16. Koşullu cümlemsi ve Taviz cümlemsisi
16.1. Koşullu cümlemsi
16.2. Taviz cümlemsisi
______________________________________________________________________
16.1. Koşullu cümlemsi
____________________________________________________________
Koşullu cümlemsinin göstergesi, fiillere eklenen {-na} en-son-ekidir. Bu ek, emir kipi, yasak kipi, yasak-istek kipi ve dilek kipi dışında tüm kipler ve tüm zamanlarda kullanılır. Ancak gelecek zamandaki koşulu anlatmak için {gelecek zaman biçimi + -na}’dan {istek kipi sade biçimi + -na} şeklindeki ifadeler daha çok gözlemlenir.
Kçe urzeni xazi gayenna nak’u-ti gorum, eç’opi. (ÇM-Ğvant)
“Beyaz üzüm seversen istediğin kadar al.”
Hişo mudara doana ok’ixven. (AŞ-Ok’ordule)
“Öyle zayıf yaparsan bozulur.”
Meç’abele ar mutuz ar k’ele isvinaşi niç’aben. Jur k’ele isvinasna ok’in3axen. (AH-Borğola)
“Yapıştırıcıyı bir şeyin bir tarafına sürülünce yapışır. İki tarafına sürülürse kaynaşırcasına yapışır.”
Onuris “Çarşişa mindaxtina dik’aşi kuvali mvomalu var-gogoç’k’ondas” diye hodovandvi. (ÇX-Çxalazeni)
Onur’a “Çarşıya gidersen buğday ekmeği getirmeyi unutma” diye tembih ettim.
Mangali ixmar-i ? Ginonna ağani komekça. (ÇX-Çxalazeni)
“Orak kullanıyor musun ? İstiyorsan yenisini vereyim.”
____________________________________________________________
16.2. Taviz cümlemsisi
Taviz cümlemsisinin çeşitli yapısı vardır. Ayrıca diyalekte göre de azçok fark gözlemlenir.
16.2.1. Belirsiz kelimeyi (zamir, zarf veya sıfat) içine almayan taviz cümlemsisi
16.2.2. Belirsiz kelimeyi (zamir, zarf veya sıfat) içine alan taviz cümlemsisi
______________________________________________________________________
16.2.1. Belirsiz kelimeyi (zamir, zarf veya sıfat) içine almayan taviz cümlemsisi
______________________________________________________________________
16.2.1.1. [koşullu biçim + -ti]
Ona xaçkumsna-ti nişi şeni xaçkums. (FN-Sumla)
“Tarla kazıyorsa da kendileri için kazıyor.”
Xe met’axeri uğunna-ti xolo-ti k’uzi k’ai dikaçams. (AH-Borğola)
“El kırık olsa bile yine de kaşığı iyi tutuyor.
______________________________________________________________________
16.2.1.2. [dilek kipi + -ti]
Egonç’eskon-ti mtini tkvi. (FN-Sumla)
“Şayet seni assalar da (= şayet asılsan da) gerçeği söyle.”
______________________________________________________________________
16.2.1.3. [emir kipi + emir kipi]
Si çinadvi do çinadvi, hemuk xolo nosi-muşi ixmars. (FN-Sumla)
“Sen ne kadar tembih edersen et, o yine kendi aklını kullanıyor, bildiğini yapıyor.”
______________________________________________________________________
16.2.2. Belirsiz kelimeyi (zamir, zarf veya sıfat) içine alan taviz cümlemsisi
16.2.2.1. Belirsiz zamir, zarf veya sıfat + -ø
16.2.2.2. Belirsiz zamir, zarf veya sıfat + -na
16.2.2.3. mi-ti, mu-ti ~ mu-tu, nemu(ti), so-ti, sotik’ore, sontxani, muntxa
16.2.2.4. sotinuri
______________________________________________________________________
16.2.2.1. Belirsiz zamir, zarf veya sıfat + -ø
Nam ont’ule ma manç’asen, heya pxaçkare. (AH-Lome)
“Hangi tarla bana düşerse onu ekeceğim.”
______________________________________________________________________
16.2.2.2. Belirsiz zamir, zarf veya sıfat + -na
______________________________________________________________________
16.2.2.2.1. Fiil + -na
Si mundez idana ma-ti hem oraz bidare. (AH-Lome)
“Sen ne zaman gidersen ben de o zaman gideceğim.”
______________________________________________________________________
16.2.2.2.2. (PZ) Belirsiz zamir : mi-na, mu-na, mundes-na vs
Orhanişi p’ut’ucepe opşa ceçamule n. Mi-na moxt’asens no3onams. (PZ-Cigetore)
“Orhan’ın arıları çok saldırgan. Her geleni sokuyor.”
Si mundes-na idare ma-ti himdo vidare. (PZ-Cigetore)
“Sen ne zaman gidersen ben de o zaman gideceğim.”
Nam livadi-na manç’asen him pxaşk’are. (PZ-Cigetore)
“Hangi tarla bana düşerse onu ekeceğim.”
Nakos-t’i-na ort’are ort’i, p’anda sk’ani şk’ala vot’are. (PZ-Cigetore)
“Nerede olursan ol, daima seninle olacağım.”
So-ti-na vidare berepe-şk’imi p’anda gomaşinen. (PZ-Cigetore)
“Nereye gidersem çocuklarımı daima hatırlıyorum.”
______________________________________________________________________
16.2.2.3. Belirsiz zamir : mi-ti, mu-ti, mu-tu, namu(ti), muntxa; belirsiz zarf : so-ti, sotik’ore, sontxani vs
Bu tür belirsiz zamir veya zarfı içine alan taviz cümlemsisinin fiili, çoğu zaman gelecek zamanda olur. Bazen şimdiki zamanda da gözlemlenir. Bazen aynı fiilin tekrarlaması olduğunda ikinci kez istek kipi veya emir kipinde olur.
[Birdirme kipi emperfektif şimdiki zaman]
Çelepuri mo iyer. Mu-ti or st’eri, k’oçi st’eri ikti. (ÇM-Ğvant)
“İstihbaratçı olma. Olduğun gibi, adam gibi dolaş.”
Mu-tu ren na-va-ren mtel duyla ma kodomit’alu. (FN-Sumla)
“Ne var ne yoksa tüm işleri bana bıraktı.”
Oxoriş doloxe mu-tu ren, gale gamaxums. (FN-Sumla)
“Evin içinde ne varsa kapıya, dışarıya döküyor.”
[gelecek zaman + emir kipi]
So-ti ort’t’are ort’t’i, so-ti idare idi, ma si gzirare. (AŞ-Ortaalan)
“Nerede olursan ol, nereye gidersen git, ben seni bulacağım.”
[gelecek zaman + istek kipi]
Sotik’ore ort’asen ort’ay mendaft’at. (AŞ-Ok’ordule)
“Nereye olursa olsun gidelim.”
[gelecek zaman]
Si mu-ti are ma-ti him p’ar. (ÇM-Ğvant)
Si mu-tu are ma-ti him p’are. (AŞ-Ok’ordule)
Si muntxa vare mati heya p’are. (AH-Lome)
“Sen ne yaparsan ben de onu yaparım.”
Bena, var-ort’aten ! Heko mçvela-tk’vani var-on çi ! Mu-t ort’asen dolvobğamt ! (ÇM-Ğvant)
(Yaşlı bir kadın, kendilerine ait araziye çöp atanı görünce) “Yokolasıcalar ! Orası çöplüğünüz değil ki ! Ne var ne yok atıyorsunuz.”
Si mundes-t’i idare ma-ti him ora bidare. (AŞ-Ok’ordule)
“Sen ne zaman gidersen ben de o zaman gideceğim.”
Ompuloni mutu var-on. Mi-ti u3’vare u3’vi. (AŞ-Ok’ordule)
Oşinaxoni mutu va-ren. Mintxaz u3’vare u3’vi. (AH-Lome)
“Saklanacak bir şey değil. Her kime söylersen söyle.”
Mu-tu u3’vare nisimadams. (FN-Sumla)
“Ona ne söylersen aklında tutuyor.”
Xasani dido zabuni ren. Mu-tu ç’k’omasen, ontxorams. (FN-Sumla)
“Hasan çok hasta. Ne yerse kusuyor.”
Bere baba-muşişe geşkurdu-doren. Baba-muşi suntxa z*irasen go3’amt’en. (AH-Lome)
“Çocuk babasından çok korkmuş. Babasını nerede görürse kaçıveriyor.”
●●● Bunun dışında mi-ti-na, mitik’ore, mitiyen (her kim), mu-ti-na, mut’ik’ore, mutuk’ore, mutuyen (her ne), miti-mutuyen (her kim ve her ne) gibi “taviz ifadesinin bitişik kelimeleşmiş şekli” olan belirsiz zamirler de vardır. “Temel Lazca-Türkçe Sözlük Taslağı”na bakınız. (http://ayla7.free.fr/laz/index.html) Burada ancak bir adet örnek gösteriyoruz.
Mut’ik’ore are-i, ğureri şuri va-moğay. (ÇM-Ğvant)
“Her ne yaparsan yap, ölü can getirmez.”
______________________________________________________________________
16.2.2.4. sotinuri « Ne varsa hepsi. Ne kadar varsa. Bütünüyle. »
T’ok’t’ok’oro-k’inçik sotinuri mcalepe gamanç’oru. (PZ-Cigetore)
“Ağaçkakan bütün ağaçları deldi.”
Cemalik sotinuri dişk’alepe ok’uk’açams do “İri şk’imi on” ya it’us. (PZ-Cigetore)
“Cemal ne var ne yok bütün odunları (= herkesinkini kendine) topluyor ve « Hepsi benim » diyor.”
Alik handğa sotinuri m3xuli 3’ilu do komomiğu. (FN-Ç’anapet)
“Ali bugün nerede armut vardıysa hepsini toplayıp bana getirdi.”
Ncaş tude mobişvacit-dort’un do sotinui xila keyemabğes. (FN-Sumla)
“Ağaç altında dinleniyorduk. Buz sarkıtları ne kadar varsa hepsi peş peşe üzerimize döküldü.”
Jilendo sotinui let’a na-ren ment’ro3u. (FN-Sumla)
“Yukarıda ne kadar toprak varsa koptu; heyelan oldu.”
Hamseri ixi baru do sotinui ntxiri let’as obğun. (FN-Sumla)
“Bu gece rüzgâr esti ve ne kadar fındık varsa yere serilmiş durumdadır.”
Oxori k’odumt’uşi sotinuri ncape kok’obğu. (AH-Borğola)
“Evi inşa ederken ne kadar ağaç varsa hepsini yığdı.”
Sotinuri unosepe ma xogumabğu. (AK-Döngelli)
“Ne kadar akılsız varsa hepsi bana sardı.”
______________________________________________________________________