17. İsim tamlayan cümlemsi ve İsim cümlemsisi
17.1. İsim tamlayan cümlemsi (= sıfatsal cümlemsi)
17.1.1. İsim tamlayan, {na-} başekli cümlemsi
17.1.2. (PZ) İsim tamlayan, başeksiz cümlemsi
17.1.3. (ÇM)(AŞ-Ok’ordule) İsim tamlayan, {so-}’lu cümlemsi
17.2. İsim cümlemsisi
17.2.1. {na-} başekli isim cümlemsisi
17.2.2. Başeksiz isim cümlemsisi
17.2.3. (ÇM)(AŞ-Ok’ordule) {so-}’lu isim cümlemsisi
17.3. İsim cümlemsisinden oluşan zarfsal cümlemsi
______________________________________________________________________
17.1. İsim tamlayan cümlemsi (= sıfatsal cümlemsi)
______________________________________________________________________
17.1.1. İsim tamlayan, {na-} başekli cümlemsi
______________________________________________________________________
17.1.1.1. Tamlanan = Tamlayan cümlemsinin öznesi
Na-mağodu şeepe gobişinam do guyi mit’k’va3um. (FN)
“Başımdan geçenleri hatırlıyorum da yüreğim patlıyor (= üzülüyorum).”
Sumeneçi do xut 3’anaşe na-moxtu nana-çkimi ar k’ayi ndğa z*iyameri va-ren. (AH-Lome)
“Altmış beş yaşına gelen annem iyi bir gün görmüş değil.”
______________________________________________________________________
17.1.1.2. Tamlanan = Tamlayan cümlemsinin (apsolütif ya da datif) tümleci
Na-p’oromt’i bozo gobiç’k’ondini. (FN)
“Sevdiğim kızı kendime unutturdum.”
Na-p’oromt’i bozo gomoç’k’ondu. (FN)
“Sevdiğim kızı unuttum.”
Memet ! Na-go3’k’edi k’ut’ipez ar kogeloğari do ok’açxe z*iyameri na-ren oxi3’onas. (AH-Lome)
“Mehmet ! Baktığın kutulara bir çizik at da sonradan görülmüş olduğu (kontrol edilmiş olduğu) anlaşılsın.”
●●● Bir ismi iki cümlemsi tamlanırken
[Ardeşen diyalektlerinde tek bir na- eki birinci cümlemside kullanılır.]
[FN-AH diyalektlerinde tek bir na- eki ikinci cümlemside kullanılır.]
Ma na-viçalişam-do-ok’oviğam para bere cebi doliduy-oimxoy. (AŞ-Ok’ordule)
Benim çalışıp biriktirdiğim parayı çocuk cebine koyuyor ve yiyor.
Bozo-çkimik kot’u-do-na-golosvaru şeyepe 3’ut’eli biç’ik boyne upaşams. (FN-Ç’anapet)
Kızımın katlayıp yerleştirdiği eşyaları küçük oğlan hep karıştırıyor.
Biç’i-çkimi nanak kosu-do-na-ok’obğu çonçiz ingos. (FN-Ç’anapet)
Oğlum annemin süpürüp bir araya yığdığı kurumuş yaprakların üstünde debeleniyor.
______________________________________________________________________
17.1.1.3. Tamlanan = Tamlayan cümlemsinin (lokatif, direktif, ablatif ya da enstrümantal) tümleci
Na-pxer yerişa Xasani memanç’en do uci dolomizit’ay. (AŞ-Ok’ordule)
“Oturduğum yere Hasan yanaşıp kulağımın içine söylüyor.”
İsmaili harita yeri na-dirinu yeri no3’iray. (AŞ-Ortaalan)
“İsmail haritada doğduğu yeri gösteriyor.”
Oxoriz na-gyomç’ims ğorma kart’alite menz*gipu. (AH-Borğola)
“Yağmur suyunun eve damladığı deliği kâğıtla tıkadı.”
Gyari na-ipxors k’uzi eloktaşi gyari kodabğu. (AH-Borğola)
“Yemek yediği kaşığı yanlayınca yemeği döktü.”
______________________________________________________________________
17.1.1.4. Tamlanan = Tamlayan cümlemsinin öznesinin sahibi
K’va kçe na-ren xoci çkimi ren. (FN-Sumla)
“Alnı beyaz olan öküz benimkidir.”
______________________________________________________________________
17.1.2. (PZ) İsim tamlayan, başeksiz cümlemsi
Başka yörelerde olsa zorunlu olarak {na-}’lı olan isim tamlayan cümlemsi, Pazar diyalaktlerinde başeksiz de olabilir.
Lomç’ep’i meç’ordu svaşa k’artik’artis mevun3xum. (PZ-Cigetore)
“İpliği koptuğu yerden birbirine bağlayıp ekliyorum.”
Puci-şk’imik ndğaleri şk’omasen mt’a seris ç’umarums. (PZ-Cigetore)
“İneğim gündüz yediği otu gece geviş getiriyor.”
Mo mok’anam. Mok’aç’un lazut’epe-şk’imi memixun. (PZ-Cigetore)
“Sallama beni. Tuttuğum mısırlarım dökülüyor.”
Ek’vateri mca zut’u svas ek’iğams. (PZ-Cigetore)
“Kesilmiş ağaç olduğu yerde sürgün veriyor.”
Andğa voşk’orapi pi3arepe eyevosvari. (PZ-Cigetore)
“Bugün biçtirdiğim tahtaları dizdim.”
Mt’alepe on svas nok3ams. (PZ-Cigetore)
“Otlar olduğu yerde çürüyor.”
●●● Aşağıdaki örnekte isim tamlayan bir cümlemsi içinde başka bir sıfatsal cümlemsi bulunuyor. Birinci cümlemsi başeksiz, ikinci cümlemsi başekli olarak gözlemlenmektedir.
Golaxt’u 3’anas na-cep’k’vati ç’urbişi mca 3’o xolo-ti domzgudu. (PZ-Cigetore)
“Geçen sene kestiğim kestane ağacı, bu sene yeniden filizlendi.”
______________________________________________________________________
17.1.3. (ÇM)(AŞ-Ok’ordule) İsimtamlayan, {so-}’lu cümlemsi
ğoma so-vidit msvape (ÇM-Ğvant)
ğoma so-bidit yerepe (AŞ-Ok’ordule) “dün gittiğimiz yer”
livadi tutxu so-mzgudu msvape (ÇM-Ğvant) “bahçede seyrek filizlenen yerler”
______________________________________________________________________
17.2. İsim cümlemsisi
17.2.1. {na-} başekli isim cümlemsisi
17.2.2. Başeksiz isim cümlemsisi
17.2.3. (ÇM)(AŞ-Ok’ordule) {so-}’lu isim cümlemsisi
_____________________________________________________________________
17.2.1. {na-}başekli isim cümlemsisi
Goxaziru na-uşkun, p’iyat’i şeyepete-ti numsk’vanay. (ÇM-Ğvant)
“Giydirmeyi bilen, kötü giysilerle de süsleyebiliyor (= yakıştırıyor).”
Bere-şk’imi ar fori na-mazirasen, oşi 3’ana na-psk’udur st’eri iyen.
(AŞ-Ok’ordule)
“Çocuğumu bir kere görmem, yüz yıl yaşıyorum gibi olur.”
Bere tanuşa dimxizu. Zabuni na-ort’t’u va-mişk’urt’t’u. (AŞ-Ortaalan)
“Çocuk gün ağarıncaya kadar kıvrandı. Hasta olduğunu bilmiyordum.”
Dişka na-mogiğat’t’i gomoç’k’ondu. (FN-Ç’enneti)
“Sana odun getireceğimi unuttum.”
Xuseyinik na-moxtasens amudgams. (AH-Lome)
“Hüseyin geleni kazıklıyor.”
Çku irik-xolo artikati z*iyameri na-boret mitişen var-mpulomt. (AH-Lome)
“Biz hepimizin önceden birbirimizi gördüğümüzü (= görüşmüş olduğumuzu) kimseden saklamıyoruz.”
Ğomamci gebustvi do diyo na-gepçi, handğa dido maç’ven. (AH-Lome)
“Dün kayıp dirseğimi vurduğum, bugün çok acıyor.”
______________________________________________________________________
17.2.2. Başeksiz isim cümlemsisi
______________________________________________________________________
17.2.2.1. Soru kelimesini içine alan isim cümlemsi (tüm diyalektler)
Makvali mik ezdums oçkinu şeni Cordani berepez nayla tudele meşut’k’obun. (FN-Ç’anapet)
“Yumurtayı hangi çocuğun aldığını ögrenmek için, Cordan serenderin altına gizleniyor.”
_____________________________________________________________________
17.2.2.2. “Olup olmadığı”, “yapıp yapmadığı” karşılığını ifade eden isim cümlemsi (tüm diyalektler)
Moxtanen var-moxtanen, munterez uçkinan. (FN-Sumle)
“Gelip gelmeyeceklerini kendileri bilirler.”
______________________________________________________________________
17.2.2.3. (PZ) Pazar diyalektlerinin özelliği
Diğer yörelerde konuşulan diyalektlerde zorunlu olarak {na-} ekli olan isim cümlemsileri, PZ diyalektlerinde sıklıkla başeksiz gözlemlenir.
Ğoma seris gzas xortlaği (na-)bz*iri doma3’onu. Domk’uti. (PZ-Cigetore)
“Dün gece yolda hortlak gördüğümü sandım. Ürktüm.”
Beres k’olayi (na-)mvalu şeni valişi jindos makvali keyot’axu do t’ağanums. (PZ-Cigetore)
“Çocuğa kolay geldiği için peynirin üzerine yumurta kırıp tavalıyor.”
Xasanik (na-)ixap’ars xark’ik nişk’inams. (PZ-Cigetore)
“Hasan’ın konuştuklarını başkaları dışarıdan dinliyor.”
●●● Aşağıdaki örnekte bitişik isim-cümlemsinin sonundaki -s eki, datif göstergesidir.
Salimişi bere hik’u var-ipelen ç’i (na-)golaxt’asen-molaxt’asens nonç’valams. (PZ-Cigetore)
“Salim’in çocuğu o kadar yaramaz ki gelene geçene tükürüyor.”
______________________________________________________________________
17.2.3. (ÇM)(AŞ-Ok’ordule) {so-}’lu isim cümlemsisi
Mca so-oxmarare nu3’irar do mek’vatar. (ÇM-Ğvant)
Ağacı kullanacağın yere uygun görerek (= kullanacağın yerle aynı ölçüde) kesmelisin.
______________________________________________________________________
17.3. İsim cümlemsisinden oluşan zarfsal cümlemsi
17.3.1. na-... evuli (ÇM)(AŞ)
17.3.2. na-... k’onari (FN)(AH)
17.3.3. na-... st’eri / na-... steri
17.3.4. na-... şeni
17.3.5. na-... şuk’uri/ na-... şuk’u (PZ)(ÇM)
17.3.6. na-...-şi (AK)
17.3.7. sotinuri ... na- (FN)
______________________________________________________________________
17.3.1. na-... evuli (ÇM)(AŞ) “birinin taptığı gibi”
Osmani na-u evuli (ÇM-Mek’alesk’irit) Osman’ın yaptığı gibi
na-p’i evuli Benim yaptığım gibi
______________________________________________________________________
17.3.2. na-... k’onari “......diği kadar”
Kçeşi urz*eni k’ai doga3’onenna na-ginon k’onayi eç’opi. (FN-Sumla)
“Beyaz üzüm seversen istediğin kadar al.”
Osmanik na-xaziru masarepez let’az na-doskidun k’onayi meç’umz do heşşo do3onams. (AH-Lome)
“Osman hazırladığı kazıkların toprakta kalan kısımlarını yakıp öyle dikiyor.”
______________________________________________________________________
17.3.3. na-... st’eri / na-... steri
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
17.3.3.1. “......-diği gibi”
Andğa mç’ima p’ot’e na-va-mç’imu st’eri mç’iy. (ÇM-Ğvant)
“Bugün yağmur hiç yağmadığı gibi yağıyor.”
P’ot’e na-var-iziru st’eri dulyape maziran. (ÇM-Ğvant)
“Hiç görülmemiş işler görüyoruz.”
P’ap’uli na-elancant’u steri gamastu. Heşote şuri komeçu. (FN-Ç’anapet)
“Dedem uyuduğu gibi gitti. Öylece canını verdi.”
Babak, urz*enişi k’ant’arepe na-var-gestun steri txombuz oxok’orams. (FN-Ç’anapet) “Babam üzümün filizlerini, aşağıya kaymayacak şekilde, kızıl ağaca bağlıyor.”
Si iri-mutu guriz na-dologangonen steri gaxenen-i ? (AH-Lome)
“Sen her şeyi kalbinden geçtiği gibi (= içine doğduğu gibi) yapabiliyor musun ?”
Bak’k’alepek ncumuşi geç’areri na-unonan steri munz*inaman. (AH-Borğola) “Bakkallar tuzun fiyatını istedikleri gibi arttırıyorlar.”
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
17.3.3.2. {na- + perfektif + st’eri/ steri} “yapar yapmaz”
na-moxtu steri (FN ~ HP) O gelir gelmez
Na-moxtu steyi igzalu. (FN-Ç’ennet) Gelir gelmez geri gitti.
Na-moxtu steyi koxo3’onu. (FN-Ç’ennet) Geldiği anda anladı.
Bere komoşkvi. Na-moxtasen steyi makvali mepçare. (FN-Ç’ennet)
“Çocuğu gönder. Gelir gelmez ona yumurta vereceğim.”
Na-moxtu steyi ma dolomak’itu. (HP) “Gelir gelmez bana sarıldı.”
______________________________________________________________________
17.3.4. na-... şeni “......diğinden dolayı”
Miti na-va-miyonurt’u şeni elaxuneri vimordi. (ÇM)
“Kimsem olmadığı için yanaşma olarak büyüdüm.”
______________________________________________________________________
17.3.5. na-... şuk’uri (PZ), na-... şuk’u (ÇM) “......diği kadar”
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
17.3.5.1. (na-)... şuk’uri (PZ)
Pazar diyalektlerinde {na-} eki pek nadiren gözlemlenir.
Kçe urz*eni xaz*i gayenna (na-)gorum şuk’uri eç’opi. (PZ-Cigetore)
“Beyaz üzüm seversen istediğin kadar al.”
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
17.3.5.2. na-... şuk’u (ÇM)
Durğunepe na-va nağasen şuk’u moyok’vatuy. (ÇM)
“Dikenleri engel olmayacak kadar kesiyor.”
Bere-şk’imi ar me3’omilu, xuteçi 3’ana şuri na-giğut’asen şuk’u koğirun. (ÇM-Ğvant)
“Çocuğumu bir kere görmek, yüz yıl yaşamaya değer.”
______________________________________________________________________
17.3.6. na-...-şi (AK) [na- + emp. + -şi] “...-den dolayı”
Nok’epe x3aperi na-renşi ç’k’odun. (AK-Döngelli)
“İplik, çürümüş olduğundan dolayı kopuyor.”
______________________________________________________________________
17.3.7. sotinuri ... na- (FN) “ne kadar varsa hepsi”
Jilendo sotinui let’a na-ren ment’ro3u. (FN-Sumle)
“Yukarıda ne kadar toprak varsa koptu, heyelan oldu.”
____________________________________________________________________________________________________________________________________________