1. İsim (Ad)
1.0. Kök
1.1. Durum
1.2. Sayı
● Lazca isimlerde “cinsiyet” (maskülen ~ feminen gibi ayrım) yoktur.
● Fiil-isimlere de bakınız (→15.). Ayrıca Lazcada sıfatlar (→3.), partisipler (→14.) ve isim tamlayan cümlemsiler (→17.) de isim olarak kullanılır.
● İsim, sıfat ve zarf türeten yapım eklerine de bakınız (→ 20.).
______________________________________________________________________
1.0. Kök
1.0.1. Konson ile biten kök
1.0.2. Vuayel ile biten kök
1.0.3. Kök bulma metodu
● Lazca isimlerin kökü, son fonemine göre iki gruba ayrılır: konson(1) ile bitenler ve vuayel(2) ile bitenler. Gruba göre eklerin biçimi ve vurgulama kuralı bazen değişmektedir.
(1) Konson = Türkçe gramerde “ünsüz”, halk dilinde “sessiz”
(2) Vuayel = Türkçe gramerde “ünlü”, halk dilinde “sesli”
■ Yalın kökün kendine özgü vurgusu var olduğu varsayılabildiği için vurgu hakkında açıklama bu maddeden itibaren başlıyoruz.
______________________________________________________________________
1.0.1. Konson ile biten kök
Örnek: m3xul- armut
oxor- ev
oncğor- utanma
■ Lazcada gözlemlenen vurgu, Almanca, İngilizce, İtalyanca ve Rusçadaki vurguya nazaran son derece yumşaktır.
Ayrıca tüm diyalektlerde vurgulu vuayel ile vurgusuz vuayel arasında hiç kalite farkı bulunmamaktadır.
■ Konson ile biten yalın kökün son hecesi vurguludur. Ekleme durumuna göre vurgunun yeri bazen değişmektedir.
______________________________________________________________________
1.0.2. Vuayel ile biten kök
Örnek: ndğa- gün
cuma- erkek kardeş
xe- (1) el
ti- (1) kafa
yoxo- ~ coxo- (2) isim
mç’apu- ~ mky’apu- (2) çakal
(1) Vuayel ile biten kökler arasında “-i” ile bitenler, hepsi tekhecelidir. “-e” ile bitenler yine hepsi tekheceli olabilir. Ancak araştırmanın şimdiki aşamasında bunu kesin olarak söylemek mümkün değildir.
(2) Soldaki yoxo- ile mç’apu- biçimleri Batı (= Pazar, Çamlıhemşin ile Ardeşen) diyalektlerde, sağdaki coxo- ile mky’apu- biçimleri Orta (= Fındıklı ile Arhavi) ve Doğu (= Hopa ile Çxala) diyalektlerde gözlemlenmektedir.
■ Vuayel ile biten yalın kökün vurgulama kuralı aşağıda gösterilmiştir. Ekleme durumuna göre vurgu yeri bazen değişmektedir.
# Kök tekheceli ise o hece vurguludur.
# Kök çokheceli ise sondan ikinci hece vurgulu olur.
_____________________________________________________________________________
1.0.3. Kök bulma metodu
İsimlerin kökü, çoğul eki ve çok sayıda yapım eklerinin önünde kolayca gözlemlenmektedir (Vuayel ile biten kök bazı eklerin önünde son vuayeli kaybeder. →3.3. ve 20.). Yalın kök, birleşik kelimelerin birinci öğesi olarak da kullanılmaktadır.
______________________________________________________________________
1.0.3.1. Sonek önünde
m3xul-epe : armutlar (çoğul)
ber-oba : çocukluk
■ Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi sonek çokheceli ise, kökün vurgusu kaybolur. Sonekin sondan ikinci hecesi vurgulu olur.
______________________________________________________________________
1.0.3.2. Birleşik kelimenin birinci öğesi olarak
m3xul-o3’ilaşe : yüksek dallardan armut toplamak için kullanılan araç
oxor-mance : ev sahibi
■ Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi ikinci öğesi çokheceli ise, birinci öğesi yalın kök halindedir. Birinci öğesinin vurgusu kaybolur.
■ Aşağıda gösterildiği gibi ikinci öğesi vuayel ile biten tekheceli ise, kökü konson ile biten birinci öğesi yalın kök halinde değil, 1.1.1.2. maddesinde anlatılan “postpozisyonel” durumdadır. Birinci öğesinin son hecesi vurgulu olur.
m3xuli-mca (PZ)(ÇM) : armut ağacı [mca/ nca = ağaç]
m3xuli-nca (AŞ) : (1)
ntxiri-mca (PZ)(ÇM) : fındık ağacı
ntxiri-nca (AŞ) : (2)
(1) Fındıklı, Arhavi ve Hopa’da m3xulişi-nca
(2) Fındıklı, Arhavi ve Hopa’da ntxi(r)işi-nca
______________________________________________________________________
1.1. Durum
1.1.1. Temel durumlar
1.1.1.1. Apsolütif (temsili biçim)
1.1.1.2. Postpozisyonel (“şeni” önündeki durum)
1.1.1.3. Ergatif (-k durumu)
1.1.1.4. Datif (-s/-z durumu)
1.1.1.5. Genitif (-şi durumu)
1.1.1.6. Direktif (-şa durumu, yönelme durumu)
1.1.1.7. Ablatif (-şe/-şen durumu, ayrılma durumu)
1.1.1.8. Lokatif (-s/-z durumu, bulunma durumu)
1.1.1.9. Araç durumu (-te/-ten durumu)
1.1.2. Birleşik durumlar
1.1.2.1. Birleşik oblik durum
1.1.2.2. İki-yön durumu
1.1.3. İsim çekim tablosu
● Lazcada aküzatif durum(1) bulunmamaktadır. Bu, ergatif sözdizimli dillerde genellikle gözlemlenen olaydır.
(1) aküzatif durum : Türkçe gramerde “İ durumu”
______________________________________________________________________
1.1.1. Temel durumlar
______________________________________________________________________
1.1.1.1. Apsolütif (temsili biçim)
Lazca diyalektler, isimlerin apsolütif durumunun biçimine göre iki gruba ayrılmaktadır.
A grubu: apsolütif biçimi, ya konson ile ya da vuayel ile biter.
B grubu: apsolütif biçimi, mutlaka vuayel ile biter.
A grubuna giren diyalektler Çamlıhemşin (Mek’alesk’irit, Ğvant, Xincip’ici, M3’anu vs köyleri), Arhavi (Napşit, Sidere, Pilarget vs köyleri) vs birçok yerde bulunmaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.1.1. Biçim
[1] İsmin kökü konson ile bitiyorsa, apsolütif biçimi diyalekt grubuna göre değişmektedir.
A grubu : {yalın kök = apsolütif} veya {kök + -i ~ -e = apsolütif}
B grubu : {kök + -i ~ -e = apsolütif}
A grubundaki biçim B grubundaki biçim
m3xul m3xuli armut
oxor oxori ev
oncğor oncğore utanma
Her iki grupta aynı biçim gösteren kelimelerden örnek
xinci köprü
badi ihtiyar erkek
■ Apsolütif ekleri (-i, -e), vurgunun yerini değiştirmez.
[2] İsmin kökü vuayel ile bitiyorsa, tüm diyalektlerde {kök = apsolütif}
ndğa gün
cuma erkek kardeş
xe el
ti kafa
yoxo ~ coxo isim
mç’apu ~ mky’apu çakal
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.1.2. Kullanım
Varlık fiilinin öznesi, bulunma yer fiilinin öznesi, apsolütif özneli nesnesiz (=Türkçe gramerde geçişsiz) fiillerin öznesi, ergatif özneli apsolütif nesneli (=Türkçe gramerde geçişli) fiillerin nesnesi vs apsolütif durumda olur.
Ayrıca apsolütif durum, çoğul eki olmaksızın, isimlerin temsili biçimi olarak kullanılmaktadır.
●●● Lazca hem ergatif sözdizimi hem datif sözdizimine sahiptir. Üstelik diğer ergatif dillerde mevcut olmayan “ergatif özneli nesnesiz fiil” de çok sayıda bulunmaktadır. Bundan dolayı genelde ergatif diller için geçerli olan terimler ve Türkçe gramerde kullanılan terimler, Lazca için uyumsuz ve yetersiz kalmıştır. Bu durumda Lazca gramere özgü yeni terimlerin önerilmesi zorunlu bulunmuştur. Detaylı açıklama ve cümle içindeki kullanımı için 11. bölümden başlayan fiil ile ilgili maddelere bakınız.
______________________________________________________________________
1.1.1.2. Postpozisyonel (“şeni” önündeki durum)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.2.1. Biçim
Postpozisyonel durumun yapımı tüm diyalektlerde aynıdır.
[1] Konson ile biten kök: {kök + -i ~ -e = postpozisyonel}
[2] Vuayel ile biten kök: {yalın kök = postpozisyonel}
● B grubuna giren (= apsolütif biçimi mutlaka vuayel ile biten) diyalektlerde isimlerin apsolütif durumu ile postpozisyonel durumu arasında biçim farkı yoktur. (İki durum arasındaki biçim farkı kökü konson ile biten zamirlerde bulunmaktadır. 2. bölüme bakınız.)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.2.2. Kullanım
İsimlerin postpozisyonel durumu, şeni (için), st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i (gibi) vs birçok son-edat önünde gözlemlenmektedir. Ayrıca 1.1.1.3. maddesinden itibaren anlatılan ergatif (-k), datif (-s ~ -z), ablatif (-şe ~ -şen) vs durum ekleri, postpozisyonel durum biçimine eklenmektedir.
m3xuli şeni armut için
oxori şeni ev için
k’oçi st’er(i) adam gibi
~ k’oçi ster(i) ~ k’oçi ste(y)i
______________________________________________________________________
1.1.1.3. Ergatif (-k durumu)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.3.1. Biçim
[Bu çalışmada, yöresel değişkenler daima batıdan doğuya doğru ele alınmıştır.]
(PZ) Pazar diyalektlerinde{postpozisyonel + -k ~ -ko ~ -ku = ergatif}
mç’apuk ~ mç’apuko ~ mç’apuku : çakal
m3xulik ~ m3xuliko ~ m3xuliku : armut
● Bu çalışmada bundan sonraki sayfalarda Pazar diyalektlerinin ergatif temsili biçimi olarak -k’li biçimler gösterilmiştir.
(ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde ergatif durum eki bulunmamaktadır. 1.1.2.1. maddesine bakınız.
(Orta, Doğu) Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Borçka-İçkale (Çxala) diyalektlerinde,
{postpozisyonel + -k = ergatif}
mky’apuk : çakal
m3xulik : armut
■ Ergatif eki, vurgunun yerini değiştirmez.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.3.2. Kullanım
Ergatif özneli nesnesiz fiillerin (→12.5.) öznesi, ergatif özneli nesneli fiillerin öznesi ve ettirgen fiillerin eylemi yaptıran kişi, ergatif durumda olur.
______________________________________________________________________
1.1.1.4. Datif (-s ~ -z durumu)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.4.1. Biçim
(PZ) Pazar diyalektlerinde {postpozisyonel + -s ~ -so ~ -su = datif}
mç’apus ~ mç’apuso ~ mç’apusu : çakal
m3xulis ~ m3xuliso ~ m3xulisu : armut
● Bazen -s ~ -so ~ -su yerine -y duyulmaktadır. Kökü -a vuayeli ile biten kelimelerde daha çok gözlemlenmektedir. (Örneğin : çonas → çonay : ışık, sevgili).
● Bu çalışmada, bundan sonraki sayfalarda Pazar diyalektlerinin datif temsili biçimi olarak -s’li biçimler gösterilmiştir.
(ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde datif durum eki bulunmamaktadır. 1.1.2.1. maddesine bakınız.
(Orta, Doğu) Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde, {postpozisyonel + -s ~ -z (1) = datif}
mky’apus ~ mky’puz : çakal
m3xulis ~ m3xuliz : armut
(1) Bazen şiirlerde -so biçimi gözlemlenmektedir.
■ Datif eki, vurgunun yerini değiştirmez.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.1.1.4.2. Kullanım
Nesneli fiillerin datif tümleci (= Türkçe gramerde “geçişli fiillerin dolaylı tümleci”), yeterlik kipinde olan fiillerin öznesi (1), tecrübe kipinde olan fiillerin öznesi (1), hal değişme fiillerinin (→ 12.4.) öznesi vs datif durumda olur.
●●● (1)(2) Fındıklı diyalektleri ve Arhavi’nin batı kısmında konuşulan diyalektlerde ulun ve ondan türemiş fiillerin yeterlik kipi ile tecrübe kipi, apsolütif öznelidir.
●●● Lazca isim ve zamirlerin datif ve lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu çalışmada “datif = fiilin çekiminde şahsının gösterildiği -s/-z durumu” ve “lokatif = fiilin çekiminde şahsının gösterilmediği -s/-z durumu” olarak tanımlanmıştır. Yani Lazca fiiller datif öznesi veya datif tümlecinin şahsına göre çekilir, fakat lokatif tümlecinin şahsına göre çekilmez.
______________________________________________________________________
1.1.1.5. Genitif (-şi durumu)
Genitif durumdaki isim, arkasına gelen isim, “yer ve yön belirten zarf” vs tamlayanı olur.
Tüm diyalektlerde {postpozisyonel + -ş ~ -şi = genitif}
m3xuliş ~ m3xulişi armudun
oxoriş ~ oxorişi evin
badiş ~ badişi ihtiyarın
nanaş ~ nanaşi annenin
noğaş ~ noğaşi çarşının
Çxala diyalektlierinde, /i/ dışındaki vuayel arkasında, genitif göstergesinin {-(y)i} değişkeni de gözlemlenir.
nana(y)i annenin
noğa(y)i çarşının
■ Genitif durumdaki isimlerin vurgusu, durum ekinden bir önceki heceye kayar (m3xuliş, m3xulişi ; nanaş, nanaşi, noğaş, noğaşi).
______________________________________________________________________
1.1.1.6. Direktif (-şa durumu, yönelme durumu)
Direktif durumdaki isim, hareketin yöneldiği yeri belirtir.
(Batı) Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde direktif ile ablatif durumlar birleşik bir durumu oluşturmuştur. 1.1.2.2. maddesindeki
iki-yön durumuna bakınız.
(Orta, Doğu) Orta ve doğu diyalektlerde{postpozisyonel + -şa = direktif}
m3xulişa armuda
oxorişa eve
noğaşa çarşıya
nanaşa anneye
■ Direktif ile genitif durumların vurgu kuralı aynıdır (m3xulişa, oxorişa; noğaşa, nanaşa).
______________________________________________________________________
1.1.1.7. Ablatif (-şe ~ -şen durumu, ayrılma durumu)
Ablatif durumdaki isim, hareketin başladığı yer, geçildiği yer vs belirtir.
(Batı) Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerindeki iki-yön durumu için 1.1.2.2. maddesine bakınız.
(Orta, Doğu) Orta ve doğu diyalektlerde{postpozisyonel + -şe ~ -şen = ablatif}
m3xulişe ~ m3xulişen armuttan
oxorişe ~ oxorişen evden
noğaşe ~ noğaşen çarşıdan
■ Ablatif, genitif ve direktif durumların vurgu kuralı aynıdır; m3xulişe(n), oxorişe(n); noğaşe(n), nanaşe(n).
______________________________________________________________________
1.1.1.8. Lokatif (-s ~ -z durumu, bulunma durumu)
Lokatif durum, birinin veya bir şeyin bulunduğu yeri belirtir.
m3xulis ~ m3xuliz armutta
oxoris ~ oxoriz evde
noğas ~ noğaz çarşıda
● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde lokatif durum eki bulunmamaktadır. 1.1.2.1. maddesine bakınız.
●●● Lazca isim ve zamirlerin datif ve lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu çalışmada “datif = fiilin çekiminde şahsının gösterildiği -s/-z durumu” ve “lokatif = fiilin çekiminde şahsının gösterilmediği -s/-z durumu” olarak tanımlanmıştır. Yani Lazca fiiller datif öznesi veya datif tümlecinin şahsına göre çekilir, fakat lokatif tümlecinin şahsına göre çekilmez.
_____________________________________________________________________________________
1.1.1.9. Araç durumu (Enstrümantal) (-te ~ -ten durumu)
Araç durumu, kullanılan araç veya hareketin sebebini belirtir.
Tüm diyalektlerde {postpozisyonel + -te ~ -ten = araç durumu}
xamite ~ xamiten buçak ile
bergite ~ bergiten kazma ile
k’uçxete ~ k’uçxeten ayakla
derdite ~ derditen dertle
mskalate ~ mskalaten merdiven ile
3’i3’ilate ~ 3’i3’ilaten yılan ile
■ Araç durumu, genitif, direktif ve ablatif durumların vurgu kuralı aynıdır; xamite(n), bergite(n), k’uçxete(n), derdite(n); mskalate(n), 3’i3’ilate(n).
______________________________________________________________________
1.1.2. Birleşik durumlar
______________________________________________________________________
1.1.2.1. Birleşik oblik durum (ÇM)(AŞ)
Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde kelime sonunda bulunan -k ve -s konsonlarının kaybolmasıyla birlikte postpozisyonel, ergatif ve datif durumlar arasında eskiden var olan biçim farkı da telef olmuş, üç durum birlikte birleşik oblik durumu oluşturmuştur. (Lokatif durum zaten kalan tüm diyalektlerde de olduğu gibi datif durum ile eşbiçimlidir.)
[1] Kökü konson ile bitiyorsa {kök + -i ~ -e = birleşik oblik durum}
[2] Kökü vuayel ile bitiyorsa {yalın kök = birleşik oblik durum}
A grubuna giren (= konson ile biten apsolütif durumu olan) diyalektlerde kökü konson ile biten isimlerin çoğunda apsolütif durumu ile birleşik oblik durumu arasında biçim farkı vardır.
B grubuna giren (= konson ile biten apsolütif durumu olmayan) diyalektlerde ise tüm isimlerin apsolütif durumu ile birleşik oblik durumu eşbiçimli olmaktadır. Buna rağmen bu diyalektlerde apsolütif-oblik ayrımı kaybolmuş değildir. Çünkü kökü konson ile biten zamirlerde (→ 2.4. ve 2.5.) iki durum arasında biçim farkı korunmuştur.
Ayrıca Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde de fiillerde bulunan şahıs göstergeleri öznesi veya tümlecinin durumunu belirtmektedir. Ergatiflik ve datiflik bu yörede konuşulan diyalektlerden tamamen yokolmuş değildir.
A grubuna giren diyalektlerde
Apsolütif Oblik
m3xul m3xuli armut
oxor oxori ev
noğa noğa çarşı
Aşela Aşela Aşela (bir bayan adı)
■ Birleşik oblik durumdaki isimlerin yükseklik vurgusu, kelimenin sondan ikinci hecesindedir.
______________________________________________________________________
1.1.2.2. İki-yön durumu (PZ)(ÇM)(AŞ)
Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde direktif ile ablatif durumlar arasında biçim farkı bulunmamaktadır. Lazcada çok sayıda bulunan fiilbaşları (→11.7., 19.) yapılan hareketin yönünü göstermektedir. İsimlerde direktif-ablatif ayrımı bulunmasa da anlaşmazlık meydana gelmemektedir.
(PZ-batı) Pazar’ın batı kısmında {postpozisyonel + -şe = iki-yön durumu}
m3xulişe armuda, armuttan
oxorişe eve, evden
noğaşe çarşıya, çarşıdan
(PZ-doğu)(ÇM)(AŞ) Pazar’ın doğu kısmı, Çamlıhemşin ve Ardeşen’de
{postpozisyonel + -şa = iki-yön durumu}
m3xulişa armuda, armuttan
oxorişa eve, evden
noğaşa çarşıya, çarşıdan
■ İki-yön durumundaki isimlerin vurgu yeri, genitif ve lokatif durumlarda olanlarınki ile aynıdır.
______________________________________________________________________
1.1.3. İsim çekim tablosu
(PZ) = Pazar, (ÇM) = Çamlıhemşin, (AŞ) = Ardeşen, (FN) = Fındıklı, (AH) = Arhavi, (HP) = Hopa, (ÇX) = Çxala
______________________________________________________________________
1.1.3.1. Konson ile biten kök: m3xul- (armut)
|
PZ-batı |
PZ-doğu |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
kök |
m3xul- |
||||||
aps. |
m3xul ~ m3xuli |
||||||
pos. |
m3xuli |
Birleşik oblik durum m3xuli |
m3xuli |
||||
ergatıf |
m3xulik |
m3xulik |
|||||
dat. (*) |
m3xulis |
m3xuliz ~ m3xulis |
|||||
genitif |
m3xulişi ~ m3xuliş |
||||||
direktif |
iki-yön d. m3xulişe |
iki-yön durumu m3xulişa |
m3xulişa |
m3xulişe |
m3xulişa |
||
ablatif |
m3xulişe |
m3xulişen |
|||||
lok. (*) |
m3xulis |
m3xuli |
m3xuliz ~ m3xulis |
||||
ens. |
m3xulite |
m3xuliten |
aps. = apsolütif
pos. = postpozisyonel
ens. = enstrumental (= araç durumu)
Ardeşen-Ortaalan’lı Sedat Alptekin tarafından verilen bilgiye göre “Ortaalan ve ona yakın köylerde bu tabloda gösterildiği gibi direktif-ablatif ayrımı yapılmaktadır”. Bu konuda ince alan araştırma gerekmektedir.
●●● (*) Lazca isim ve zamirlerin datif ve lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu çalışmada “datif = fiilin çekiminde şahsının gösterildiği -s/-z durumu” ve “lokatif = fiilin çekiminde şahsının gösterilmediği -s/-z durumu” olarak tanımlanmıştır. Yani Lazca fiiller datif öznesi veya datif tümlecinin şahsına göre çekilir, fakat lokatif tümlecinin şahsına göre çekilmez.
______________________________________________________________________
1.1.3.2. Vuayel ile biten kök : nca- (ağaç)
|
PZ-batı |
PZ-doğu |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP |
ÇX |
kök |
nca- |
ca- |
||||||
aps. |
nca |
apsolütif birleşik oblik durum nca |
nca |
ca |
||||
pos. |
||||||||
ergatif |
ncak |
ncak |
cak |
|||||
dat. (*) |
ncas |
ncaz ~ ncas |
cas |
|||||
genitif |
ncaşi ~ ncaş |
caşi/ cayi |
||||||
direktif |
iki-y. d. ncaşe |
iki-yön durumu ncaşa |
ncaşa |
ncaşe |
ncaşa |
caşa |
||
ablatif |
ncaşe |
ncaşen |
caşen |
|||||
lok. (*) |
ncas |
nca |
ncaz ~ ncas |
cas |
||||
ens. |
ncate |
ncaten |
caten |
Ardeşen-Ortaalan’lı Sedat Alptekin tarafından verilen bilgiye göre “Ortaalan ve ona yakın köylerde bu tabloda gösterildiği gibi direktif-ablatif ayrımı yapılmaktadır”. Bu konuda ince alan araştırma gerekmektedir.
●●● (*) Lazca isim ve zamirlerin datif ve lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu çalışmada “datif = fiilin çekiminde şahsının gösterildiği -s/-z durumu” ve “lokatif = fiilin çekiminde şahsının gösterilmediği -s/-z durumu” olarak tanımlanmıştır. Yani Lazca fiiller datif öznesi veya datif tümlecinin şahsına göre çekilir, fakat lokatif tümlecinin şahsına göre çekilmez.
______________________________________________________________________
1.2. Sayı
1.2.1. Sayı eki olmayan isim
1.2.2. Ekli çoğul
1.2.3. Ekli çoğul çekim tablosu
______________________________________________________________________
1.2.1. Sayı eki olmayan isim
Lazcada isimlerin çoğulluğu her zaman çoğul eki ile gösterilmez. Hele sayı sıfatları kullanıldığında onların arkasında çoğul eki genelde kullanılmaz. Çoğul eki olmayan isim, hem tekil hem çoğuldur.
______________________________________________________________________
1.2.2. Ekli çoğul
______________________________________________________________________
1.2.2.1. Kökü konson ile biten isimlerde
Konson ile biten kökün arkasına eklenen çoğul göstergesi, “-epe”dir.
Apsolütif çoğul eksiz biçim Apsolütif çoğul ekli biçim
m3xul ~ m3xuli m3xulepe armutlar
oxor ~ oxori oxorepe evler
badi badepe ihtiyar erkekler
■ Vurgu, çoğul ekinin birinci hecesine (kelimenin sondan ikinci hecesine) kayar.
______________________________________________________________________
1.2.2.2. Kökü vuayel ile biten isimlerde
Vuayel ile biten kökün arkasına eklenen iki çeşit çoğul göstergesi bulunmaktadır: -pe ile -lepe.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.2.2.2.1. -pe
Apsolütif çoğul eksiz biçim Apsolütif çoğul ekli biçim
but’k’a (1) yaprak but’k’ape yapraklar
xe el xepe eller
ti kafa tipe kafalar
bozo kız bozope kızlar
mç’apu (2) çakal mç’apupe çakallar
mky’apu (3) çakal mky’apupe çakallar
(1) But’k’a kelimesi, Arhavi, Hopa ve Çxala’da kullanılır. Pazar, Çamlıhemşin, Ardeşen ve Fındıklı’da pavri kelimesi kullanılır.
(2) Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen’de
(3) Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Çxala’da
■ Vurgu, çoğul ekinden bir önceki hecede (kelimenin sondan ikinci hecede) bulunuyor.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.2.2.2.2. -lepe
Kökü -a ile biten isimlerin bir kısmı bu eki alır.
Apsolütif çoğul eksiz biçim Apsolütif çoğul ekli biçim
cuma erkek kardeş cumalepe erkek kardeşler
kva taş kvalepe taşlar
nca ağaç ncalepe ağaçlar
ndğa gün ndğalepe günler
■ Vurgu, çoğul ekinin birinci hecesine kayar.
______________________________________________________________________
1.2.3. Ekli çoğul çekim tablosu
Durum ekleri, çoğul ekinin arkasına gelir.
(PZ) = Pazar, (ÇM) = Çamlıhemşin, (AŞ) = Ardeşen, (FN) = Fındıklı, (AH) = Arhavi, (HP) = Hopa, (ÇX) = Çxala
|
PZ-Batısı |
PZ-Doğusu |
ÇM, AŞ |
AŞ-Doğusu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
kök |
m3xul- |
||||||
aps. |
m3xulepe |
||||||
pos. |
m3xulepe |
Birleşik oblik durum m3xulepe |
m3xulepe |
||||
erg. |
m3xulepek |
m3xulepek |
|||||
dat. |
m3xulepes |
m3xulepez ~ m3xulepes |
|||||
gen. |
m3xulepeşi ~ m3xulepeş |
||||||
dir. |
İki-yön durumu m3xulepeşe |
İki-yön durumu m3xulepeşa |
m3xulepeşa |
m3xulepeşe |
m3xulepeşa |
||
abl. |
m3xulepeşe |
m3xulepeşen |
|||||
lok. |
m3xulepes |
m3xulepe |
m3xulepez ~ m3xulepes |
||||
ens. |
m3xulepete |
m3xulepeten |
■ Genitif, direktif, ablatif ve lokatif durumlarda durum ekinden bir önceki hecesi vurguludur: m3xulepeş(i), m3xulepeşa, m3xulepeten ......