23. Prozodi (vurgu ve ses tonu bilimi)
Lazca’da prozodi olarak vurgu ile ses tonunun incelenmesi gerekir. Bu çalışmada şimdilik ancak vurgu sistemi incelenecek. İleri alan çalışmaları mümkün olunca daha sonra ses tonu da incelenecektir.
______________________________________________________________________
23.1. Vurgu
23.1.1. İsim, zamir, sıfat ve zarflarda vurgu
23.1.2. Edatlarda vurgu
23.1.3. Ünlemlerde vurgu
23.1.4. Fiillerde vurgu
Lazca’da vurgu birimi, {kelime + ek(ler) + edat} şeklinde oluşan komplekstir. Bir komplekste ek ve edatın sayısı sıfır da olabilir.
______________________________________________________________________
23.1.1. İsim, zamir, sıfat ve zarflarda vurgu
23.1.1.1. Sade kelimeler
23.1.1.2. İsim + genitif durumda zamir
23.1.1.3. Bitişik isim
23.1.1.4. Fiilbaşı ile oluşan isim
Fiilden türen fiil-isim, fiil-sıfat ve partisipler, isim vs ile aynı vurgulama kurallarına uyar.
_____________________________________________________________________________
23.1.1.1. Sade kelimeler
23.1.1.1.1. Tek heceli kelimeler
Lazca vurgu sisteminde, güçlük vurgusu (*1), yükseklik vurgusu (*2), ve uzunluk vurgusu (*3) gözlemlenmektedir.
(*1)(*2)(*3) Güçlük vurgusu (Fra. “accent d’intensité” ; İng. “stress accent”), yükseklk vurgusu (Fra. “accent de fréquence” ya da “accent tonique” ; İng. “pitch accent”) ve uzunluk vurgusu (Fra. “accent de durée” ya da “accent rythmique” ; İng. “length accent”) terimleri, parantez içindeki Fransızca ve İngilizce terimlerin çevirisi olarak bu çalışmanın yazarı tarafından önerilmiştir.
Tek-heceli isim, zamir, sıfat ve zamirlerde var olan hece güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu (= hem güçlüğü hem yüksekliği hem de uzunluğu olan vurguya sahip) olur.
kva “taş, kaya”
n3a “gök”
m3’u (PZ ~ AŞ) “karayemiş”
~ m3’k’o (FN ~ ÇX)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
23.1.1.1.2. Çok heceli kelimeler
A. Çok-heceli olup kökünün vuayel ile bittiği isim, zamir, sıfat ve zarfların genelde sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur. Çok az sayıda kuraldışı zamir ve zarf bulunuyor.
bere “çocuk”
nana “anne”
baba “baba”
sk’ani~ skani “senin”
t’k’vani~ tkvani “sizin”
mç’ita “kırmızı”
dido (*) “çok”
(*)(Bu kelime güçlük-yükseklik vurguludur.)
İstisna : himuk (PZ) “o”
himu (ÇM)(AŞ) “o, ona”
hamu (ÇM)(AŞ) “bu, buna”
hemuk (FN)(AH) “o”
~ emuk (HP)(ÇX)(AK)
zade (AŞ) “çok”
■ Vuayeli içine alan durum göstergesi veya çoğul göstergesi eklendiğinde vurgu, ekli kelimenin sondan ikinci hecesine kayar.
bere “çocuk (tekil apsolütif)”
bereşi “çocuğun (tekil genitif)”
berepek “çocuklar (çoğul ergatif)”
berepeşi “çocukların (çoğul genitif)”
B. Çok-heceli olup kökünün konson ile bittiği isim, zamir, sıfat ve zarfların kökünün son hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
k’amk’ul (ÇM) “sivrisinek ve ondan daha küçük sineklerin genel adı”
k’amk’uli (PZ)(AŞ)
k’ank’ul (AH-Pilarget vs)
k’ank’uli (FN)(AH)(HP)
oncğor (ÇM)(AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit) “ayıp”
oncğore (PZ)(AŞ ~ ÇX)
■ Vuayeli içine alan durum göstergesi veya çoğul göstergesi eklendiğinde vurgu, ekli kelimenin sondan ikinci hecesine kayar.
k’amk’ulepe ~ k’ank’ulepe “sinekler”
k’amk’ulepeşi ~ k’ank’ulepeşi “sineklerin”
oncğoreşi “ayıbın”
oncğorete(n) “ayıptan”
______________________________________________________________________
23.1.1.2. İsim + genitif durumdaki zamir
İsim arkasına genitif durumdaki zamir eklendiğinde, isim vurgusuz olup zamirin sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
nana-şk’imi ~ nana-çkimi “annem”
baba-sk’ani ~ baba-skani “baban”
bere-muşi “çocuğu”
■ Vuayeli içine alan durum göstergesi eklendiğinde vurgu, ekli kelimenin sondan ikinci hecesine kayar.
nana-şk’imişi ~ nana-çkimişi “annemin”
baba-sk’anişi ~ baba-skanişi “babanın”
bere-muşişi “çocuğunun”
______________________________________________________________________
23.1.1.3. Bitişik isim
Bitişik ismin ikinci üyesi çok-heceli ise, birinci üyesi vurgusuz olup sırf ikinci üyesinin sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
axiri-p’ici (AŞ) “ahırın girişi, ahırın önü”
axi-p’ici (AH)
k’et’i-n3xeni “bisiklet”
■ Bitişik ismin arkasına genitif durumdaki zamir eklendiğinde zamirin sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
k’et’i-n3xeni-şk’imi ~ k’et’i-n3xeni-çkimi “bisikletim”
k’et’i-n3xeni-şk’imişi ~ k’et’i-n3xeni-çkimişi “bisikletimin”
k’et’i-n3xeni-şk’imite(n) ~ k’et’i-n3xeni-çkimite(n) “bisikletimle”
Bitişik ismin ikinci üyesi tek-heceli ise ismin tümünün sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik vurgulu olur. (*)
m3xuli-mca (PZ)(ÇM) “armut ağacı”
~ m3xuli-nca (AŞ)
~ m3xulişi-nca (FN)(AH)(HP)
(*) İkinci üyesi tek konson ile başlarsa güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olabilirdi. Ama öyle örneğe rastlamadık.
■ Bitişik ismin arkasına genitif durumdaki zamir eklendiğinde zamirin sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
mbuli-mca-şk’uni ~ mbuli-nca-şk’uni “kiraz ağacımız”
~ mbulişi-nca-çkuni ~ mbulişi-nca-çkini
mbuli-mca-şk’unişi ~ mbuli-nca-şk’unişi “kiraz ağacımızın”
~ mbulişi-nca-çkunişi ~ mbulişi-nca-çkinişi
______________________________________________________________________
23.1.1.4. Fiilbaşı içine alan isim
Bu çalışmanın yazarının gözlemlediğine göre, fiilbaşı içine alan isimlerdeki vurgu sıradan isimlerdeki kurallarına uyar ve fiillerdeki kuralların tersine fiilbaşı vurgusuz kalır. Fakat bu konuda daha ileri alan çalışmaları gerekmektedir.
(■ Fiilbaşı içine alan fiil-isim, fiil-sıfat ve partisiplerin vurgusu da sıradan isimlerdeki kurallara uyar.)
Genelde sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
Partisip : gamaxveri “delinmiş”
goladveri ~ goladumeri “yanlamasına konmuş”
İsim : k’o3’otvala (PZ)(ÇM)(AŞ) “işbaşında bele bağlanan örtü”
~ go3’ak’ora (FN)
~ go3’ak’orale (AH-Lome)
~ go3’ok’orale (AH-Borğola)
~ go3’ak’iyu (HP)
~ go3’ak’irale (HP)
~ gu3’ak’ire (AK)
elazena (PZ)(ÇM) “hafif meyilli düzlük alan”
dolondra3’eri (ÇM) “çukur”
~ dolont’raseri (AŞ-Ortaalan)
~ dolont’ra3eri (FN)(AH)
~ dolok’ufa (FN-Ç’anapet)
~ dolok’ut’ala (AH)”
■ Kelimenin fiilbaşı arkasında bulunan kısmı tek-heceli ise fiilbaşının ikinci hecesi, kelimenin tümünün sondan ikinci hecesi olduğundan dolayı, güçlük-yükseklik vurgulu olur. Aşağıdaki örnekte vurgulu vuayel, arkasında iki adet konson bulunduğu için, uzun olmaz. (*)
elagza (PZ ~ AŞ) “düz yoldan ayrılan ve hafif eğimle yukarı doğru giden yol”
(*) İkinci üyesi tek konson ile başlarsa güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olabilirdi. Ama öyle örneğe rastlamadık.
■ Fiilbaşı içine alan ismin arkasına genitif durumdaki zamir eklendiğinde 23.1.1.2. maddesinde gösterilen kurallarına uyar.
______________________________________________________________________
23.1.2. Edatlarda vurgu
23.1.2.1. Ön-edat ve cümlemsi ön-edatlarında vurgu
23.1.2.2. Son-edat ve cümlemsi son-edatlarında vurgu
23.1.2.3. İki-taraf-edat ve cümlemsi iki-taraf-edatlarında vurgu
23.1.2.4. Gezen-edatta vurgu
23.1.2.5. Bağlaç ve söz aktarma edatlarında vurgu
______________________________________________________________________
23.1.2.1. Ön-edat ve cümlemsi ön-edatlarında vurgu
_____________________________________________________________________________
23.1.2.1.1. Tek-heceli ön-edat ve cümlemsi ön-edatında vurgu
Ön-edat p’ri (ÇM ~ AŞ) (“...-den az önce”) ve bununla eşbiçimli olan cümlemsi ön-edatı p’ri (ÇM ~ AŞ) (“... yapmadan az önce”) güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
p’ri mç’ima (ÇM ~ AŞ) “yağmurdan az önce”
p’ri moxt’i (ÇM ~ AŞ) “(geçmişte) sen gelmeden az önce”
p’ri moxt’a (ÇM ~ AŞ) “(gelecekte) sen gelmeden az önce
_____________________________________________________________________________
23.1.2.1.2. İki-heceli ön-edat ve cümlemsi ön-edatında vurgu
Muç’o (“sanki ... gibi”) ön-edatının ilk hecesi uzunluk vurguludur.
muç’o t’ik’ani “sanki kuzu gibi”
~ muç’o tik’ani
Bununla eşbiçimli muç’o (“bir şey [yap-]ar [yap-]maz”) cümlemsi ön-edatının da ilk hecesi uzunluk vurguludur.
muç’o moxtu, “(geçmişte) o gelir gelmez”
______________________________________________________________________
23.1.2.2. Son-edat ve cümlemsi son-edatlarında vurgu
23.1.2.2.1. Vurgulu son-edat ve cümlemsi son-edatları
23.1.2.2.2. Vurgusuz son-edat ve cümlemsi son-edatları
______________________________________________________________________
23.1.2.2.1. Vurgusuz son-edat ve cümlemsi son-edatları
Son-edat ve cümlemsi son-edatlarının çoğu vurgusuzdur.
(Ancak tek başına telâffuz edildiğinde vurgulu olur. O zaman çok-heceli ise sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.)
şk’imi şk’ala (PZ ~ AŞ) “benimle”
~ çkimi k’ala (FN ~ ÇX)
vidi-sis (PZ) “gittiğimde”
~ vidi-si (ÇM)(AŞ)
~ bidi-si (AŞ)
~ bidi-su (AŞ)
~ bidi-(y)iz (FN)
~ bidi-şi (AH)
~ vidi-şi (HP)(ÇX)
vida-sis (PZ) “gideceğimde”
~ vida-si (ÇM)(AŞ)
~ bida-si (AŞ)
~ bida-su (AŞ)
~ bida-(y)iz (FN)
~ bida-şi (AH)
~ vida-şi (HP)(ÇX)
_____________________________________________________________________________
23.1.2.2.2. Vurgulu son-edat ve cümlemsi son-edatları
______________________________________________________________________
23.1.2.2.2.1. Güçlük-uzunluk vurgulu cümlemsi son-edatı
Sırf Ardeşen diyalektlerinde gözlemlenen iki-üyeli cümlemsi son-edatı {do var}’ın ikinci üyesi güçlük-uzunluk vurguludur.
Moxt’u do var, (AŞ) (geçmişte) o gelir gelmez,
______________________________________________________________________
23.1.2.2.2.2. Uzunluk vurgulu son-edat ve cümlemsi son-edatları
A. şk’imi şk’ule (PZ) “benden sonra”
~ şk’imi şuk’ule (PZ)(ÇM)(AŞ)
~ şk’imi şik’ule (AŞ-Jilen-Mzğem)
~ şk’imden şuk’ule (AŞ)
~ çkimi şkule~ çkimden şkule (FN)
~ çkimi şkul~ çkimi şkule (AH)
~ çkimi şkule (HP)
■ Yukarıdaki örneklerde gösterilen son-edata Çxala diyalektlerinde denk gelen {k’ule} kelimesi, vurgusuzdur.
çkimi k’ule (ÇX) “benden sonra”
B. na-mişk’un şuk’uri (PZ) “bildiğim kadar(ıyla)”
~ na-mişk’un şuk’u (AŞ)(*)
(*) Lazca’da son hecesi vurgulu olan çok-heceli kelime istisna olup çok az sayıda bulunuyor. Pazar diyalektlerinde buna denk gelen biçim ile kıyaslandığında vurgusuz {-ri} hecesinin kaybolmuş olduğu varsayılabilir. ____________________________________________________________
23.1.2.3. İki-taraf-edat ve cümlemsi iki-taraf-edatlarında vurgu
İki-taraf-edat ve cümlemsi iki-taraf-edatlarının ön-üyesi vurguludur. Ön-üyesi iki-heceli ise ilk hecesi (= sondan ikinci hecesi) vurguludur.
İki-taraf-edat ve cümlemsi iki-taraf-edatlarının son-üyesi, tek-heceli ise vurgusuz, iki-heceli ise sondan ikinci hecesi uzunluk-vurglu olur.
Güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu iki-taraf-edat :
p’i moxt’i-şe (PZ-Noxlamsu) “(geçmişte) sen gelmeden az önce”
~ p’i moxt’i-şa (PZ-Cigetore)
Güçlük-yükseklik vurgulu cümlemsi iki-taraf-edatı :
P’anda ezmoce st’eri borer. (AŞ) “Sanki rüyada imiş gibiyim.”
_____________________________________________________________________________
23.1.2.4. Gezen-edatta vurgu
Sırf batı diyalektlerde gözlemlenen gezen-edat dixo vurgusuzdur. (Lazca’da bundan başka gezen-edat keşfedilmemiştir !)
sk’ani dixo ~ dixo sk’ani (PZ ~ AŞ) “sensiz”
______________________________________________________________________
23.1.2.5. Bağlaç (→ 7.) ve söz aktarma edatlarında (→ 8.) vurgu
A. do “ve, ile” : vurgusuz
B. -ti “de, da, dahil” : vurgusuz
C. şa (FN ~ AH) “ki, o zaman” : vurgusuz
D. vana “yoksa” : sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu
E. ma “diye ben dedim” : güçlük-uzunluk vurgulu
F. şo “diye sen de” ya da “diye o desin” : güçlük-uzunluk vurgulu
G. ya “diye” : güçlük-uzunluk vurgulu
■ İki-üyeli söz-aktarma-edatı {ya do}’nun ilk hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu ve son hecesi vurgusuzdur.
H. ki “ki” : vurgusuz
______________________________________________________________________
23.1.3. Ünlemlerde vurgu
Ünlemlerdeki vurgu, isimlerdeki ile aynı kurallara uyar. Ses tonu hakkında ileri alan araştırması gerekmektedir.
____________________________________________________________
23.1.4. Fiillerde vurgu
23.1.4.1. Fiilbaşsız fiil kompleksleri
23.1.4.2. Fiilbaşlı fiil kompleksleri
23.1.4.3. Olumluluk baş-ekleri, {na-} baş-eki ve {var-~ va-} ön-eki
■ ■ ■ Lazca bir fiil kompleksinin birden fazla vurgu bulunabilir.
■ Fiilden türen fiil-isim, fiil-sıfat ve partisiplerin vurgusu, isimlerdeki ile aynı kurallara uyar.
______________________________________________________________________
23.1.4.1. Fiilbaşsız fiil kompleksleri
Genel kural : Fiilbaşsız fiil komplekslerinde “sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik vurgulu olur”. (Fiil kompleksi tek-heceli ise var olan hece vurgulu olur.)
xen “oturmuş haldedir”
ulun “gidiyor”
imt’en “kaçıyor”
imxors ~ imxos ~ imxoy ~ impxors ~ ipxors “yiyor”
içalişams ~ içalişay ~ içalişaps “çalışıyor”
Bazı fiil komplekslerinde sondan ikinci hecesi güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
Uzunluğu olanı sırf vuayel ile biten hecelerdir. Fakat vuayel ile bittiği halde uzunluksuz vurgusu olan da vardır. (Vuayelin uzunluğu-kısalığı, anlam bakımından işlevsizdir.)
idas ~ iday “gitsin”
nagen “raslıyor”
t’axums ~ t’axuy ~ t’axups “kırıyor”
İstisna :
A. Yansıma kökenli olup aynı ya da çok benzer hecenin tekrarlamadan oluşmuş fiillerde, tekrarlanan hecelerin ilki güçlük-yükseklik vurgulu olur..
farfalams ~ farfalay (PZ ~ AŞ) “ışıldıyor”
ğarğalaps (HP)(ÇX) “konuşuyor”
~ ğağalaps (HP-Sarp)
şaşalams (PZ)(FN ~ AH-Lome) “hışırdıyor, şakırdıyor”
B. Vurgusuz son-ekler
B-1. Kök ilâvesine eklenen son-eklerinin çoğu, vurgusuz olup kendisinden önde bulunan morfemlerin vurgu yerini değiştirmez.
ulurte (ÇM-M3’anu) “gidiyorsunuz”
~ ulurtu (ÇM-Ğvant, AŞ)
ulurt’u “gidiyordu”
uluran ~ ulunan “gidiyorlar”
farfalamt’u (PZ ~ AŞ) “ışıldıyordu”
bğarğalapt’it (HP ~ ÇX) “konuşuyorduk”
~ bğağalapt’it (HP-Sarp)
p’t’axumt’aşa (PZ ~ FN) “ben kırarken”
p’t’axumt’aşa (AH) “ben kırana kadar”
B-2. Koşulluluk göstergesi ve tavizat göstergesi olan {-na} eki, kendisinden önde bulunan morfemlerin vurgu yerini değiştirmez.
ulurna “gidiyorsan”
ulurtna “gidiyorsanız”
idasna “giderse”
idasenna “gidecekse”
t’axuna “kırdıysa”
C. Vurgulu son-ekler
C.1. Soru göstergesi {-i} eki, güçlük-uzunluk vurguludur; ve onun ses tonu, yüksekten alçağa kayar. Ayrıca kendisinden önde bulunan morfemlerin vurgu yerini değiştirmez.
ulurt-i ? “gidiyor musunuz ?”
ides-i ? “gittiler mi ?”
C.2. Duyulmuş geçmiş zaman göstergesi, vurgulu olup kendisinden önde bulunan morfemlerin vurgu yerini değiştirmez : donu (PZ) ve do (ÇM) güçlük-uzunluk vurgulu ; doren (FN ~ AH) güçlük vurgulu. Göstergeden önde bulunan kısmı güçlük-yükseklik vurgulu ya da güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
móxt’u-dot’u (PZ) “gelmiş”
~ móxt’u-do (ÇM)
~ móxtu-doren (FN ~ AH)
C.3. Daha-önce-geçmiş zaman göstergesi yine vurguludur : dot’u (PZ) eki güçlük-uzunluk vurgulu; dort’u ~ dot’t’un ~ dort’un ekleri güçlük vurgulu.
móxt’u-dot’u (PZ) “gelmişti”
~ móxt’u-dort’u (ÇM ~ AŞ)
~ móxtu-dot’t’un (FN)
~ móxtu-dort’un (FN ~ AH)
D. Gelecek zaman biçimlerinde istek kipi göstergesi olan {-a-} ekini içine alan hece uzunluk vurguludur. O heceden bir önceki hece güçlük-yükseklik vurgulu olur.
p’t’áxare (PZ ~ AH) “kıracağım”
~ p’t’áxa-minon (HP)(*)
~ p’t’áxaun (ÇX) (*)
vídare (PZ ~ AŞ) “gideceğim”
~ bídare (AŞ ~ AH)
~ vída-minon (HP) (*)
~ vídaun (ÇX) (*)
(*) HP ve ÇX diyalektlerindeki gelecek zaman biçimleri, {fiilin istek kipi + unon ~ un} şeklinde oluşur. İkinci üyesi olan {unon ~ un} vurgusuzdur.
■ Vuayelsiz köklü fiillerde (= kökünün sırf konsondan oluştuğu fiil ve kökü √ø olan fiillerde) istek kipi göstergesi olan {-a-} ekini içine alan hece güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
√-t’k’v- p’t’k’vare (PZ AŞ)(AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit) “diyeceğim”
√-tkv- ptkvare (FN AH) “diyeceğim”
~ ptkva-minon (HP)
~ ptkvaun (ÇX)
√-ø- p’are (PZ ~ AH) “yapacağım”
~ p’a-minon (HP)
~ p’aun (ÇX)
______________________________________________________________________
23.1.4.2. Fiilbaşlı fiil kompleksleri
A. Fiilbaşının son hecesi (= fiilbaşı tek-heceli ise o hece, iki-heceli ise ikinci hecesi) vurguludur. Son hecesindeki vuayel fiilin kökbaş-vuayeli ile birleşmiş ise, o birleşmiş vuayel vurgulu olur. (Fiilin kökü genelde vurgusuz olur, ama bazen uzunluk vurgulu kalır.)
A.1. Güçlük-yükseklik-uzunluk vurgu
govulur ~ gobulur “geziyorum”
elaxen ~ ilaxen “yan tarafa oturmuş haldedir”
amiğams ~ amiğay ~ amimers ~ amimars “(cansız cismi) içeriye götürüyor”
amuğams ~ amuğay ~ amumers ~ amumars “(cansız cismi) belirli biri için içeriye götürüyor”
A.2. Güçlük-yükseklik vurgu
gulun “geziyor”
mulun “geliyor”
gamulun “dışarı çıkıyor”
elaxedun “yan tarafa oturuyor”
■ Bazı fiillerin kökü uzunluk vurgulu olur.
memagu “(o) bana rastladı”
mevagi ~ mebagi “(ben ona) rastladım”
■■■ (FN ~ HP) Fındıklı, Arhavi ve Hopa diyalektlerinde {go-} fiilbaşı ile başlayan gámç’itanen (birine ait bir şey etraflıca kırmızılaşıyor) fiili, fiilbaşsız amç’itanen fiilinin ikinci şahıs faydalananlı gamç’itánen (sana ait bir şey kırmızılaşıyor) biçimi ile eşyazımlı olmasına rağmen, vurgu yeri aynı olmadığından dolayı eştelâffuzlu olmaz.
B. Gelecek zaman biçimlerinde fiilbaşının son hecesi güçlük-yükseklik vurgulu olur. Ayrıca istek kipi göstergesi olan {-a-} ekini içine alan hece uzunluk vurgulu olur.
doloxt’asen “düşey doğrultuyla derin mekânın içine girecek, dibine inecek”
~ doloxtasen
memagasen “bana rastlayacak; beni karşılayacak”
______________________________________________________________________
23.1.4.3. Olumluluk baş-ekleri, {na-} baş-eki ve {var- ~ va-} ön-eki
A. Olumluluk baş-ekleri {o-}, {do-}, {menda-} ve {ko-} ~ {ka-} ~ {ho-}~ {xo-} daima güçlük-yükseklik vurguludur. Fiilin kökü genelde vurgusuz olur, ama bazen uzunluk vurgulu kalır.
opşk’omi (PZ ~ AŞ) “yedim”
~ op’ç’k’omi (FN ~ HP)
dot’axu “kırdı”
mendaxt’u ~ mendaxtu “gitti”
komişk’un (PZ ~ AŞ) “biliyorum”
~ komiçkin (FN ~ ÇX)
■ Baş-eki arkasında kalan kısmı tek heceli ise, olumluluk baş-eki(nin son hecesi) “fiil kompleksinin sondan ikinci hecesi” olduğundan dolayı, güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
doyu ~ dou (PZ ~ AŞ) “yaptı”
~ dovu (FN ~ AH)
koxen “oturmuş haldedir”
B. İsim tamlayan cümlemsi ve isim cümlemsisi olulturan baş-eki {na-}, güçlük-yükseklik vurguludur. Arkasına gelen fiil kökü de vurgulu kalır.
na-pxer yeri “oturduğum yer”
na-p’3’ili mbuli “copardığım kiraz”
■ Arkasına gelen fiil vurgusuz ise {na-} eki güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
ha3’i na-ren saat’epe (AH) “bugünkü saatler”
■ [{na-} + fiil + çoğul göstergesi {-pe}] şeklinde oluşan çoğul isim cümlemsinde çoğul göstergesi, önde bulunan morfemlerin vurgu yerini değitirmez.
na-xeranpe “oturmuş halde olanlar”
na-zop’onspe (FN ~ AH) “(onun) söyledikleri”
na-oğodamspe (PZ)(FN ~ AH) “(onun) yaptıkları”
C. Olumsuzluk göstergesi olan { var-}~{va-} ön-eki, daima güçlük-yükseklik vurguludur. Fiil kompleksinin kalan kısmı, güçlük-yüksekli-uzunluk vurgulu, güçlük-yükseklik vurgulu ya da güçlük vurgulu olur.
vár-alímben (PZ) “sevmiyor”
~ vár-aorópen (ÇM ~ AŞ)
~ vár-óroms (FN ~ AH)
~ vár-x’órops (HP ~ ÇX)
vá-mişk’un (PZ ~ AŞ) “bilmiyorum”
~ vá-miçkin (FN ~ ÇX)
vár-dópxedur “oturmuyorum”
■ Arkasına gelen fiil vurgusuz ise {va(r)-} eki güçlük-yükseklik-uzunluk vurgulu olur.
vá-ren (FN ~ AH) “yok”
______________________________________________________________________
23.2. Ses tonu
____________________________________________________________________________________________________________________________________________