15. Fiil-isim ve Fiil-sıfat
15.1. Fiil-isim
15.2. {u-} önekli fiil-isim (= yoksunluk partisipi)
15.3. Fiil-sıfat
●●● Lazcada fiil-isim ve fiil-sıfatına sahip olmayan çok sayıda fiil bulunmaktadır. Örneğin uğun (cansız bir şeye sahiptir), uyonun/ ux’onun (canlı bir varlığa sahiptir), unon/ unons (FN ~ ÇX) (istiyor), ğirs/ ğirun/ ğins (PZ ~ ÇM)(FN ~ ÇX) (değerindedir) vs vs. (1)(2)
Doğal Lazcada “perfektif biçimlerine sahip olan hareket fiilleri” ile “evrim fiilleri”nin dışında fiil-isim ve fiil sıfatına sahip olan fiiller bulunmaz gibidir. (1)
(1) Bundan dolayı Lazcada fiillerin temsilî biçimi olarak fiil-isim hali kullanılamaz.
(2) Bazıları bu fiillerin de “mastarı” var diye iddia edip yoktan uydurdukları biçimleri yayınlamaktadır. Her dilin yapısı ayrı olup bir dilde geçerli olan bir kuralın başka dillerde geçerli olmayabildiğini bilseydiler yanlışlıkla “Lazcada da tüm fiillerin mastarı olması gerek” diye düşünmez, öyle anlamsız ve zavallı bir mücadele yapmaya kalkmazlardı.
______________________________________________________________________
15.1. Fiil-isim
Lazca fiil-isimler, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayı ayrımlarına sahip değiller. Baş-ekli olmaz, ama fiilbaşlı olabilirler. Kökbaşı, kurallı olarak ø-} (sıfır) olur.
Kökbaşı {ø-} olduğundan dolayı, örneğin, doguru biçimi, diguren (öğreniyor) ve dogurams/ doguray/ doguraps (öğretiyor) fiillerinin ortak fiil-isim halidir. Hem “öğretme/ öğretmek” hem “öğrenme/ öğrenmek” kast eden, yani “geçişli-geçişsiz” ayrımı olamayan, dolayısıyla doğrudan doğruya Türkçe karşılığı olmayan bir kavramdır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● Varlık-bulunma-kopula fiili olan on ~ ren (mevcuttur; bulunuyor; -dir/-dır/-dur/-dür), fiil-isim haline sahip değildir.
Oyapu/ ovapu/ ox’vapu biçimleri, iyen/ iven/ ix’ven (bir şey başka bir şeyi oluyor) fiilinin fiil-isim hali olup on ~ ren fiili ile alâkası yoktur. Türkçe “olmak” biçimine denk gelen her şey bir değildir.
Ayrıca ox’opumu (HP-Mxigi, ÇX) biçimi, x’opun (hayret edici bir şey meydana geliyor) fiilinin fiil-isim hali olup yine on ~ ren fiili ile ilgisi yoktur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● Bu maddenin konusu olan fiil-isimlerin dışında da çok sayıda “fiilden türemiş isim” bulunuyor. Örneğin;
olimbera (PZ) sevgi, aşk < alimben seviyor
oropa (FN)(AH) sevgi, aşk < oroms seviyor
x’oropa (HP)(ÇX) sevgi, aşk < x’orops seviyor
birapa (FN ~ ÇX) şarkı, türükü < ibirs şarkı/ türkü söylüyor
gognapa (ÇM) anlayış < gognams anlıyor
______________________________________________________________________
15.1.1. Yapısı
A-1 (PZ ~ HP) fiilbaşsızlık göstergesi {o-} + kök (*) + {-u}
A-2 (PZ ~ HP) fiilbaşı + kök (*) + {-u}
Ör. : oxunu (oturma, oturmak, oturtma, oturtmak)
onciru (uyuma, uyumak, uyutma, uyutmak)
omç’imu (yağma, yağmak, yağış)
elaxunu (kenara oturma, kenara oturmak, kenara oturtma, kenara oturtmak)
goxunu (etrafında oturma/ oturmak, etrafında oturtma/ oturtmak)
meşk’axunu/ meşaxunu (yanlamasına derin mekânın içinde oturma/ oturmak/ oturtma/ oturtmak)
B-1 (PZ ~ AŞ) fiilbaşsızlık göstergesi {o-} + kök (*) + {-a}
B-2 (PZ ~ AŞ) fiilbaşı + kök (*) + {-a}
Ör. : olva (gidiş, gitme, gitmek)
molva (gelme, gelmek)
golva (gezme, gezmek)
C-1 (ÇX) fiilbaşı yoksun ise {ø-} + kök (*) + {-ua}
C-2 (ÇX) fiilbaşı + kök (*) + {-ua }
Ör : xtimua (gidiş, gitme, gitmek)
moxtimua (gelme, gelmek)
goxtimua (gezme, gezmek)
(*) Fiil-isimlerin kökü, genelde söz konusu fiilin yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipindeki kökü ile aynı biçimlidir. Ancak bazı çok-köklü fiillerde istisna gözlemleniyor. (→ 15.3.1.2.)
● B-1, B-2 tip yapısı, yalnız ulun (gidiyor) fiili ile ondan türemiş fiilbaşlı fiiller için geçerlidir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Fiil-isimlere eklenen fiilbaşsızlık göstergesi {o-} ile eşbiçimli morfemlere dikkat ediniz.
● Kökbaşlarından biri (→ 11.6.5.)
● Olumluluk başeklerinden biri (→ 11.8.2.)
● Fiil-sıfatlara eklenen fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.3.1.)
● (FN)(AH)(HP) çok az sayıda fiilde gözlemlenen fiilbaşı (→ 19.)
______________________________________________________________________
15.1.2. Kullanımı
Eminek şeyepe-muşi k’arxums. Mondo golvaşa idasen. (PZ-Cigetore)
“Emine eşyalarını toparlıyor. Her halde gezmeye gidecek.”
Bere mektebişa olva kocagu. (ÇM-Ğvant)
“Çocuk okula gitmeye alıştı.”
Oxvalu k’oçi coşk’iday. (ÇM-Ğvant)
“Öksürme insanı boğuyor.”
Nanak beres xura obonu şeni 3’k’ari nok’idams. (FN-Ç’anapet)
“Anne çocuğu yıkamak için su kaynatıyor.”
Xe obonu şeni beres 3’k’ari gelobams. (FN-Ç’anapet)
“Elini yıkaması için çocuğun eline su döküyor.”
Bere-çkimişi Lazuri osinapu mom3’ons. (FN-Ç’anapet)
Çocuğumun Lazca konuşması hoşuma gidiyor.
Gyari oxaziru şeni babak da-çkimi ordoşe oxorişa elolapams. (FN-Ç’anapet)
“Babam kız kardeşimi yemek hazırlaması için (yukarı doğru, bahçeden eve) erkenden eve yolluyor.”
Ogurguluz kogyoç’k’u. (FN)(AH)(HP)
“Gürlemeye başladı.”
Osmanik k’inçi oiluşe idu. (AH)
Osman kuş vurmaya gitti.
Axmetiz noğaşe gextimu do goxtimu dido k’ayi u3’ons. (AH-Lome)
“Ahmet çarşıya inip gezmeyi çok sever.”
______________________________________________________________________
15.2. {u-} önekli fiil-isim (= yoksunluk partisipi)
●●● Eşanlamlı {u-} önekli partisiplere de bakınız. (→ 14.3.)
______________________________________________________________________
15.2.1. Yapısı
Fiilbaşsız ise
A {u-}+ kök + {-u}
B {u-}+ kök + {-a} (Batı) sırf ulva < ulun
C {u-}+ kök + {-ua} (ÇX)
Fiilbaşlı ise
A {u-}+ fiilbaşı + kök + {-u}
B {u-}+ fiilbaşı + kök + {-a} (Batı) sırf ulva < ulun’dan türemiş fiillerde
C {u-}+ fiilbaşı + kök + {-ua} (ÇX)
● PZ, ÇM, AŞ diyalektlerinde bazen bunun arkasına {-şi} de eklenir.
______________________________________________________________________
15.2.1.1. Tek köklü fiilden türeme örnekleri
nç’arums/ ç’arums « yazıyor » unç’aru/ uç’aru [sıfat] yazılmamış
[zarf] yazmadan
t’axums « kırıyor » ut’axu [sıfat] kırılmamış
[zarf] kırmadan
_____________________________________________________________________
15.2.1.2. Çok-köklü ve çok-kökenli fiilden türeme örnekleri
ibgars “ağlıyor” ubgaru/ ubgarinu
iğams “götürüyor” (PZ)(ÇM) uğmalu, (AŞ) ø, (FN) uğapu/ uğu
/imers (AH)(HP) uomalu (1), (ÇX) umalu
ikums/ ikoms “yapıyor” (PZ ~ FN) uxenu
/ikips (HP)(ÇX) uxvenu
imxors “yiyor” (PZ ~ AŞ) uşk’omu
/imxors/ impxors (FN) uç’k’omu
/ipxors (AH) uç’k’omu
/imxors (HP) uç’k’omu
/ç’k’omups (ÇX) uç’k’omu
it’urs “söylüyor” (PZ ~ AŞ) uzit’u
/zop’ons (FN)(AH) utkvinu, (AH-Pilarget) ut’k’vinu
/tkumers/ tkumars (HP)(ÇX) utkvinu
no3’ers “bakıyor” (PZ) u3’elimu/ u3’olimu
/no3’en (ÇM)(AŞ) u3’omilu
/o3’k’en/ o3’kers (FN ~ ÇX) u3’k’omilu
ulun “gidiyor” (PZ) ulvaşi (2), (ÇM) ø (3)
(AŞ-Ok’ordule) ø
(FN ~ ÇX) uxtimu
mulun “geliyor (PZ) umolvaşi, (ÇM) ø (4)
(AŞ-Ok’ordule) ø (5)
(FN ~ ÇX) umoxtimu
(1) Özel bir kök : √-omal-
(2) Eşanlamlı “p’i vidaşa vs” ifadeler de var.
(3) Eşanlamlı “var idaşa, p’ri idare vs” ifadeler kullanılır.
(4) Eşanlamlı “va moxt’aşa, p’ri moxt’are vs” ifadeler kullanılır.
(5) Eşanlamlı “umolveri” biçimi kullanılır.
______________________________________________________________________
15.2.2. Kullanımı
______________________________________________________________________
15.2.2.1. Sıfat olarak kullanımı
Ut’axu makvali homomiği. (HP-Mak’rial)
“Kırılmamış yumurtayı getir.”
Uoxo3’onu k’oçi var-meganç’arasen. (FN-Ç’ennet)
“Anlayışsız adam yazgında olmayacak.”
● İsim olarak da kullanılır.
Obogeneşi bağu u3’k’omiluten dolibğen. (FN-Ç’anapet)
“Obogene’deki ambar bakımsızlıktan yıkılıyor.”
______________________________________________________________________
15.2.2.2. Zarf olarak kullanımı
Kva ut’axu komogağayna maxmaren. (ÇM-Ğvant)
“Taşı kırmadan getirebilirsen kullanabilirim.”
Makvali ut’axu o3xoneşa kyot’k’oçu. (FN-Ç’anapet)
“Yumurtayı kırmadan tavan arasına attı.”
Makvali ut’axu homomiği. (HP-Mak’rial)
“Yumurtayı kırmadan getir.”
Hek nca udodgu var iyen. Vana-ti dixa meyat’roxasen. (FN-Ç’anapet)
“Buraya ağaç dikmeden olmaz. Yoksa toprak kayacak (kopacak).”
Nusak ont’uleşi gverdi uxaçku dut’alams. (AH-Lome)
“Gelin tarlanın yarısını kazımadan bırakıyor.”
____________________________________________________________________________
15.3. Fiil-sıfat
15.3.1. Yapısı
15.3.2. Kullanımı
Lazca fiil-sıfat, “yapılması gereken, yapılacak, ...-meklik, ...-me zorunluğu, ...-me gereği” gibi anlamı taşır. Hem isim tamlayan olarak hem yüklem olarak kullanılır. Zarf olarak kullanılmaz. (*)
(*) “Bozulmuş çalışma”da fiil-sıfatlar “gelecek zaman partisip” olarak sınıflandırılmıştır. Yanlıştır. Bu çalışmada uygulanan tanımına göre zarf olarak kullanılmayan biçimler partisip değildir.
_____________________________________________________________________
15.3.1. Yapısı
A (tüm diyalektler)
A-1. Fiilbaşsızlık göstergesi {o-} + kök (1) + {-oni}
A-2. Fiilbaşı + kök (1) + {-oni}
B (PZ)(ÇM)(AŞ), (HP)(ÇX) Fiil-isim (2) + {-şi}
(1) Fiil-isimlerin kökü, genelde yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipindeki kökleri ile aynı biçimlidir. Fakat çok-köklü fiillerde bazen istisna gözlemlenir. (→ 15.3.1.2.).
(2) Pazar-Hopa arasında kullanılan fiil-isim biçimi.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Fiil-sıfatların fiilbaşsızlık göstergesi {o-} ile eşbiçimli ekler vardır. Karşılaştırınız.
● Kökbaşlarından biri (→ 11.6.5.)
● Olumluluk başeklerinden biri (→ 11.8.2.)
● Fiil-isimlerin fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.1.1.)
● (FN)(AH)(HP) Çok az sayıda fiile eklenen bir fiilbaşı (→ 19.)
●●● {-oni} ile biten sıfatların tümü fiil-sıfat değildir. Örneğin, uponi (terli) < upi (ter) ; oroponi (sevgili) < oropa (aşk, sevgi).
_____________________________________________________________________
15.3.1.1. Tek-köklü fiilden türen fiil-sıfat örneği
nç’arums/ ç’arums : yazıyor onç’aroni/ oç’aroni : yazılması gereken
t’axums : kırıyor ot’axoni : kırılması gereken
_____________________________________________________________________
15.3.1.2. Çok-köklü veya çok-kökenli fiilden türen fiil sıfat örneği
ibgars : ağlıyor obgaroni/ obgarinoni : ağlamaklı
iğams : götürüyor (PZ) oğmaloni, (ÇM) oğmaloni/ oğaponi, (AŞ) oğaponi,
(FN) oğaponi/ oğoni.
/imers (AH)(HP)(ÇX) omaloni : götürülmesi gereken
ikums : yapıyor (PZ)(ÇM)(AŞ) oxenoni, oxenuşi
/ikoms (FN)(AH) oxenoni
/ikips (HP)(ÇX) oxvenoni, oxvenuşi
imxors : yiyor (PZ)(ÇM)(AŞ) oşk’omoni
/imxors/ impxors (FN) oç’k’omoni
/ipxors (AH) oç’k’omoni
/imxors (HP) oç’k’omoni
/ç’k’omups (ÇX) oç’k’omoni
no3’ers : bakıyor (PZ) me3’elimoni, me3’olimoni
/no3’en (ÇM)(AŞ) me3’omiloni
/o3’k’en/o3’k’ers (FN)(AH)(HP)(ÇX) o3’k’omiloni
ulun : gidiyor (PZ)(ÇM)(AŞ) olvoni , olvaşi
(FN)(AH)(HP)(ÇX) oxtimoni
mulun : geliyor (PZ)(ÇM)(AŞ) molvoni, molvaşi
(FN)(AH)(HP)(ÇX) moxtimoni
it’urs : söylüyor (PZ)(ÇM)(AŞ) ozit’oni
/zop’ons (FN)(AH) otkvoni, (AH-Pilarget) ot’k’voni
/tkumers/tkumars (HP)(ÇX) otkvoni
______________________________________________________________________
15.3.2. Kullanımı
______________________________________________________________________
15.3.2.1. İsim tamlayan oalarak
Obgarinoni dulya domağodey. (ÇM) Ağlamaklı iş başımıza geldi.
Babak mjoli onk’anams. E3’akaçoni mutu var maz*iru. Fot’a e3’ebukaçare. (AH-Lome)
“Babam dut silkeliyor. Altına tutacak bir şey bulamadım. Peştamalı tutacağım.”
____________________________________________________________________________
15.3.2.2. Yüklem olarak
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
15.3.2.2.1. Fiil-sıfat + on/ ren
Nusaluği oxenunu (1) var vore. (PZ-Cigetore) “Gelinlik yapabilecek biri değilim.”
(1) oxenunu = oxenoni
Ğomaneri dulyape oxenoni vort’i do huşa va p’i. (ÇM)
“Dünkü işlerimi yapmak zorunda idim, amma henüz yapmadım.
Çxomi p’ç’va şuk’ule xepe çxomi şuri gont’ay. Xolo-ti xepe ombonuşi vor. (ÇM)
“Balık pişirdikten sonra ellerim balık kokusu kokuyor. Yine yıkamam gerekir.”
Dişk’a oğaponi bore. (AŞ)
Odun götürmeliyim.
Ma ç’umani Ankaraşa oxtimoni bore. (FN-Ç’ennet)
“Ben yarın Ankara’ya gitmeliyim.”
Lazut’iz gyubre ek’abğoni bore. (FN-Ç’anapet)
“Mısıra azotlu gübre (*) vermek zorundayım.”
(*) Biyolojik gübre (lazma) ≠ kimyasal gübre (çemre, gyubre, gubre)
Nçxomiş gyari p’işen doni xes nçxomiş şura malems. Xolo obononi bore. (FN-Sumla)
“Balık yemeği yaptıktan sonra (yaptıktan beri, yaptıktan bu yana) elim balık kokuyor. Yine yıkamam gerekiyor.”
------------------------------------------------------------------------------------------------------
15.3.2.2.2. Fiil-sıfat + iyen/ iven/ ix’ven
(PZ) olvoni viyer = olvaşi viyer
(genellikle) gitmek durumunda kalıyorum
Monk’a limxona yuk’i oğmaloni deviyi. (PZ-Cigetore)
“Ağır eğreltiotu yükünü götürmeklik oldum.”
(ÇM)
Memapşa-i obgaroni viyer. (ÇM)
Yığılınca ağlayasım geliyor.
(AŞ) oxenoni biyer = oxenuşi biyer (AŞ-Ok’ordule)
yapılacak duruma geliyorum, yapmak zorunluğum doğuyor
olvoni biyer = olvaşi biyer (Ortaalan + Ok’ordule)
gidilecek duruma geliyorum, gitmek zorunluğum doğuyor
Ham3’o İstanbolişa olvaşi biyer. (AŞ)
Bu yıl Istanbul’a gitme zorunluğum var. (Önce böyle zorunluğum yoktu.)
(FN-Ç’anapet) oxenoni biyer / (FN-Sumla)(AH) oxenoni biver
yapmak zorunda kalacağım
(FN-Sumla)(AH) oxtimoni biver
gitmek zorunda kalacağım
(HP) oxvenoni vix’ver = oxvenuşi vix’ver
yapmak zorunda değildim, ama şimdi yapmam gerekecek duruma
geliyorum
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
15.3.2.2.3. Fiil-sıfat + ayen/ aven/ ax’ven
-oni ayu/ au/ avu/ ax’u
“yapmak zorunda kaldı (ama henüz yapmadı)”
(PZ-Apso) oxenoni mayu = oxenuşi mayu
olvoni mayu = olvaşi mayu
(ÇM) oxenoni mayu
olvoni mayu = olvaşi mayu
(AŞ-Ok’ordule) oxenoni mau = oxenuşi mau
olvoni mau = olvaşi mau
(FN-Ç’anapet) oxenoni mau
(FN-Sumla)(AH) oxenoni mavu
(HP-P’eronit) oxvenoni max’u = oxvenuşi max’u (yapmak zorunda kaldım)
Ğomaneri dulyape andğa ç’umanişi oxenoni mayu do va p’i do komoft’i. (ÇM-Ğvant)
“Dünkü işleri sabahleyin yapmak zorunda kaldım. Amma yapmadan geldim.”
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
15.3.2.2.4. Fiil-sıfat + uğun
(PZ-Apso) oxenoni miğun = oxenuşi miğun
yapmam gereken şeyim var
olvoni miğun = olvaşi miğun
gidilmesi gereken yerim var
(ÇM) oxenoni miğun (= oxenuşi miğun)
(AŞ) oxenoni miğun = oxenuşi miğun
yapılacak bir şeyim var
olvoni miğun = olvaşi miğun
gidilecek bir yerim var
Him m3xuli doxombu. Ek’vatuşi miğun. (AŞ-Ortaalan)
“O armut (ağacı) kurudu. Kesmem gerekiyor.”
(AH) oxenoni miğun
gelecekte yapmam gereken şeyler var
(HP) oxvenoni miğun = oxvenuşi miğun
yapılacak şeylerim var
(ÇX) oxvenuşi miğun
yapılacak şeylerim var
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
15.3.2.2.5. Fiil-sıfat + 3’opxums
Ğomamci na-mtu xoç’k’ak’alik livadepe var-oçinoni do3’opxu. (FN-Ç’anapet)
“Dün akşam yağan dolu bahçeleri tanınmayacak durama getirdi.”