsaydı”


Perfektif dilek kipinin iki çeşit yapısı gözlemlenmektedir. Bu konuda Fındıklı diyalektleri Batı tipi, Arhavi diyalektleri Doğu tipi yapıyı gösterir.

[A] (Batı + FN)


perfektif temel biçimi + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}


● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergsi {-t}, dilek kipi göstergesinin

arkasına eklenir. Fındıklı dialektlerinde ise bu morfem dilek kipi göstergesinin önünde

yer alır.


Ayrıca Batı diyalektlerinde çok işlevli sonek {-es/ ey} (*) ile dilek kipi göstergesi iç içe

birleşmiş olup {-ek’es}(PZ), {-ek’oy}(ÇM)(AŞ) ve {-ek’os}(AŞ-Dutxe) şekillerini alır.


(*) 3’üncü şahıs - çoğul - geçmiş zaman göstergesi


[B] (AH)


Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.


[C] (Doğu)


Dilek kipi, perfektif istek kipinden (→ 13.3.1.5.) türer.


● Hopa diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’on} ve {-k’onna} ekleridir.


Çxala diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’o} ekidir.


■ (Batı)(FN) Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.


özne

PZ

ÇM

AŞ-Ortaalan

FN-Ç’anapet

FN-Sumla

1. tekil

viyik’o

viyik’o

biyik’o

biyik’o

bivik’on

2. tekil

iyik’o

iyik’o

iyik’o

iyik’o

ivik’on

3. tekil

iyuk’o

iyuk’o

iyuk’o

iyuk’o

ivuk’on

1.çoğul

viyik’ot

viyik’ot

biyik’ot

biyit’k’o

bivit’k’on

2.çoğul

iyik’ot

iyik’ot

iyik’ot

iyit’k’o

ivit’k’on

3.çoğul

iyek’es

iyek’oy

iyek’oy

iyesko

iveskon


(AH)(Doğu) İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece uzunca telaffuz edilir.


özne

HP

ÇX

1. tekil

vix’vat’ik’on ~ vix’vat’ik’onna

vix’vat’ik’o

2. tekil

ix’vat’ik’on ~ ix’vat’ik’onna

ix’vat’ik’o

3. tekil

ix’vat’uk’on ~ ix’vat’uk’onna

ix’vat’uk’o

1.çoğul

vix’vat’it’k’on ~ vix’vat’it’k’onna

vix’vat’it’k’o

2.çoğul

ix’vat’it’k’on ~ ix’vat’it’k’onna

ix’vat’it’k’o

3.çoğul

ix’vat’eskon ~ ix’vat’eskonna

ix’vat’esko


● (Orta)(Doğu) 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, fırlatmalı konson /k’/ önünde

fırlatmalılaşıp /t’/ olarak gerçekleşir.

● (Orta)(Doğu) /s/ arkasında bulunan /k’/ fırlatmasızlaşıp /k/ olur.


Dilek kipli cümlenin başında « keşke » anlamına gelen zarf k’o, sıkça kullanılır.

______________________________________________________________________


13.3.1.4.6. Zarfsal cümlemsi


Lazca fiillerin perfektif temel biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak geçmişte “...-dikten sonra”, “...-diğinde”, “...-irken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.4.7.)

______________________________________________________________________


13.3.1.5. Perfektif istek kipi

______________________________________________________________________


13.3.1.5.1. Temel biçimi


“(Biri bir şey) olsun” (kelimesi kelimesine : olayım, olasın, ola vs)


● İkinci şahıs biçimleri, emir kipi ile çok yakın anlamlı olduğundan dolayı, bazıları

tarafından hiç kullanılmaz.


Yapısı : Şahıs göstergesi

+ {i-} kökbaşı

+ kök

+ istek kipi göstergesi {-a-}

+ çok işlevli sonek (şahıssayışimdiki zaman göstergesi)

tekil {-ø}{-ø}{-z/s} ; çoğul {-t}{-t}{-an}(*)


(*) 3’ünücü şahıs çoğulda

istek kipi göstergesi {-a-}+ çok işlevli sonek {-an}= /an/


■ Tüm biçimlerin ilk hecesi vurguludur.


özne

PZ

ÇM, AŞ batısı

doğusu

FN

AH

HP, ÇX

1. tekil

viya

viya

biya

biya ~ biva

biva

vix’va

2. tekil

iya

iya

iya

iya ~ iva

iva

ix’va

3. tekil

iyas

iyay

iyay

iyaz ~ ivaz

iva

ix’vaz

1.çoğul

viyat

viyat

biyat

biyat ~ bivat

bivat

vix’vat

2.çoğul

iyat

iyat

iyat

iyat ~ ivat

ivat

ix’vat

3.çoğul

iyan

iyan

iyan

iyan ~ ivan

ivan

ix’van



●●● Bu fiil, perfektif istek kipinde sıkça olumluluk başekli olur. Başeki {do-}(1)(2) ile başlayan biçimleri aşağıda ayrı bir tabloda gösteriyoruz.


● (1) /i/ önünde {d-}

● (2) (PZ) Pazar diyalektlerinde şahıs göstergesi {v-} önünde {de-}.


■ Olumluluk başekli biçimlerde vurgu başekindedir.


özne

PZ

ÇM, AŞbatısı

FN

AH

HP, ÇX

1.tek.

deviya

doviya

dobiya

dobiya ~ dobiva

dobiva

dovix’va

2.tek.

diya

diya

diya

diya ~ diva

diva

dix’va

3.tek.

diyas

diyay

diyay

diyaz ~ diva

divaz

dix’vaz

1.çoğ.

deviyat

doviyat

dobiyat

dobiyat ~ dobivat

dobivat

dovix’vat

2.çoğ.

diyat

diyat

diyat

diyat ~ divat

divat

dix’vat

3.çoğ.

diyan

diyan

diyan

diyan ~ divan

divan

dix’van

______________________________________________________________________


13.3.1.5.2. Perfektif yasak istek kipi (PZ)(AK)


Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde evrim fiillerinin yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer.


“olmayayım” vs

özne

PZ

AK

1.tekil

mot-viya

var-vix’va

2.tekil

mot-iya

var-ix’va

3.tekil

mot-iyas

var-ix’vas

1.çoğul

mot-viyat

var-vix’vat

2.çoğul

mot-iyat

var-ix’vat

3.çoğul

mot-iyan

var-ix’van


●●● (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)ÇX) Çamlıhemşin ilçesi ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde evrim fiillerinin yasak istek kipi, emperfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.1.3.2.)

______________________________________________________________________


13.3.1.5.3. Zarfsal cümlemsi


Lazca fiillerin perfektif istek kipi biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak gelecekte “...-dikten sonra”, “...-diğinde”, “... iken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.5.5.)

______________________________________________________________________


13.3.1.6. Gelecek zaman


Lazcada gelecek zaman, istek kipine aittir.

______________________________________________________________________


13.3.1.6.1. Temel biçimi


“(Biri bir şey) olacak”


İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.


özne

PZ batısı

PZ doğusu, AŞ batısı

ÇM

AŞ, FN-Ç’anapet

1.tekil

viyare

viyare

viyar

biyare

2.tekil

iyare

iyare

iyar

iyare

3.tekil

iyasere

iyasen

iyasen

iyasen

1.çoğul

viyatere

viyaten

viyaten

biyaten

2.çoğul

iyatere

iyaten

iyaten

iyaten

3.çoğul

iyanere ~ iyanene

iyanen

iyanen

iyanen


özne

FN-Sumla

AH-Jin-Napşit

AH merkezi

HP-Mxigi

1.tekil

bivare

bivar

bivare

vix’vaminon

2.tekil

ivare

ivar

ivare

ix’vaginon

3.tekil

ivasen

ivasen

ivasen

ix’vasunon

1.çoğul

bivaten

bivaten

bivaten

vix’vatminonan

2.çoğul

ivaten

ivaten

ivaten

ix’vatginonan

3.çoğul

ivanen

ivanon

ivanoren

ix’vasunonan


özne

HP-Makreal

HP-Sarp

ÇX

1.tekil

vix’vaminon

vix’vaminon

vix’vaun ~ vix’vaunon

2.tekil

ix’vaginon

ix’vaginon

ix’vaun ~ ix’vaunon

3.tekil

ix’vasinon

ix’vasiyon

ix’vasun ~ ix’vasunon

1.çoğul

vix’vaminonan

vix’vaminonan

vix’vatun ~ vix’vatunon

2.çoğul

ix’vaginonan

ix’vaginonan

ix’vatun ~ ix’vatunon

3.çoğul

ix’vasinonan

ix’vasiyonan

(ix’vanun ~ ix’vanunon

______________________________________________________________________


13.3.1.6.2. Geçmişteki gelecek zaman


“(Biri bir şey) olacaktı”


Yapısı yöreye göre değişir.


● Arhavi diyalektlerinde « geçmişteki gelecek zaman »a özgü biçim gözlemlenmez.

Emperfektif geçmiş zaman biçimleri « geçmişteki gelecek zaman » anlamını da taşırlar.


■ İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.


özne

PZ, ÇM, AŞ-batısı

doğusu

FN-Ç’anapet

FN-Sumla

1.tekil

viyart’u

biyart’u

biyat’t’i

bivat’i

2.tekil

iyart’u

iyart’u

iyat’t’i

ivat’i

3.tekil

iyasert’u

iyasert’u

iyastun

ivat’u

1.çoğul

viyatert’u

biyatert’u

biyat’t’it

bivat’it

2.çoğul

iyatert’u

iyatert’u

iyat’t’it

ivat’it

3.çoğul

iyanert’u

iyanert’u

iyat’t’ez

ivat’ez


özne

AH

HP-Mxigi

HP-Makreal

ÇX

1.tekil


vix’vamint’u

vix’vamint’u

vix’vaunt’u

2.tekil


ix’vagint’u

ix’vagint’u

ix’vaunt’u

3.tekil


ix’vasunt’u

ix’vasint’u

ix’vasunt’u

1.çoğul


vix’vatmint’es

vix’vamint’es

vix’vatunt’es

2.çoğul


ix’vatgint’es

ix’vagint’es

ix’vatunt’es

3.çoğul


ix’vasunt’es

ix’vasint’es

ix’vanunt’es


Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Manaster, Andravat, Ç’urç’ava vs köylerinde gözlemlenen 3’üncü şahıs tekil biçimi, fonoloji ve morfoloji bakımından kural dışıdır. Fırlatmalı konson /t’/’nin /s/ fonemi arkasında fırlatmasızlaşıp /t/’ye dönüşmesi kurallı, ama biçim sonundaki /n/ konsonunun işlevi bilinmez.

______________________________________________________________________


13.3.1.6.3. Zarfsal cümlemsi (ÇM)(AŞ)


“(Gelecekte biri bir şey) olmadan önce”


Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde ön-edat p’ri ile gelecek zaman biçiminden oluşan zarfsal cücmlemsi yaygın kullanılır.


Him p’ri t’oxt’ori iyasen, Alamanyaşa go3’omilu şeni idasen. (ÇM-Ğvant)(1)


Him p’ri doktori iyasen, Alamanyaşa tetkiki şeni idasen. (AŞ-Ok’ordule)(2)


“O, doktor olmadan önce Almanya’ya tetkisi için gidecek.”


(1) Seçkin Yeniçırak tarafından verilen örnektir.

(2) Tahsin Ocaklı tarafından verilen örnektir.


Cümle sonundaki idasen, çok kökenli ulun (gidiyor) fiilinin gelecek zaman 3’üncü

şahıs tekil biçimidir. (→ 13.8.5.)


Ön-edat p’ri, hareket fiilleri ile ilgili “perfektif zarfsal cümlemsi”, “perfektif istek kipi zarfsal cümlemsi” ve “gelecek zaman zarfsal cümlemsi” maddelerinde de anlatılmaktadır. (→ 13.4.4.7., 13.4.5.5., 13.4.6.3.)

______________________________________________________________________


13.3.2. ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun


13.3.2.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)

13.3.2.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.3.2.3. Emperfektif istek kipi

13.3.2.4. Perfektif

13.3.2.5. Perfektif istek kipi

13.3.2.6. Gelecek zaman


Lazcada ayen/ aen ~ aven ~ ax’ven ~ ax’vapun biçimli üç adet fiil bulunuyor : ADY evrim fiili (= “biri birinin bir şeyi oluyor” ve “bir şey biri için bir haldedir”), AD evrim fiili (= “birinin çocuğu, ürünü, boynuzu vb oluyor”) ve DY evrim fiili (= “biri bir hale geliyor”).


Özet olarak bu fiillerin « eşbiçimli oldukları » denebilir. Halbuki çekim sistemleri arasında büyük fark vardır.


AD evrim fiilinin sırf 3’üncü şahıs özneli biçimleri vardır.

DY evrim fiili tek-şahıslı olarak çekilir.

______________________________________________________________________


13.3.2.1. Emperfektif şimdiki zaman (= emperfektif temel biçimi)


[A] ADY evrim fiili (“biri birinin bir şeyi oluyor” ve “bir şey biri için bir haldedir” ifadelerine denk gelen fiil)


(ÇM-M3’anu)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


gayer

gayerte

vayer

2.tekil

mayer

mayerte


ayer

3.tekil

mayen

mayeran

gayen

gayeran

ayen

1.çoğul


gayerte

vayerte

2.çoğul

mayerte


ayerte

3.çoğul

mayeran

gayeran

ayeran


(FN-Ç’anapet)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gaer

gaert

baer

2.tekil

maer

maert


aer

3.tekil

maen

maenan

gaen

gaenan

aen

1.çoğul


gaert

baert

2.çoğul

maert


aert

3.çoğul

maenan

gaenan

aenan


●●● Fındıklı diyalektlerinin bazılarında (örneğin Ç’anapet diyalektlerinde) /a/ arkasında /x’v/ fonem grubunun kaybolduktan sonra “işlevsiz ek-konson /y/” telaffuz edilmeden iki adet vuayel art arda gelir.


Ek-konsonlu biçimler ise mayer, mayen ... şeklindedir.


(AH)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gaver

gavert

baver

2.tekil

maver

mavert


aver

3.tekil

maven

mavenan

gaven

gavenan

aven

1.çoğul


gavert

bavert

2.çoğul

mavert


avert

3.çoğul

mavenan

gavenan

avenan


(HP)(ÇX)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gax’ver

gax’vert

vax’ver

2.tekil

max’ver

max’vert


ax’ver

3.tekil

max’ven

max’venan

gax’ven

gax’venan

ax’ven

1.çoğul


gax’vert

vax’vert

2.çoğul

max’vert


ax’vert

3.çoğul

max’venan

gax’venan

ax’venan



Si ma cuma mayer. (Batı)(FN) Sen benim kardeşim oluyorsun.

~ Si ma cuma maver. (Orta)

~ Si ma cuma max’ver. (Doğu)



[B] AD evrim fiili (birinin çocuğu veya ürünü oluyor” ifadesine denk gelen fiil) 


(PZ)(ÇM)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mayen

mayeran

gayen

gayeran

ayen

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mayeran

gayeran

ayeran


(FN-Ç’anapet)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

maen

maenan

gaen

gaenan

aen

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

maenan

gaenan

aenan


(AH)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

maven

mavenan

gaven

gavenan

avenan

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mavenan

gavenan

avenan


(HP)(ÇX)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

max’ven

max’venan

gax’ven

gax’venan

ax’venan

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

max’venan

gax’venan

ax’venan


Ar biç’i bere mayeran. (PZ)(ÇM) Bir erkek çocuğumuz oluyor.

~ Ar biç’i bere mayenan. (AŞ)(FN)

~ Ar biç’i bere mavenan. (FN)(AH)

~ Ar biç’i bere max’venan. (HP)



[C] DY evrim fiili  


datif özne

PZ, ÇM

FN

AH

HP, ÇX

1.tekil

mayen

mayen

ma(y)en ~ maven

maven

max’ven

2.tekil

gayen

gayen

ga(y)en ~ gaven

gaven

gax’ven

3.tekil

ayen

ayen

a(y)en ~ aven

aven

ax’ven

1.çoğul

mayeran

mayenan

ma(y)enan ~ mavenan

mavenan

max’venan

2.çoğul

gayeran

gayenan

ga(y)enan ~ gavenan

gavenan

gax’venan

3.çoğul

ayeran

ayenan

a(y)enan ~ avenan

avenan

ax’venan


İni gayen. (Batı)(FN) Üşürsün.

~ İni gaen. (FN)

~ İni gaven. (FN)(AH)

~ İni gax’ven. (HP)(ÇX)

_____________________________________________________________________________


13.3.2.2. Emperfektif geçmiş zaman

______________________________________________________________________


13.3.2.2.1. Temel biçimi


Hem öznesi hem datif tümleci tüm şahıslar ve sayılarda olabilen ADY evrim fiilinin emperfektif geçmiş zaman çekim tablosu şöyledir.


ADY evrim fiili : “(biri birinin bir şeyi) oluyordu” ve “bir şey biri için bir halde idi”


(PZ)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gayert’i

gayert’it

vayert’i

2.tekil

mayert’i

mayert’it


ayert’i

3.tekil

mayert’u

mayert’es

gayert’u

gayert’es

ayert’u

1.çoğul


gayert’it

vayert’it

2.çoğul

mayert’it


ayert’it

3.çoğul

mayert’es

gayert’es

ayert’es


(FN-Ç’ennet)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


gaet’t’i

gaet’t’it

baet’t’i

2.tekil

maet’t’i

maet’t’it


aet’t’i

3.tekil

maet’t’u

maet’t’ez

gaet’t’u

gaet’t’ez

aet’t’u

1.çoğul


gaet’t’it

baet’t’it

2.çoğul

maet’t’it


aet’t’it

3.çoğul

maet’t’ez

gaet’t’ez

aet’t’ez


Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında /r/ fonemi, /t’/, /z*/, /c/ vs gibi öndamaksıl ve arka-öndamaksıl konsonların önünde asimile olup /t’t’/, /z*z*/, /cc/ vs olarak telaffuz edilir.


(AH)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


gavert’i

gavert’it

bavert’i

2.tekil

mavert’i

mavert’it


avert’i

3.tekil

mavert’u

mavert’ez

gavert’u

gavert’ez

avert’u

1.çoğul


gavert’it

bavert’it

2.çoğul

mavert’it


avert’it

3.çoğul

mavert’ez

gavert’ez

avert’ez


Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde genelde kaybolur. Bavet’i, avet’i şeklinde yazanların sayısı az değildir.


(Doğu)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tekil


gax’vert’i

gax’vert’it

vax’vert’i

2.tekil

max’vert’i

max’vert’it


ax’vert’i

3.tekil

max’vert’u

max’vert’ez

gax’vert’u

gax’vert’ez

ax’vert’u

1.çoğul


gax’vert’it

vax’vert’it

2.çoğul

max’vert’it


ax’vert’it

3.çoğul

max’vert’ez

gax’vert’ez

ax’vert’ez


Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, {t’} önünde genelde kaybolur. Vax’vet’i, ax’vet’i ... şeklinde yazılış yaygındır. Ayrıca Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı karşılık bulunmaz. Çxala diyalektleri vs’de max’vert’es, gax’vert’es, ax’vert’es şeklinde telaffuz normaldir.

______________________________________________________________________


13.3.2.2.2. Emperfektif duyulmuş geçmiş zaman


Tüm fiillerin emperfektif geçmiş zaman biçimi arkasına -don(u) (PZ), -do (ÇM), -doren (Orta), {-ren} (HP), {-elen/-eren}(ÇX) ekleri konarak “emperfektif duyulmuş geçmiş zaman” oluşturulur. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin emperfektif duyulmuş geçmiş zaman biçimi (→ 13.1.2.2.) ile yapısı aynıdır.

______________________________________________________________________


13.3.2.2.3. Emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf


Tüm fiillerin emperfektif geçmiş zaman biçimine {-şa}(Batı)(FN), {-şkul}(AH güneybatısı) veya {-şi}(AH merkezi)(Doğu) eklenerek “emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf” oluşturulur. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin emperfektif geçmiş zaman fiil-zarfı (→ 13.1.2.3.) ile yapısı aynıdır.

______________________________________________________________________


13.3.2.3. Emperfektif istek kipi

______________________________________________________________________


13.3.2.3.1. Temel biçimi


Perfektif biçimleri olan fiillerin “emperfektif istek kipi temel biçimi”, yalın halinde gözlemlenmez, ancak “emperfektif yasak istek kipi”, “emperfektif istek kipi fiil-zarf” gibi biçimlerinde ekli olarak kullanılır. Bundan dolayı aşağıdaki tabloda kır harfler ile gösterilmiştir.


(PZ)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gayert’a

gayert’at

vayert’a

2.tekil

mayert’a

mayert’at


ayert’a

3.tekil

mayert’as

mayert’an

gayert’as

gayert’an

ayert’as

1.çoğul

gayert’at

vayert’at

2.çoğul

mayert’at


ayert’at

3.çoğul

mayert’an

gayert’an

ayert’an


(FN-Ç’ennet)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gaet’t’a

gaet’t’at

baet’t’a

2.tekil

maet’t’a

maet’t’at


aet’t’a

3.tekil

maet’t’az

maet’t’an

gaet’t’az

gaet’t’an

aet’t’az

1.çoğul


gaet’t’at

baet’t’at

2.çoğul

maet’t’at


aet’t’at

3.çoğul

maet’t’an

gaet’t’an

aet’t’an


Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında /r/ fonemi, /t’/, /z*/, /c/ vs gibi öndamaksıl ve arka-öndamaksıl konsonların önünde asimile olup /t’t’/, /z*z*/, /cc/ vs olarak telaffuz edilir.


(FN doğusu)(AH)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gavert’a

gavert’at

bavert’a

2.tekil

mavert’a

mavert’at


avert’a

3.tekil

mavert’az

mavert’an

gavert’az

gavert’an

avert’az

1.çoğul


gavert’at

bavert’at

2.çoğul

mavert’at


avert’at

3.çoğul

mavert’an

gavert’an

avert’an


Orta ve doğu diyalektlerde /r/ fonemi {-t’-} önünde genelde kaybolur. Bavet’a, avet’a şeklinde yazanların sayısı az değildir.


(Doğu)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gax’vert’a

gax’vert’at

vax’vert’a

2.tekil

max’vert’a

max’vert’at


ax’vert’a

3.tekil

max’vert’az

max’vert’an

gax’vert’az

gax’vert’an

ax’vert’az

1.çoğul


gax’vert’at

vax’vert’at

2.çoğul

max’vert’at


ax’vert’at

3.çoğul

max’vert’an

gax’vert’an

ax’vert’an


Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, {t’} önünde genelde kaybolur. Vax’vet’az, ax’vet’az ... şeklinde yazılış yaygındır. Ayrıca Lazcada kelime sonunda /z/ ile /s/ fonemleri arasında anlamlı karşılık bulunmaz. Çxala diyalektleri vs’de max’vert’as, gax’vert’as, ax’vert’as şeklinde telaffuz normaldir.

______________________________________________________________________


13.3.2.3.2. Emperfektif yasak istek kipi (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) (*)

yasak istek kipi = {mo ~ mot ~ moy} + emperfektif istek kipi temel biçimi


(*)(PZ)(AK) Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.2.5.2.)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


ADY evrim fiilinin (*) yasak istek kipi kullanım örneği :


(*) ADY (apsolütif özneli datif datif tümleçlı yüklemli) fiildir.


Ahmedi sica mo mayert’ay ! (AŞ) Ahmet damadım olmasın !

~ Amedi sica mot-mavert’az ! (AH)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


DY evrim fiilinin (*) yasak istek kipi kullanım örneği :


(*) DY (datif özneli yüklemli) fiildir.


İni mo-gayert’ay. (ÇM)(AŞ) Üşüme(yesin) !

~ İni mot-gaert’az. (FN)

~ İni mot-gaet’t’az. (FN)

~ İni mot-gave(r)t’az. (FN)(AH)

~ X’ini mo-gax’ve(r)t’az. (Doğu)

______________________________________________________________________


13.3.2.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

______________________________________________________________________


13.3.2.3.3.1. Genelde geçerli olan veya gelecekteki süredeşlik ifade eden fiil-zarf


Süredeşlik fiil-zarfının yapısı, perfektif aspekti olan tüm fiiller için aynıdır :


emperfektif istek kipi temel biçimi + {-şa} (Batı)(FN)

{ şkul}(AH güneybatısı)

{-şi} (AH merkezi)(Doğu)


Bu tip fiil-zarf için hareket fiilleri ile ilgili maddelere bakınız. (→ 13.4.3.3.)

______________________________________________________________________


13.3.2.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “Gelecekte (biri birinin bir şeyi) oluncaya kadar” ve “gelecekte (birinin çocuğu) oluncaya kadar” anlamına gelen fiil-zarf


Yapısı :


emperfektif istek kipi + {-şa} (*)


(*) Fındıklı ilçesi ve bundan daha batıda konuşulan diyalektlerde ise :

perfektif istek kipi + {-şa} (→ 13.4.5.5.)


Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde, perfektif aspekti olan fiilden türen bu tip fiil-zarf, genelde “(biri bir şey) yapıncaya kadar” anlamına gelir.


özne

AH

HP, ÇX

1.tekil

mave(r)t’aşa

max’ve(r)t’aşa

2.tekil

gave(r)t’aşa

gax’ve(r)t’aşa

3.tekil

ave(r)t’aşa

ax’ve(r)t’a(ş)şa

1.çoğul

mave(r)t’atşa

max’ve(r)t’atşa

2.çoğul

gave(r)t’atşa

gax’ve(r)t’atşa

3.çoğul

ave(r)t’anşa

ax’ve(r)t’anşa


ma bere mave(r)t’aşa (AH) Çocuğum oluncaya kadar

ma bere max’ve(r)t’aşa (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________


13.3.2.4. Perfektif

______________________________________________________________________


13.3.2.4.1. Temel biçimi


[A] ADY evrim fiili, ancak istek kipinde perfektif aspekte sahiptir.


[B] AD evrim fiili : “(birinin çocoğu) oldu”; “(birinin ürünü) oldu”


(Batı)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mayu

mayes ~ mayey

gayu

gayes ~ gayey

ayu

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mayes ~ mayey

gayes ~ gayey

ayes ~ ayey


(FN-Ç’anapet)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mau

maez

gau

gaez

au

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

maez

gaez

aez


●●● Fındıklı diyalektleri arasında mayu, mayez, gayu, gayez, ayu, ayez vs biçimleri olanlar da vardır.


(FN doğusu)(AH)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mavu

mavez

gavu

gavez

avu

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mavez

gavez

avez


(Doğu)

özne

Datif tümlecin şahsı ve sayısı

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

max’u

max’vez

gax’u

gax’vez

ax’u

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

max’vez

gax’vez

ax’vez



[C] DY evrim fiili


datif özne

PZ

ÇM, AŞ

FN

AH

Doğu

1.tekil

mayu

mayu

mayu ~ mau ~ mavu

mavu

max’u

2.tekil

gayu

gayu

gayu ~ gau ~ gavu

gavu

gax’u

3.tekil

ayu

ayu

ayu ~ au ~ avu

avu

ax’u

1.çoğul

mayes

mayey

mayez ~ maez ~ mavez

mavez

max’vez

2.çoğul

gayes

gayey

gayez ~ gaez ~ gavez

gavez

gax’vez

3.çoğul

ayes

ayey

ayez ~ aez ~ avez

avez

ax’vez


İni mayu. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN) Üşüdüm.

~ İni mau. (FN)

~ İni mavu. (FN)(AH)

~ X’ini max’u. (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________


13.3.2.4.2. Emir kipi


ADY evrim fiili”, “AD evrim fiili” ve “DY evrim fiili”, emir kipine sahip değildir.

______________________________________________________________________


13.3.2.4.3. Perfektif duyulmuş geçmiş zaman


Yapısı :


perfektif temel biçimi + -don(u) (PZ)

-do (ÇM)

-doren (Orta)

{-eren} (HP)

{-elen/-eren}(ÇX)


Tüm fiillerin duyulmuş geçmiş zaman biçimleri eşyaplıdır.

______________________________________________________________________


13.3.2.4.4. Daha-önce-geçmiş zaman


Yapısı :


[A] (Batı)(Orta)


perfektif temel biçimi + daha-önce-geçmiş zaman göstergesi (*)


(*) yöreye göre {-dot’u/ -dort’u/ -dot’t’un/ -dort’un}


[B] (Doğu) şahıs göstergesi

+ perfektif kökü

+ {-ere-}/{-ele-} (1)

+ {-t’-}

+ çok işlevli sonek (2)


(1) Çxala’da fiilin kökü /r/ ile bitiyorsa {-ele-}

(2) şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi


Tüm fiillerin daha-önce-geçmiş zaman biçimi eşyaplıdır.

______________________________________________________________________


13.3.2.4.5. Dilek kipi


[A] (Batı)(FN) perfektif temel biçimi + {-k’o}~{-k’on}


[B] (AH)


Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.


[C] (Doğu) Perfektif istek kipinden (→ 13.3.2.5.) türer.

______________________________________________________________________


13.3.2.4.6. Zarfsal cümlemsi


Lazca fiillerin perfektif temel biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak geçmişte “...-meden önce”, “...-diğinde”, “... iken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.4.7.)

______________________________________________________________________


13.3.2.5. Perfektif istek kipi

______________________________________________________________________


13.3.2.5.1. Temel biçimi


[A] ADY evrim fiili : “(biri birinin bir şeyi) olsun” (kelimesi kelimesine : ola)

ve “(bir şey biri için bir halde olsun”


(Batı)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gaya

gayat

vaya ~ baya

2.tekil

maya

mayat


aya

3.tekil

mayas ~ mayay

mayan

gayas ~ gayay

gayan

ayas ~ ayay

1.çoğul


gayat

vayat ~ bayat

2.çoğul

mayat


ayat

3.çoğul

mayan

gayan

ayan


(FN-Ç’anapet, Ç’ennet)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gaa

gaat

baa

2.tekil

maa

maat


(d)aa (*)

3.tekil

maaz

maan

gaaz

gaan

aaz

1.çoğul


gaat

baat

2.çoğul

maat


aat

3.çoğul

maan

gaan

aan


(*) Bu biçim sırf olumluluk başekli daa olarak gözlemlenir. Başka biçimler başekli olabilir ve olmayabilir. Şayet başeksiz “aa” denirse anlaşılamayacaktır.


●●● Fındıklı diyalektleri arasında maya, mayaz, mayat, mayan ; gaya, gayaz, gayat, gayan ; aya, ayaz, ayat, ayan vs biçimleri olanlar da vardır.


(FN doğusu)(AH)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gava

gavat

bava

2.tekil

mava

mavat


ava

3.tekil

mavaz

mavan

gavaz

gavan

avaz

1.çoğul


gavat

bavat

2.çoğul

mavat


avat

3.çoğul

mavan

gavan

avan


(Doğu)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gax’va

gax’vat

vax’va

2.tekil

max’va

max’vat


ax’va

3.tekil

max’az

max’van

gax’az

gax’van

ax’az

1.çoğul


gax’vat

vax’vat

2.çoğul

max’vat


ax’vat

3.çoğul

max’van

gax’van

ax’van


[B] AD evrim fiili : “(birinin çocuğu veya ürünü) olsun/ola”


(Batı)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mayas ~ mayay

mayan

gayas ~ gayay

gayan

ayas ~ ayay

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mayan

gayan

ayan


(FN-Ç’anapet)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

maaz

maan

gaaz

gaan

aaz

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

maan

gaan

aan


●●● Fındıklı’da mayaz, mayan ; gayaz, gayan ; ayaz, ayan biçimleri olan diyalektler de vardır.


(Orta)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mavaz

mavan

gavaz

gavan

avaz

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mavan

gavan

avan


(Doğu)

özne

Datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

max’vaz

max’van

gax’vaz

gax’van

ax’vaz

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

max’van

gax’van

ax’van


[C] Evrim fiili


datif özne

PZ

ÇM, AŞ

FN

AH

Doğu

1.tekil

mayas

mayay

mayaz ~ maaz ~ mavaz

mavaz

max’vaz

2.tekil

gayas

gayay

gayaz ~ gaaz ~ gavaz

gavaz

gax’vaz

3.tekil

ayas

ayay

ayaz ~ aaz ~ avaz

avaz

ax’vaz

1.çoğul

mayan

mayan

mayan ~ maan ~ mavan

mavan

max’van

2.çoğul

gayan

gayan

gayan ~ gaan ~ gavan

gavan

gax’van

3.çoğul

ayan

ayan

ayan ~ aan ~ avan

avan

ax’van


Oncğore gayas. (PZ) Utansın.

~ Oncğor gayay. (ÇM)

~ Oncğore gayay. (AŞ)

~ Oncğore gayaz. (FN)

~ Oncğore gaaz. (FN)

~ Oncğore gavaz. (FN)(AH)

~ Oncğor gavas. (AH-Pilarget)

~ Oncğore gax’vaz/gax’vas. (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________


13.3.2.5.2. (PZ)(AK) Perfektif yasak istek kipi 


Pazar ve Akçakoca diyalektlerinde evrim fiillerinin yasak istek kipi, perfektif istek kipinden türer.


özne

PZ

AK

1.tekil

mot-mayas

var-max’vas

2.tekil

mot-gayas

var-gax’vas

3.tekil

mot-ayas

var-ax’vas

1.çoğul

mot-mayan

var-max’van

2.çoğul

mot-gayan

var-gax’van

3.çoğul

mot-ayan

var-ax’van


●●● (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) Çamlıhemşin ilçesi ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde yasak istek kipi, emperfektif istek kipinden türer. (→ 13.3.2.3.2.)

______________________________________________________________________


13.3.2.5.3. Zarfsal cümlemsi


Lazca fiillerin perfektif istek kipi biçimine çeşitli edat (ön-edat, son-edat ve iki-taraf-edat) konarak gelecekte “...-meden önce”, “...-diğinde”, “...-irken” vs anlamına gelen zarfsal cümlemsiler oluşturulur. “Hareket Fiili I Bildirme kipi” maddesine bakınız. (→ 13.4.5.5.)

______________________________________________________________________


13.3.2.6. Gelecek zaman


İni gayasere. (PZ) Üşüyeceksin.

~ İni gayasen. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)

~ İni gaasen. (FN-Ç’anapet, Ç’ennet)(1)(2)

~ İni gavasen. (FN)(AH)

~ X’ini gax’vasinon. (HP-Ortahopa)

~ X’ini gax’vasun. (ÇX)


●●● (1) Fındıklı diyalektlerinin bazılarında /a/ arkasında /x’/ fonemi kaybolduktan sonra “işlevsiz ek-konson /y/” meydana gelmeden iki vuayel art arda gelebilir.

●●● (2) Bazı atasözü ve beddualarda “eski zamanlardaki gelecek zaman biçimi” olarak değerlendirebilen biçimi gözlemlenir. O-na na var-gapelaseren do ğurzuli na ga(v)aseren ! (FN-Ç’anapet) bed. [Bu bedduayı kadınlar kullanılır.] “İnşallah hayırını görmeyip sana zehir olur !”

______________________________________________________________________


13.3.3. Dø evrim fiilleri

______________________________________________________________________

13.3.3.1. adven[1] “(bir hayvan) kızışıyor”


● Emperfektif istek kipi temel biçimi, kır harfler ile gösterilmiştir.


(PZ)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

3.tekil

adven

advert’u

advert’as

adu

advas

3.çoğul

adveran

advert’es

advert’an

adves

advan


(ÇM)(AŞ)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

3.tekil

adven

advert’u

advert’ay

adu

advay

3.çoğul

adveran ~ advenan

advert’ey

advert’an

advey

advan


(OrtaDoğu)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

3.tekil

adven

adve(r)t’u

adve(r)t’az

adu

advaz

3.çoğul

advenan

adve(r)t’ez

adve(r)t’an

advez

advan

______________________________________________________________________


13.3.3.2. dvanç’inen (Batı) ~ daç’k’inen (FN-Ç’anapet) ~ daç’k’inden (FN)(AH)(HP) ~ dvaç’k’inden (ÇX) “yoruluyor”


Bu fiilin birden fazla heceleri vurguludur. Fiilbaşlı olduğundan dolayı baştaki hece vurgulu olur ; {a-} kökbaşını içine alan hece yüksek tonlu olup ilk hece ile aynı derecede vurguludur ; gelecek zaman biçimlerinde istek kipi göstergesi {-a-}, uzunca telaffuz edilir.


(PZ batısı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

domanç’inen

domanç’inert’u

domanç’inert’as

2.tekil

doganç’inen

doganç’inert’u

doganç’inert’as

3.tekil

dvanç’inen

dvanç’inert’u

dvanç’inert’as

1.çoğul

domanç’ineran

domanç’inert’es

domanç’inert’an

2.çoğul

doganç’ineran

doganç’inert’es

doganç’inert’an

3.çoğul

dvanç’ineran

dvanç’inert’es

dvanç’inert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domanç’inu

domanç’inas

domanç’inasere

2.tekil

doganç’inu

doganç’inas

doganç’inasere

3.tekil

dvanç’inu

dvanç’inas

dvanç’inasere

1.çoğul

domanç’ines

domanç’inan

domanç’inanene (*)

2.çoğul

doganç’ines

doganç’inan

doganç’inanene (*)

3.çoğul

dvanç’ines

dvanç’inan

dvanç’inanene (*)


(*) Ya da domanç’inanere, doganç’inanere, dvanç’inanere.


(FN-Ç’anapet)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

domaç’k’inen

domaç’k’inert’u

domaç’k’inert’az

2.tekil

dogaç’k’inen

dogaç’k’inert’u

dogaç’k’inert’az

3.tekil

daç’k’inen

daç’k’inert’u

daç’k’inert’az

1.çoğul

domaç’k’inenan

domaç’k’inert’ez

domaç’k’inert’an

2.çoğul

dogaç’k’inenan

dogaç’k’inert’ez

dogaç’k’inert’an

3.çoğul

daç’k’inenan

daç’k’inert’ez

daç’k’inert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’k’inu

domaç’k’inaz

domaç’k’inasen

2.tekil

dogaç’k’inu

dogaç’k’inaz

dogaç’k’inasen

3.tekil

daç’k’inu

daç’k’inaz

daç’k’inasen

1.çoğul

domaç’k’inez

domaç’k’inan

domaç’k’inanen

2.çoğul

dogaç’k’inez

dogaç’k’inan

dogaç’k’inanen

3.çoğul

daç’k’inez

daç’k’inan

daç’k’inanen

(AH)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

domaç’k’inden

domaç’k’indet’u

domaç’k’indet’az

2.tekil

dogaç’k’inden

dogaç’k’indet’u

dogaç’k’indet’az

3.tekil

daç’k’inden

daç’k’indet’u

daç’k’indet’az

1.çoğul

domaç’k’indenan

domaç’k’indet’ez

domaç’k’indet’an

2.çoğul

dogaç’k’indenan

dogaç’k’indet’ez

dogaç’k’indet’an

3.çoğul

daç’k’indenan

daç’k’indet’ez

daç’k’indet’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’k’indu

domaç’k’indaz

domaç’k’indasen

2.tekil

dogaç’k’indu

dogaç’k’indaz

dogaç’k’indasen

3.tekil

daç’k’indu

daç’k’indaz

daç’k’indasen

1.çoğul

domaç’k’indez

domaç’k’indan

domaç’k’indanen

2.çoğul

dogaç’k’indez

dogaç’k’indan

dogaç’k’indanen

3.çoğul

daç’k’indez

daç’k’indan

daç’k’indanen


(ÇX)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

domaç’k’inden

domaç’k’indet’u

domaç’k’indet’as

2.tekil

dogaç’k’inden

dogaç’k’indet’u

dogaç’k’indet’as

3.tekil

dvaç’k’inden

dvaç’k’indet’u

dvaç’k’indet’as

1.çoğul

domaç’k’indenan

domaç’k’indet’es

domaç’k’indet’an

2.çoğul

dogaç’k’indenan

dogaç’k’indet’es

dogaç’k’indet’an

3.çoğul

dvaç’k’indenan

dvaç’k’indet’es

dvaç’k’indet’an


özne

perfektif

temel biçimi

sitek kipi

gelecek zaman

1.tekil

domaç’k’indu

domaç’k’indas

domaç’k’indasun

2.tekil

dogaç’k’indu

dogaç’k’indas

dogaç’k’indasun

3.tekil

dvaç’k’indu

dvaç’k’indas

dvaç’k’indasun

1.çoğul

domaç’k’indes

domaç’k’indan

domaç’k’indanun

2.çoğul

dogaç’k’indes

dogaç’k’indan

dogaç’k’indanun

3.çoğul

dvaç’k’indes

dvaç’k’indan

dvaç’k’indanun


Perfektif temel biçimi “yoruldu (= şimdi yorulmuş haldedir)” diye şimdiki hali ifade eder.


Geçmişteki hali ifade eden biçimler şöyledir. 3’üncü şahıs çoğul örnekleri :


dvanç’ines-dot’u (PZ) “yorulmuşlardı (= yorulmuş halde idiler)

dvanç’iney-dort’u (ÇM-Ğvant)

daç’k’inez-dort’un (FN-Ç’anapet)

daç’k’indez-dot’t’un (FN-Ç’ennet)

daç’k’indez-dort’un (AH)

daç’k’inderet’ez (HP)

dvaç’k’inderet’es (ÇX)

______________________________________________________________________


13.3.3.3. açinden (PZ)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX) ~ açindren (ÇM) “hapşırıyor”


İkinci hecesi ile istek kipi göstergesi {-a-}yı içine alan hecesi vurgulular.


(ÇM)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

maçindren

maçindrert’u

maçindrert’ay

2.tekil

gaçindren

gaçindrert’u

gaçindrert’ay

3.tekil

açindren

açindrert’u

açindrert’ay

1.çoğul

maçindreran

maçindrert’ey

maçindrert’an

2.çoğul

gaçindreran

gaçindrert’ey

gaçindrert’an

3.çoğul

açindreran

açindrert’ey

açindrert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

maçindru

maçindray

maçindrasen

2.tekil

gaçindru

gaçindray

gaçindrasen

3.tekil

açindru

açindray

açindrasen

1.çoğul

maçindrey

maçindran

maçindranen

2.çoğul

gaçindrey

gaçindran

gaçindranen

3.çoğul

açindrey

açindran

açindranen


(AH merkezi)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

maçinden

maçindet’u

maçindet’az

2.tekil

gaçinden

gaçindet’u

gaçindet’az

3.tekil

açinden

açindet’u

açindet’az

1.çoğul

maçindenan

maçindet’ez

maçindet’an

2.çoğul

gaçindenan

gaçindet’ez

gaçindet’an

3.çoğul

açindenan

açindet’ez

açindet’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

maçindu

maçindaz

maçindasen

2.tekil

gaçindu

gaçindaz

gaçindasen

3.tekil

açindu

açindaz

açindasen

1.çoğul

maçindez

maçindan

maçindanoren

2.çoğul

gaçindez

gaçindan

gaçindanoren

3.çoğul

açindez

açindan

açindanoren

____________________________________ __________________________________


13.3.4. DH (datif özneli hemcins tümleçli) evrim fiilleri

______________________________________________________________________


13.3.4.1. ambinen ~ auminen ~ ax’ominen “susuyor”


(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mambinen

mambinert’u

mambinert’ay

2.tekil

gambinen

gambinert’u

gambinert’ay

3.tekil

ambinen

ambinert’u

ambinert’ay

1.çoğul

mambinenan

mambinert’ey

mambinert’an

2.çoğul

gambinenan

gambinert’ey

gambinert’an

3.çoğul

ambinenan

ambinert’ey

ambinert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mambinu

mambinay

mambinasen

2.tekil

gambinu

gambinay

gambinasen

3.tekil

ambinu

ambinay

ambinasen

1.çoğul

mambiney

mambinan

mambinanen

2.çoğul

gambiney

gambinan

gambinanen

3.çoğul

ambiney

ambinan

ambinanen


(FN)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mauminen

maumine(r)t’u

maumine(r)t’az

2.tekil

gauminen

gaumine(r)t’u

gaumine(r)t’az

3.tekil

auminen

aumine(r)t’u

aumine(r)t’az

1.çoğul

mauminenan

maumine(r)t’ez

maumine(r)t’an

2.çoğul

gauminenan

gaumine(r)t’ez

gaumine(r)t’an

3.çoğul

auminenan

aumine(r)t’ez

aumine(r)t’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mauminu

mauminaz

mauminasen

2.tekil

gauminu

gauminaz

gauminasen

3.tekil

auminu

auminaz

auminasen

1.çoğul

mauminez

mauminan

mauminanen

2.çoğul

gauminez

gauminan

gauminanen

3.çoğul

auminez

auminan

auminanen

______________________________________________________________________


13.3.4.2. amşk’orinen/amşk’urinen (Batı) ~ amşkorinen (Orta) ~ amşkironen (HP)(ÇX) “acıkıyor”


(PZ batısı)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mamşk’orinen

mamşk’orinert’u

mamşk’orinert’as

2.tekil

gamşk’orinen

gamşk’orinert’u

gamşk’orinert’as

3.tekil

amşk’orinen

amşk’orinert’u

amşk’orinert’as

1.çoğul

mamşk’orineran

mamşk’orinert’es

mamşk’orinert’an

2.çoğul

gamşk’orineran

gamşk’orinert’es

gamşk’orinert’an

3.çoğul

amşk’orineran

amşk’orinert’es

amşk’orinert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mamşk’orinu

mamşk’orinas

mamşk’orinasere

2.tekil

gamşk’orinu

gamşk’orinas

gamşk’orinasere

3.tekil

amşk’orinu

amşk’orinas

amşk’orinasere

1.çoğul

mamşk’orines

mamşk’orinan

mamşk’orinanene (*)

2.çoğul

gamşk’orines

gamşk’orinan

gamşk’orinanene (*)

3.çoğul

amşk’orines

amşk’orinan

amşk’orinanene (*)


(*) Ya da mamşk’orinanere, gamşk’orinanere, amşkorinanere.


(ÇM-Ğvant)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mamşk’urinen

mamşk’urinert’u

mamşk’urinert’ay

2.tekil

gamşk’urinen

gamşk’urinert’u

gamşk’urinert’ay

3.tekil

amşk’urinen

amşk’urinert’u

amşk’urinert’ay

1.çoğul

mamşk’urineran

mamşk’urinert’ey

mamşk’urinert’an

2.çoğul

gamşk’urineran

gamşk’urinert’ey

gamşk’urinert’an

3.çoğul

amşk’urineran

amşk’urinert’ey

amşk’urinert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mamşk’urinu

mamşk’urinay

mamşk’urinasen

2.tekil

gamşk’urinu

gamşk’urinay

gamşk’urinasen

3.tekil

amşk’urinu

amşk’urinay

amşk’urinasen

1.çoğul

mamşk’uriney

mamşk’urinan

mamşk’urinanen

2.çoğul

gamşk’uriney

gamşk’urinan

gamşk’urinanen

3.çoğul

amşk’uriney

amşk’urinan

amşk’urinanen


(AH-Sidere)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mamşkorinen

mamşkorine(r)t’u

mamşkorine(r)t’as

2.tekil

gamşkorinen

gamşkorine(r)t’u

gamşkorine(r)t’as

3.tekil

amşkorinen

amşkorine(r)t’u

amşkorine(r)t’az

1.çoğul

mamşkorinenan

mamşkorine(r)t’es

mamşkorine(r)t’as

2.çoğul

gamşkorinenan

gamşkorine(r)t’es

gamşkorine(r)t’as

3.çoğul

amşkorinenan

amşkorine(r)t’es

amşkorine(r)t’as


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mamşkorinu

mamşkorinas

mamşkorinasen

2.tekil

gamşkorinu

gamşkorinas

gamşkorinasen

3.tekil

amşkorinu

amşkorinas

amşkorinasen

1.çoğul

mamşkorines

mamşkorinan

mamşkorinanon

2.çoğul

gamşkorines

gamşkorinan

gamşkorinanon

3.çoğul

amşkorines

amşkorinan

amşkorinanon


(HP-P’eronit)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mamşkironen

mamşkironet’u

mamşkironet’az

2.tekil

gamşkironen

gamşkironet’u

gamşkironet’az

3.tekil

amşkironen

amşkironet’u

amşkironet’az

1.çoğul

mamşkironenan

mamşkironet’es

mamşkironet’an

2.çoğul

gamşkironenan

gamşkironet’es

gamşkironet’an

3.çoğul

amşkironenan

amşkironet’es

amşkironet’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mamşkironu

mamşkironaz

mamşkironasen

2.tekil

gamşkironu

gamşkironaz

gamşkironasen

3.tekil

amşkironu

amşkironaz

amşkironasen

1.çoğul

mamşkironez

mamşkironan

mamşkironasen

2.çoğul

gamşkironez

gamşkironan

gamşkironasen

3.çoğul

amşkironez

amşkironan

amşkironasen


P’ri mamşk’urinan vigzalat. (ÇM) Açıkmadan önce gidelim.

~ P’ri mamşk’orinan bigzalat. (AŞ-Ok’orrdule)


p’ri fiil ön-edatı : ...-meden önce (*)

vigzalat ~ bigzalat Aø hareket fiili : igzalams (gidiyor), perfektif istek kipi 1.ş. çoğul


(*) (→ 13.4.4.7., 13.4.5.5., 13.4.6.3.)


Aynı kökenli fiil : nşk’oroy (ÇM-Ğvant) ~ şkorons (Orta) ~ şkirons (Doğu) “açtır” (→ 13.2.3.3.)

______________________________________________________________________


13.3.5. DA evrim fiilleri

______________________________________________________________________


13.3.5.1. ak’omanden (PZ) ~ ak’omaden (ÇM)(AŞ) “özlüyor”


Bu fiilin emperfektif temel biçimi genel geçeri, perfektif temel biçimi “özledim” diye şimdiki hali ifade eder.


Bu fiil genelde tek-şahıslı olarak çekilir. Çamlıhemşin diyalektlerinde kısmen istisna gözlemlenmektedir. (***)


(PZ doğusu)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mak’omanden

mak’omandert’u

mak’omandert’ay

2.tekil

gak’omanden

gak’omandert’u

gak’omandert’ay

3.tekil

ak’omanden

ak’omandert’u

ak’omandert’ay

1.çoğul

mak’omanderan

mak’omandert’es

mak’omandert’an

2.çoğul

gak’omanderan

gak’omandert’es

gak’omandert’an

3.çoğul

ak’omanderan

ak’omandert’es

ak’omandert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mak’omandu

mak’omandas

mak’omandasen

2.tekil

gak’omandu

gak’omandas

gak’omandasen

3.tekil

ak’omandu

ak’omandas

ak’omandasen

1.çoğul

mak’omandes

mak’omandan

mak’omandanen

2.çoğul

gak’omandes

gak’omandan

gak’omandanen

3.çoğul

ak’omandes

ak’omandan

ak’omandanen


(AŞ)

özne

emperfektif

şimdiki zaman

geçmiş zaman

istek kipi

1.tekil

mak’omaden

mak’omadert’u

mak’omadert’ay

2.tekil

gak’omaden

gak’omadert’u

gak’omadert’ay

3.tekil

ak’omaden

ak’omadert’u

ak’omadert’ay

1.çoğul

mak’omadenan

mak’omadert’ey

mak’omadert’an

2.çoğul

gak’omadenan

gak’omadert’ey

gak’omadert’an

3.çoğul

ak’omadenan

ak’omadert’ey

ak’omadert’an


özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

mak’omadu

mak’omaday

mak’omadasen

2.tekil

gak’omadu

gak’omaday

gak’omadasen

3.tekil

ak’omadu

ak’omaday

ak’omadasen

1.çoğul

mak’omadey

mak’omadan

mak’omadanen

2.çoğul

gak’omadey

gak’omadan

gak’omadanen

3.çoğul

ak’omadey

ak’omadan

ak’omadanen


(***) Çamlıhemşin Mek’alesk’irit köylü rahmetli Hatice Demirkıran tarafından yazılan desta’niÇ’emu-şk’imi”de iki-şahıslı olarak çekilmiş mak’omandi (seni özledim) biçimi kullanılıyor. Konuşma dilinde de Ğvant diyalektinde, apsolütif tümleç 2’nci şahıs olursa ma si mak’omadi, ma t’k’va mak’omadit şeklinde iki-şahıslı olarak çekilir.


Eşanlamlı fiil : ganç’elen (Orta)(HP) ~ gvanç’elen (ÇX) (→ 13.3.5.3.)

______________________________________________________________________


13.3.5.2. aoropen[2] (FN-Ç’anapet) ~ ax’oropen (ÇX) “aşık oluyor, sevdalanıyor”


(FN-Ç’anapet)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

1.tekil

maoropen

maorope(r)t’az

maoropu

maoropaz

2.tekil

gaoropen

gaorope(r)t’az

gaoropu

gaoropaz

3.tekil

aoropen

aorope(r)t’az

aoropu

aoropaz

1.çoğul

maoropenan

maorope(r)t’an

maoropez

maoropan

2.çoğul

gaoropenan

gaorope(r)t’an

gaoropez

gaoropan

3.çoğul

aoropenan

aorope(r)t’an

aoropez

aoropan


(ÇX)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

1.tekil

max’oropen

max’oropert’as

max’oropu

max’oropas

2.tekil

gax’oropen

gax’oropert’as

gax’oropu

gax’oropas

3.tekil

ax’oropen

ax’oropert’as

ax’oropu

ax’oropas

1.çoğul

max’oropenan

max’oropert’an

max’oropes

max’oropan

2.çoğul

gax’oropenan

gax’oropert’an

gax’oropes

gax’oropan

3.çoğul

ax’oropenan

axoropert’an

ax’oropes

ax’oropan


● Eşbiçimli fiil : (→ 13.2.4.4.)

______________________________________________________________________


13.3.5.3. ganç’elen (Orta)(HP) ~ gvanç’elen (ÇX) “özlüyor”


Bu fiil iki-şahıslı çekimlidir. Datif özneli olduğundan dolayı şahıs göstergelerinin işlevi, apsolütif veya ergatif özneli fiillerde olduğunun tersi olur.


Şahıs öneki I - {b-/v-}{ø-}{ø-} - tümlecin şahsını gösterir.

Çok işlevli soneki - {-er}{-er}{-en} - yine tümlecin şahsını gösterir.


Şahıs öneki II - {m-}{g-}{ø-} - öznenin şahsını gösterir.


{go-/g-} fiilbaşını içine alan hece ile {a-} kökbaşını içine alan hece aynı derecede vurguludur.


(Orta) emperfektif şimdiki zaman

datif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2. tekil

3.tekil

1.tekil


gomanç’eler

gomanç’elen

2.tekil

goganç’eler


goganç’elen

3.tekil

gobanç’eler

ganç’eler

ganç’elen

1.çoğul


gomanç’elert

gomanç’elenan

2.çoğul

goganç’elert


goganç’elenan

3.çoğul

gobanç’eler

ganç’eler

ganç’elen


datif özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3. çoğul

1.tekil


gomanç’elert

gomanç’elen

2.tekil

goganç’elert


goganç’elen

3.tekil

gobanç’elert

ganç’elert

ganç’elen

1.çoğul


gomanç’elert

gomanç’elenan

2.çoğul

goganç’elert


goganç’elenan

3.çoğul

gobanç’elert

ganç’elert

ganç’elenan


(Orta) perfektif temel biçimi

datif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2. tekil

3.tekil

1.tekil


gomanç’eli

gomanç’elu

2.tekil

goganç’eli


goganç’elu

3.tekil

gobanç’eli

ganç’eli

ganç’elu

1.çoğul


gomanç’elit

gomanç’elez

2.çoğul

goganç’elit


goganç’elez

3.çoğul

gobanç’eli

ganç’eli

ganç’elu


datif özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3. çoğul

1.tekil


gomanç’elit

gomanç’elu

2.tekil

goganç’elit


goganç’elu

3.tekil

gobanç’elit

ganç’elit

ganç’elu

1.çoğul


gomanç’elit

gomanç’elez

2.çoğul

goganç’elit


goganç’elez

3.çoğul

gobanç’elit

ganç’elit

ganç’elez


(ÇX) emperfektif şimdiki zaman

datif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2. tekil

3.tekil

1.tekil


gomanç’eler

gomanç’elen

2.tekil

goganç’eler


goganç’elen

3.tekil

govanç’eler

gvanç’eler

gvanç’elen

1.çoğul


gomanç’elert

gomanç’elenan

2.çoğul

goganç’elert


goganç’elenan

3.çoğul

govanç’eler

gvanç’eler

gvanç’elen


datif özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3. çoğul

1.tekil


gomanç’elert

gomanç’elen

2.tekil

goganç’elert


goganç’elen

3.tekil

govanç’elert

gvanç’elert

gvanç’elen

1.çoğul


gomanç’elert

gomanç’elenan

2.çoğul

goganç’elert


goganç’elenan

3.çoğul

govanç’elert

gvanç’elert

gvanç’elenan


(ÇX) perfektif temel biçimi

datif özneözne

apsolütif tümleç

1.tekil

2. tekil

3.tekil

1.tekil


gomanç’eli

gomanç’elu

2.tekil

goganç’eli


goganç’elu

3.tekil

govanç’eli

gvanç’eli

gvanç’elu

1.çoğul


gomanç’elit

gomanç’eles

2.çoğul

goganç’elit


goganç’eles

3.çoğul

govanç’eli

gvanç’eli

gvanç’elu


datif özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3. çoğul

1.tekil


gomanç’elit

gomanç’elu

2.tekil

goganç’elit


goganç’elu

3.tekil

govanç’elit

gvanç’elit

gvanç’elu

1.çoğul


gomanç’elit

gomanç’eles

2.çoğul

goganç’elit


goganç’eles

3.çoğul

govanç’elit

gvanç’elit

gvanç’eles


Eşanlamlı fiil : ak’omandu (PZ) ~ ak’omadu (ÇM)(AŞ) (→ 13.3.5.1.)

______________________________________________________________________


13.3.5.4. gvaşinen (Batı) ~ gaşinen (Orta)(HP) ~ gvaşinen (ÇX) “hatırlıyor”


(ÇM)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

1.tekil

gomaşinen

gomaşinert’ay

gomaşinu

gomaşinay

2.tekil

gogaşinen

gogaşinert’ay

gogaşinu

gogaşinay

3.tekil

gvaşinen

gvaşinert’ay

gvaşinu

gvaşinay

1.çoğul

gomaşineran

gomaşinert’an

gomaşiney

gomaşinan

2.çoğul

gogaşineran

gogaşinert’an

gogaşiney

gogaşinan

3.çoğul

gvaşineran

gvaşinert’an

gvaşiney

gvaşinan


(Orta)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

1.tekil

gomaşinen

gomaşinert’az

gomaşinu

gomaşinaz

2.tekil

gogaşinen

gogaşinert’az

gogaşinu

gogaşinaz

3.tekil

gaşinen

gaşinert’az

gaşinu

gaşinaz

1.çoğul

gomaşinenan

gomaşinert’an

gomaşinez

gomaşinan

2.çoğul

gogaşinenan

gogaşinert’an

gogaşinez

gogaşinan

3.çoğul

gaşinenan

gvaşinert’an

gaşinez

gaşinan


(ÇX)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

istek kipi

temel biçimi

istek kipi

1.tekil

gomaşinen

gomaşinert’as

gomaşinu

gomaşinas

2.tekil

gogaşinen

gogaşinert’as

gogaşinu

gogaşinas

3.tekil

gvaşinen

gvaşinert’as

gvaşinu

gvaşinas

1.çoğul

gomaşinen

gomaşinert’an

gomaşines

gomaşinan

2.çoğul

gogaşinen

gogaşinert’an

gogaşines

gogaşinan

3.çoğul

gvaşinen

gaşinert’an

gvaşines

gvaşinan

______________________________________________________________________


13.3.5.5. goç’ondrun/ gvoç’ondrun (Batı) ~ goç’k’ondun (Orta)(HP) ~ gvoç’k’ondun (ÇX) “unutuyor”

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


goç’ondrun (PZ)(AŞ bir kısmı) ~ gvoçondrun (ÇM)(AŞ bir kısmı)


Bu fiil Batı diyalektlerde tek-şahıslı olarak çekilir.


Emperfektif geçmiş zaman (gomoç’ondrurt’u, gogoç’ondrurt’u ...), perfektif istek kipi (gomoç’ondras, gogoç’ondras ...) vs, diğer fiillerde olduğu gibi temel biçimlerinden türer.


(PZ)

datif özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

temel biçimi

1.tekil

gomoç’ondrun

gomoç’ondru

2.tekil

gogoç’ondrun

gogoç’ondru

3.tekil

goç’ondrun

goç’ondru

1.çoğul

gomoç’ondruran

gomoç’ondres

2.çoğul

gogoç’ondruran

gogoç’ondres

3.çoğul

goç’ondruran

goç’ondres


(ÇM)

datif özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

temel biçimi

1.tekil

gomoç’ondrun

gomoç’ondru

2.tekil

gogoç’ondrun

gogoç’ondru

3.tekil

gvoç’ondrun

gvoç’ondru

1.çoğul

gomoç’ondruran

gomoç’ondrey

2.çoğul

gogoç’ondruran

gogoç’ondrey

3.çoğul

gvoç’ondruran

gvoç’ondrey

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


goç’k’ondun (Orta)(HP) 


Bu fiil Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı çekimlidir.


(Orta) emperfektif şimdiki zaman

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gomoç’k’ondur

gomoç’k’ondun

2.tekil

gogoç’k’ondur


gogoç’k’ondun

3.tekil

goboç’k’ondur

goç’k’ondur

goç’kondun

1.çoğul


gomoç’k’ondu(r)t

gomoç’k’ondunan

2.çoğul

gogoç’k’ondu(r)t


gogoç’k’ondunan

3.çoğul

goboç’k’ondur

goç’k’ondur

goç’k’ondun


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gomoç’k’ondu(r)t

gomoç’k’ondun

2.tekil

gogoç’k’ondu(r)t


gogoç’k’ondun

3.tekil

goboç’k’ondu(r)t

goç’k’ondu(r)t

goç’k’ondun

1.çoğul


gomoç’k’ondu(r)t

gomoç’k’ondunan

2.çoğul

gogoç’k’ondu(r)t


gogoç’k’ondunan

3.çoğul

goboç’k’ondu(r)t

goç’k’ondu(r)t

goç’k’ondunan


(Orta) perfektif temel biçimi

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gomoç’k’ondi

gomoç’k’ondu

2.tekil

gogoç’k’ondi


gogoç’k’ondu

3.tekil

goboç’k’ondi

goç’k’ondi

goç’kondu

1.çoğul


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondez

2.çoğul

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondez

3.çoğul

goboç’k’ondi

goç’k’ondi

goç’k’ondu


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondu

2.tekil

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondu

3.tekil

goboç’k’ondit

goç’k’ondit

goç’k’ondu

1.çoğul


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondez

2.çoğul

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondez

3.çoğul

goboç’k’ondit

goç’k’ondit

goç’k’ondez


Bu fiilin tek-şahıslı çekimi de gözlemlenmektedir. İki-şahıslı olarak çekilen evrim fiili az sayıda bulunduğundan dolayı çekim sisteminde bazı düzensizlik meydana geliyor olabilir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


gvoç’k’ondun (ÇX)


(ÇX) emperfektif şimdiki zaman

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gomoç’k’ondur

gomoç’k’ondun

2.tekil

gogoç’k’ondur


gogoç’k’ondun

3.tekil

govoç’k’ondur

gvoç’k’ondur

gvoç’kondun

1.çoğul


gomoç’k’ondurt

gomoç’k’ondunan

2.çoğul

gogoç’k’ondurt


gogoç’k’ondunan

3.çoğul

govoç’k’ondur

gvoç’k’ondur

gvoç’k’ondun


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gomoç’k’ondurt

gomoç’k’ondun

2.tekil

gogoç’k’ondurt


gogoç’k’ondun

3.tekil

govoç’k’ondurt

gvoç’k’ondurt

gvoç’k’ondun

1.çoğul


gomoç’k’ondurt

gomoç’k’ondunan

2.çoğul

gogoç’k’ondurt


gogoç’k’ondunan

3.çoğul

govoç’k’ondurt

gvoç’k’ondurt

gvoç’k’ondunan


(ÇX) perfektif temel biçimi

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gomoç’k’ondi

gomoç’k’ondu

2.tekil

gogoç’k’ondi


gogoç’k’ondu

3.tekil

govoç’k’ondi

gvoç’k’ondi

gvoç’kondu

1.çoğul


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondes

2.çoğul

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondes

3.çoğul

govoç’k’ondi

gvoç’k’ondi

gvoç’k’ondu


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondu

2.tekil

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondu

3.tekil

govoç’k’ondit

gvoç’k’ondit

gvoç’k’ondu

1.çoğul


gomoç’k’ondit

gomoç’k’ondes

2.çoğul

gogoç’k’ondit


gogoç’k’ondes

3.çoğul

govoç’k’ondit

gvoç’k’ondit

gvoç’k’ondes

______________________________________________________________________


13.3.5.6. mo3’ondun (Batı) ; mo3’ons ~ mo3’ondun (OrtaDoğu) “hoşlanıyor, hoşuna gidiyor, beğeniyor”


Bu fiil, emperfektif şimdiki zamanda genel geçer (hoşlanır, hoşuna gider) veya önceden devam eden hali (önceden hoşlanıyor, beğeniyor) ifade eder. Perfektif temel biçimi, göz önünde gerçekleşen hali (hoşuna gitti = beğeniyor) anlatır.


Batı diyalektlerde tek-şahıslı, Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı olarak çekilir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


(Batı) mo3’ondun

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki zaman

temel biçimi

1.tekil

mom3’ondun

mom3’ondu

2.tekil

mok’3’ondun

mok’3’ondu

3.tekil

mo3’ondun

mo3’ondu

1.çoğul

mom3’onduran ~ mom3’ondunan

mom3’ondes ~ mom3’ondey

2.çoğul

mok’3’onduran ~ mok’3’ondunan

mok’3’ondes ~ mok’3’ondey

3.çoğul

mo3’onduran ~ mo3’ondunan

mo3’ondes ~ mo3’ondey


----------------------------------------------------------------------------------------------------------

(Orta)(Doğu) mo3’ons ~ mo3’ondun


emperfektif şimdiki zaman A mo3’ons

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mom3’on

mom3’ons

2.tekil

mok’3’on


mok’3’ons

3.tekil

mop’3’on

mo3’on

mo3’ons

1.çoğul


mom3’ont

mom3’onan

2.çoğul

mok’3’ont


mok’3’onan

3.çoğul

mop’3’on

mo3’on

mo3’ons


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mom3’ont

mom3’ons

2.tekil

mok’3’ont


mok’3’ons

3.tekil

mop’3’ont

mo3’ont

mo3’ons

1.çoğul


mom3’ont

mom3’onan

2.çoğul

mok’3’ont


mok’3’onan

3.çoğul

mop’3’ont

mo3’ont

mo3’onan


Emperfektif geçmiş zaman biçimleri : mom3’ont’u, mok’3’ont’u, mo3’ont’u, mom3’ont’ez ...


emperfektif şimdiki zaman B mo3’ondun

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mom3’ondur

mom3’ondun

2.tekil

mok’3’ondur


mok’3’ondun

3.tekil

mop’3’ondur

mo3’ondur

mo3’ondun

1.çoğul


mom3’ondurt

mom3’ondunan

2.çoğul

mok’3’ondurt


mok’3’ondunan

3.çoğul

mop’3’ondur

mo3’ondur

mo3’ondun


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mom3’ondurt

mom3’ondun

2.tekil

mok’3’ondurt


mok’3’ondun

3.tekil

mop’3’ondurt

mo3’ondurt

mo3’ondun

1.çoğul


mom3’ondurt

mom3’ondunan

2.çoğul

mok’3’ondurt


mok’3’ondunan

3.çoğul

mop’3’ondurt

mo3’ondurt

mo3’ondunan



Perfektif kökü : {-3’ond-}


perfektif temel biçimi

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mom3’ondi

mom3’ondu

2.tekil

mok’3’ondi


mok’3’ondu

3.tekil

mop’3’ondi

mo3’ondi

mo3’ondu

1.çoğul


mom3’ondit

mom3’ondez

2.çoğul

mok’3’ondit


mok’3’ondez

3.çoğul

mop’3’ondi

mo3’ondi

mo3’ondu


özne

apsolütif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mom3’ondit

mom3’ondu

2.tekil

mok’3’ondit


mok’3’ondu

3.tekil

mop’3’ondit

mo3’ondit

mo3’ondu

1.çoğul


mom3’ondit

mom3’ondez

2.çoğul

mok’3’ondit


mok’3’ondez

3.çoğul

mop’3’ondit

mo3’ondit

mo3’ondez

______________________________________________________________________