20. Yapım ekleri I İsim, sıfat ve zarfı oluşturanlar
Lazca yayınlarda, yakın zamanlarda uydurulmuş çok sayıda “yeni terimler” kullanılmaktadır. Bunların büyük çoğunluğu, maalesef Lazca’nın geleneksel yapısına uymadığından dolayı Laz halk tarafından anlaşılamaz ve benimsenemez.
Bu çalışmada sırf eskiden beri kullanılan kelimelerde gözlemlenen morfemler arasında yaşayan yapım eklerinden (1) bir kısmını seçerek inceliyoruz. Fosillenmiş yapım ekleri (2) hakkındaki araştırma ise daha sonraki aşamada eklenebilecektir.
(1) Yaşayan yapım ekleri : geleneksel kurallara göre kullanıldığında, Lazca’yı bilen her insan tarafından duyulduğu anda, hayatta ilk defa da olsa, sorunsuz doğru anlaşılan kelimeleri oluşturan yapım ekleri. Örneğin, yer adı arkasına eklenerek sıfat oluşturan -uri/ -nuri/ -oyi eki.
Eskiden beri var olanlar :
Art’aşenuri (Ardeşen’li)
Vi3’oyi (Fındıklı’lı)
Yeni yeni, doğal olarak, kullanılmaya başlayanlar :
Frankfurturi (Almanya-Frankfurt’lu)
Londranuri (İngiltere-Londra’lı)
(2) Fosillenmiş yapım ekleri : ancak birkaç kelimede gözlemlenen ve dolayısıyla yeni terimleri oluşturmak için kullanılamayan yapım ekleri. Örneğin, Fındıklı-Arhavi diyalektlerinde az sayıda yer adı arkasına eklenerek sıfat oluşturan -ayi eki.
Ç’ennetayi (Ç’enneti’li)
Orç’ayi (Orç’a’lı)
Lomayi (Lome’li)
______________________________________________________________________
20.1. -ale : Fiil köküne eklenerek “hareketin gerçekleştiği yer”, “hareketi gerçekleştirmeye yarayan alet” ya da “hareketin konusu olan şey” anlamına gelen isim üretir. (Bu ek ile oluşturulan kelimelerin anlamı, kurallı olarak bilinemez. Dolayısıyla bu yapım eki, yeni terimleri türetmek için kullanılmaması gerekir.)
[A] {fiilbaşı + fiil kökü + -ale}
gelak’idale (FN) “bir yere aşağı doğru asılı takılan halka ; küpe.”
dolok’idale (AH) “bir yere takılan halka ; küpe.”
[B] {fiilbaşsızlık göstergesi o- + fiil kökü + -ale}
omcvinale (FN) “otlak”
okosale “süpürge”
● Aşağıdaki örnek, {o- + fiil kökü + emperfektif göstergesi -um + -ale} şeklinde oluşturulmuş bir istisnadır.
oskumale (FN ~ AH) “Folluk”
●●● İsme eklenen {o- + -ale} iki-taraf eki, yaşayan değil, fosillenmiş yapım ekidir.
okotumale [< kotume](FN ~ ÇX)(AK) “tavuk kümesi”
______________________________________________________________________
20.2. -aşe : Fiil köküne eklenerek alet adını üretir.
[A] {fiilbaşı + fiil kökü + -aşe}
mandre-gamağmalaşe (ÇM) “ahırlarda gübreyi çekmek için kullanılan tırmık ; ahır gelberisi”
[B] {fiilbaşsızlık göstergesi o- + fiil kökü + -ale}
o3’ilaşe “yüksek daldaki meyve koparmak için kullanılan uzun sopanın ucuna çengel, altına torba yapılmış alet”
m3xul-o3’ilaşe “özellikle armut toplamaya yarayan o3’ilaşe”
obazgaşe (ÇM) “direk”
pavri-okosaşe (ÇM) “yaprak toplamaya yarayan tırmık”
_____________________________________________________________________________
20.3. -epona/ -epuna/ -opona/ -opuna; -lepona/ -lepuna/ -lopuna; -pona/ -puna [Bu ek, çoğul eki {-epe/ -lepe/ -pe} + {-ona} olarak da değerlendirilebilir. Fakat -opuna, -lopuna gibi biçimler, bu varsayım ile tatmin edici şekilde anlatılamaz.]
a. [kökü konson ile biten isim + -epona/ -epuna/ -opona/ -opuna]
b. [kökü /-a/ ile biten bazı isim + -lepona/ -lopona/ -lepuna/ -lopuna]
c. [kökü /-a/ ile biten bazı isim ve kökü /-a/’dan başka vuayel ile biten isim + -pona/ -puna]
I. (PZ ~ ÇX)(AK) Bitki ve taş gibi kendi imkânı ile yerini değiştiremeyen şeyleri ifade eden isme eklenerek “(bu şeyin) çok bulunduğu, fazla verimli olmayan arazi” anlamına gelen isim üretir.
ntxirepona (PZ ~ ÇM) “fındıklık”
ntxirepuna. (AŞ ~ ÇX) “fındıklık”
ntxiyopuna. (FN-Ç’enneti) “fındıklık”
xijilopona (ÇM-Ğvant) “çakıllık”
kvalepona (PZ) “taşlık yer”
kvalopona (ÇM) “taşlık yer”
kvalepuna (AŞ ~ HP) “taşlık yer”
kvaepuna (AK) “taşlık yer”
kvayepuna (ÇX) “taşlık yer”
mdik’alepona (PZ-Cigetore) “buğday tarlası”
dik’apona (ÇM-Ğvant) “buğday tarlası”
mt’k’alopuna (FN-Ç’enneti) “dikenlik”
limxonapona (PZ ~ ÇM) “eğreltiotunun çok olduğu yer”
limxonapuna (AŞ) “eğreltiotunun çok olduğu yer”
limxanapuna (FN ~ ÇX) “eğreltiotunun çok olduğu yer”
II. (PZ-Cigetore)(ÇM-Ğvant)(FN) Yerde sürünerek yaşayan bazı canlı varlıkları ifade eden isme eklenerek “(bu canlı varlıkların) sürekli çok bulunduğu yer” anlamına gelen isim üretir.
paxarapona (PZ-Cigetore) “kara kurbağasının sürekli çok bulunduğu yer”
mjvabopuna (FN-Sumla) “kara kurbağasının sürekli çok bulunduğu yer”
3’i3’ilapona (ÇM-Ğvant) “yılanın sürekli çok bulunduğu yer”
3’i3’ilapuna (FN-Sumla) “yılanın sürekli çok bulunduğu yer”
______________________________________________________________________
20.4. -oba/ -loba/ -noba
I. (PZ ~ ÇX)(AK) Bazı isim ve sıfat arkasına eklenerek soyut isim üretir.
[A] İsim arkasında :
berenoba (PZ) “çocukluk”
beroba (AH) “çocukluk”
cumaloba “kardeşlik”
nusaloba (PZ ~ FN-Ç’anapet) “yeni gelin olma durumu”
nusalik’oba (FN-Ç’enneti ~ AH) “yeni gelin olma durumu”
nisalik’oba (HP ~ ÇX)(AK) “yeni gelin olma durumu”
[B] Sıfat arkasında :
vorsinoba (PZ) “iyilik”
vrosinoba (ÇM ~ AŞ) “iyilik”
vrossinoba (ÇM ~ AŞ) “iyilik”
k’ayoba (PZ) “rahatlık”
k’aoba (FN ~ ÇX)(AK) “iyilik”
gunz*enoba/ gunzenoba (PZ)(AŞ ~ AH) “uzunluk”
gunz*anoba/ gunzanoba (ÇM) “uzunluk”
ginz*enoba/ ginzenoba (HP ~ ÇX)(AK) “uzunluk”
II. (AK) Bitki adına eklenerek o bitkinin ürün zamanını ifade eden isimi üretir.
bincoba “pirinç zamanı”
mjoloba “dut zamanı”
mbuloba “kiraz zamanı”
mtxiroba “fındık zamanı”
●●● Fiil köküne eklenen -oba eki, yaşayan değil, fosillenmiş yapım ekidir.
xeloba “mutluluk”
______________________________________________________________________
20.5. (PZ ~ AŞ) -pxe : Evli kadının sülale adı arkasına eklenir.
I. (PZ ~ ÇM, AŞ-Ok’ordule) Evlenmeden önce falan sülaleden olan kadın. Falanların kızı.
Emuli-pxe “Emuli’gillerden olan kadın”
3’ingini-pxe “Evlenmeden önce 3’ingini sülalesinden olan kadın”
Mi-pxe r ? “Sen kimlerden gelin geldin ?”
II. (AŞ-Ortaalan) Kocası falan sülaleden olan kadın. Falanların gelini.
Çori-pxe “Kocası Köroğlu sülalesinden olan kadın”
Loli-pxe “Kocası Loloğlu sülalesinden olan kadın”
3’ingini-pxe “Kocası 3’ingini sülalesinden olan kadın”
______________________________________________________________________
20.6. -suzi: İsim (ve bazı zamirin postpozisyonel durumu) arkasına eklenerek “...siz”, “... olmaksızın” anlamına gelen sıfat-zarf üretir. → u-...-e/ u-...-eli
p’at’ila-suzi (PZ) “içyağsız”
ik’bal-suzi (ÇM) “talihsiz”
cozluği-suzi (AŞ) “gözlüksüz”
omp’ila-suzi (AŞ) “halatsız”
gyozluk-suzi (FN) “gözlüksüz”
zeyir-suzi (AH) “zehirsiz”
● Bazıları bu ekin Türkçe {-siz/ -sız/ -suz/ -süz} ekinden gelme olduğunu düşünerek “Lazca değil” diyorlar. Halbuki bu dünyada “saf dil” diye bir şey yok. Diğer dillerden gelme morfemlerin olmadığı hiçbir dil yoktur. Kimse Öz Türkçe Eylemi’ni taklit edip Öz Lazcacılık yapmak zorunda değildir.
■ Bu yapım ekinin sondan ikinci hecesi vurguludur.
______________________________________________________________________
20.7. u-...-e/ u-...-eli : İsim (ve bazı zamirin postpozisyonel durumu) arkasına eklenerek “...siz”, “... olmaksızın” anlamına gelen sıfat-zarf üretir. → suzi
[A] u-...-e
uncire (ÇM) “uykusuz”
ugyozluğe (AH) “gözlüksüz”
[B] u-...-eli
ugyareli (FN ~ HP) “ekmeksiz; yemeksiz, aç kalan”
umcumeli (PZ ~ ÇM)(HP) “tuzsuz”
uncumeli (AŞ ~ AH) “tuzsuz”
umky’apeli (AH) “çakalsız”
umiteli “kimsesiz”
u3’areli (PZ ~ AŞ) “susuz ; susuzluktan”
u3’k’areli (FN ~ ÇX) “susuz ; susuzluktan”
______________________________________________________________________
20.8. -uri/ -oyi : Yer adı arkasına eklenerek sıfat oluşturur.
Atinuri “Pazar’lı”
Arkaboyi “Arhavi’li”
Xopuri “Hopa’lı”
Çxaluri “Borçka-İçkale’li”
______________________________________________________________________