2. Zamir (Adıl)
2.1. √mi “kim, kimse”
2.2. √mu “ne, bir şey”
2.3. √mu “kendi(si)”
√ni “kendi(leri)”
2.4. √na “hangisi”
2.5. √ha ~ √a “bu”
√hi ~ √i ~ √he ~ √e “o”
2.6. Şahıs zamirleri “ben, sen, biz, siz”
● Zamirler, bu çalışmada kökü ve işlevine göre sınıflandırılmıştır.
● 2.3. meddesinde anlatılan köklerin biri (tekil olan), 2.2. maddesindeki ile eşbiçimlidir.
● Sıfat ve zarfların bir kısmı zamir ile aynı kökenlidir (→3.1. ve 4.1.).
______________________________________________________________________
◘◘◘ Zamir gibi anlamı olan isim ◘◘◘
Lazcada, bu maddede anlatılan zamirlerin dışında, “herkes”, “öteki”, “birbirini” gibi anlam taşıyıp bazı dillerde ise (örneğin Türkçede) zamir olarak sınıflandırılacak olan birçok kelime bulunmaktadır.
● İsim olarak kullanılan sıfat
ir(i) (her → herkes)
bit’um(i) ~ mtel(i) (tüm, bütün → tümü, hepsi)
teni (AŞ) (başka → başkası)
3’aleni (aşağıdaki)
● Sıfattan türemiş olan isim
arti (öteki) [< ar = bir]
artik’arti ~ artikarti (birbirini)
● İsim olarak kullanılan zarf
çkvaşi (başkasının) [< çkva = (Orta ve Doğu diyalektlerde) daha]
Bu kelimeler, biçim, sözdizimi, vurgulama ve yapım ek sistemi bakımından sıradan isim gibi olup bu maddede anlatılan zamirler ile hiç bir ortak özelliği taşımadıklarından dolayı bu çalışmada zamir olarak sınıflandırılmamıştır.
● Ayrıca so (nerede, nereye) kelimesi ile bundan türemiş olan soti (bir yerde, bir yere), sotxa ~ sontxa ~ sontxani ~ sotxani (herhangi bir yerde, herhangi bir yere) vs kelimeleri, Lazcada zarf (belirteç) olup zamir değildir (→ 4.2.√so)。
______________________________________________________________________
●●● “Bozulmuş çalışma” 53’üncü sayfasındaki dipnota göre《Zegnoba: Zamir teriminin karşılığı olarak önerilmiştir. Sapanca Lazları, şahıs anlamında “zegni” kelimesini kullanmaktadırlar.》
İngilizce Önsözde (Introduction) belirtilmiş gibi Sapanca’da alan çalışma yaptığını iddia eden kişi İsmail Avcı Bucaklişi olup Gôichi Kojima değildir (Türkçe Önsözde de aynı açıklamayı yazmıştık. Ancak “Bozulmuş çalışma” yayımlandığında bu açklama İAB tarafından silinmiştir).
Şayet zegni kelimesi mevcut ise de “şahıs” ile “zamir” arasında (şahıs zamiri haricinde) ne gibi alâka olabilir ?
“Bozulmuş çalışma”da “önerilen” yeni Lazca terimlerin büyük çoğunluğu, İAB tarafından bu şekilde ya yoktan uydurulmuş ya da yanlış metodla türetilmiş olup bilimsel çalışmalarda hiç kabul edilememektedir.
______________________________________________________________________
2.1. √mi : kim, kimse
2.1.1. mi
2.1.2. miti
2.1.3. mi(n)txa(ni)
______________________________________________________________________
2.1.1. mi : Soru zamiri - belgisiz zamir (kim)
Lazca mi zamirinin iki çeşit anlamı ve kullanımı vardır.
[A] Soru cümlelerinde: soru zamiri (= kim ...... ?)
[B] Taviz cümlemsilerinde (1): belgisiz zamir (= kim olursa olsun)
(1) “ise” anlamındaki -na eki ile birlikte kullanıldığında.
● Tekil-çoğul ortak biçimi ile ayrıca çoğul olduğunu net şekilde gösteren biçimleri bulunmaktadır.
■■■ Lazcada soru cümlelerinin titremi (intonation) daima inicidir.
______________________________________________________________________
2.1.1.1. Tekil-çoğul ortak biçiminin çekim tablosu
(PZ) = Pazar, (ÇM) = Çamlıhemşin, (AŞ) = Ardeşen, (FN) = Fındıklı, (AH) = Arhavi, (HP) = Hopa, (ÇX) = Çxala
|
PZ-batı |
PZ-doğu |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
mi (1) |
||||||
pos. |
mi |
Birleşik oblik durum mi |
mi |
||||
erg. |
mik |
mik |
|||||
dat. (*) |
mis |
miz/ mis |
|||||
gen. |
mişi/ miş |
||||||
dir. |
iki-yön d. mişe |
iki-yön durumu mişa |
mişa |
mişe |
mişa |
||
abl. |
mişe |
mişen |
|||||
lok. (*) |
mis |
? |
miz/ mis |
||||
ens. |
ø |
ø |
(1) (FN)(AH)(HP) “Mi-n-oret ?” (Kimsiniz ?) vs deyimlerinde mi-n.
■ Vurgu daima kelime başındaki hecededir.
●●● (*) Lazca isim ve zamirlerin datif ve lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu çalışmada “datif = fiilin çekiminde şahsının gösterildiği -s/-z durumu” ve “lokatif = fiilin çekiminde şahsının gösterilmediği -s/-z durumu” olarak tanımlanmıştır. Yani Lazca fiiller datif öznesi veya datif tümlecinin şahsına göre çekilir, fakat lokatif tümlecinin şahsına göre çekilmez.
_____________________________________________________________________________
2.1.1.2. Çoğul biçimleri
Bu zamirin çoğul biçimi yöreye göre değişmektedir.
(PZ)(ÇM) mipe
(AŞ) mipe ~ miperepe
(FN) mintere ~ mintepe
(AH) miperepe
(HP) mirepe
(ÇX) mintepe
● Çoğul biçimleri, isimlerin çoğul biçimi gibi, miperepek, miperepes, miperepeşi ... vs şeklinde çekilir. Araç durumunda kullanımı gözlemlenmemektedir
_____________________________________________________________________________
2.1.2. Belgisiz zamir: miti ile bundan türemiş olanlar
_____________________________________________________________________________
2.1.2.1. miti + olumsuz fiil (kimse)
Tüm diyaleklerde eşbiçimli olan miti kelimesi, olumsuz cümlede “kimse” anlamında kullanılır. Mitik, mitis, mitişi ... vs şeklinde çekilir. Ancak araç durumunda kullanımı gözlemlenmemektedir.
Miti var on. ~ Miti va ren.(*) Kimse yok.
(*) Va(r): olumsuzluk göstergesi. On ve ren: varlık fiili (→12.1. ve 13.1.).
______________________________________________________________________
2.1.2.2. miti + istek kipi olumlu fiil (kim olursa olsun)
Taviz cümlemsilerinde kullanılan miti kelimesi (→16.2.2.), “kim olursa olsun”, “kim yaparsa yapsın” gibi anlamındadır. İstek kipi için fiiller ile ilgili maddelerine bakınız (→11.5. ve 13.).
______________________________________________________________________
2.1.2.3. ar miti (bir kimse)
Belgisiz sıfat ar ile birlikte oluşan ar miti (*), “kim olduğu bilinmeyen kişi” anlamında olumlu cümlede kullanılır.
(*) Belgisiz sıfatın son konsonu “r”, daima telaffuz edilmemektedir. Dikkatle söylenmediğinde “a miti” biçimi çok yaygındır.
______________________________________________________________________
2.1.2.4. (PZ) mitik’ere ~ (ÇM)(AŞ) mitik’ore ~ (FN) mitiyen (biri, her kim)
Belgisiz zamir mitik’ere ~ mitik’ore ~ mitiyen, “kim olduğu önemli olmayan herhangi biri, her kim” anlamındadır. Araç durumunda gözlemlenmemektedir.
● Fındıklı diyalektlerinde kullanılan mitiyen kelimesi, mitiyenk, mitiyens, mitiyenşi ...... şeklinde çekilir. Çoğul biçimi mitiyenpe’dir. Konson ile başlayan durum ekleri ve sayı göstergesinin önünde hiç vuayel bulunmamaktadır. Bu, isimlerde hiç gözlemlenmeyen ekleme şeklidir.
● Doğu diyalektlerinde böyle biçimli zamir bulunmamaktadır.
______________________________________________________________________
2.1.3. Belgisiz zamir: mitxa ~ mintxa ~ mintxani ~ mitxani (biri)
Mitxa ~ mintxa ~ mintxani ~ mitxani, “bilindiği için adının söylenmesi gerekmeyen biri” veya “bilindiği halde adı hatırlanmayan biri” anlamındadır. Mintxak, mintxaz, mintxaşi ...... şeklinde çekilir. Araç durumunda gözlemlenmemektedir.
● Belgisiz sıfat ar ile birlikte oluşan ar mitxa ~ ar mintxa ~ ar mintxani ~ ar mitxani (*) biçimleri, “kimliği önemli olmayan herhangi biri” veya “göründüğü halde kim olduğu bilinmeyen biri” anlamındadır. Çoğul biçimi olarak ar mitxape ~ ar mintxalepe ~ ar mitxanepe (*) vs gözlemlenmiştir.
(*) Dikkatle söylenmediğinde a mitxa ~ a mintxa ~ ...... diye telaffuz çok yaygındır.
● Fındıklı diyalektlerinde “herhangi biri” anlamında taviz cümlemsilerinde (→16.2.2.) kullanılan mintxaniyen biçimi de gözlemlenmiştir.
______________________________________________________________________
2.2. √mu : ne, bir şey
2.2.1. muya ~ mu
2.2.2. muti ~ mutu
2.2.3. mu(n)txa(ni)
_____________________________________________________________________________
2.2.1. Soru zamiri – belgisiz zamir : muya ~ mu (ne)
Lazca muya ~mu zamirinin iki çeşit anlamı ve kullanımı vardır.
[A] Soru cümlelerinde: soru zamiri (= ne ...... ?)
[B] Taviz cümlemsilerinde (1): belgisiz zamir (= ne olursa olsun)
(1) “ise” anlamındaki -na eki ile birlikte kullanıldığında
● Tekil-çoğul ortak biçimi ile ayrıca çoğul olduğunu net şekilde gösteren biçimleri bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
2.2.1.1. Tekil-çoğul ortak biçiminin çekim tablosu
|
PZ-batı |
PZ-doğu |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
muya |
mu (1) |
|||||
pos. |
muya |
Birleşik oblik durum mu |
mu |
||||
erg. |
muyak |
muk |
|||||
dat. |
muyas |
muz/ mus |
|||||
gen. |
muyaşi |
muşi |
|||||
dir. |
iki-yön d. muyaşe |
iki-yön d. muyaşa |
muşa |
muşa |
muşe |
muşa |
|
abl. |
muşe |
muşen |
|||||
lok. |
muyas |
mu |
muz/ mus |
||||
ens. |
muyate |
mute |
muten |
(1) “mu-n-oren ?” (Nedir ?) gibi ifadelerde mu-n.
______________________________________________________________________
2.2.1.2. Çoğul biçimi
(PZ) muyape
(ÇM) muperepe
(AŞ) mupe ~ muperepe
(FN)(AH) muperepe
(HP) murepe
______________________________________________________________________
2.2.2. Belgisiz zamir: muti ~ mutu ile bunlardan türemiş olanlar
_____________________________________________________________________________
2.2.2.1. muti ~ mutu + olumsuz fiil (bir şey)
Belgisiz zamir muti ~ mutu, olumsuz cümlede “bir şey” anlamında kullanılır. Mutik, mutis, mutişi ... ~ mutuk, mutuz, mutuşi ...... vs şeklinde çekilir.
(PZ) Muti var on. Bir şey yok.
(AŞ) Mutu var on. Bir şey yok.
(FN)(AH)(HP)(ÇX) Mutu va ren.
~ Mutu va yen. Bir şey yok.
_____________________________________________________________________________
2.2.2.2. muti ~ mutu + istek kipi olumlu fiil (ne olursa olsun)
Taviz cümlemsilerinde kullanılan muti ~ mutu kelimesi (→16.2.2.), “ne olursa olsun”, “ne yaparsa yapsın” gibi anlamındadır. İstek kipi için fiiller ile ilgili maddelerine bakınız (→11.5. ve 13.).
______________________________________________________________________
2.2.2.3. ar muti ~ ar mutu (bir şey)
Belgisiz sıfat ar ile birlikte oluşan ar muti ~ ar mutu (1), “ne olduğu bilinmeyen bir şey” anlamında olumlu cümlede kullanılır.
(1) Belgisiz sıfatın son konsonu “r”, daima telaffuz edilmemektedir. Dikkatle söylenmediğinde “a muti ~ a mutu” biçimleri çok yaygındır.
____________________________________________________________
2.2.2.4. (PZ) mutik’ere ~ (AŞ) mutuk’ore ~ (FN) mutuyen (bir şey, her ne)
Belgisiz zamir mutik’ere ~ mutuk’ore ~ mutuyen, “ne olduğu önemli olmayan herhangi bir şey, her ne” anlamındadır.
● Fındıklı diyalektlerinde kullanılan mutuyen kelimesi, mutuyenk, mutuyens, mutuyenşi ...... şeklinde çekilir. Çoğul biçimi mutuyenpe’dir. Konson ile başlayan durum ekleri ve sayı göstergesinin önünde hiç vuayel bulunmamaktadır. Bu, isimlerde hiç gözlemlenmeyen ekleme şeklidir.
● Doğu diyalektlerinde böyle biçimli zamir bulunmamaktadır.
______________________________________________________________________
2.2.3. Belgisiz zamir : mutxa ~ muntxa ~ muntxani ~ mutxani (bir şey)
Mutxa ~ muntxa ~ muntxani ~ mutxani, “bilindiği için adının söylenmesi gerekmeyen bir şey” veya “bilindiği halde adı hatırlanmayan bir şey” anlamındadır. Muntxak, muntxaz, muntxaşi ...... şeklinde çekilir.
● Belgisiz sıfat ar ile birlikte oluşan ar mutxa ~ ar muntxa ~ ar muntxani ~ ar mutxani (1), “ne olduğu önemli olmayan herhangi bir şey” veya “bilindiği halde ne olduğu hatırlanmayan bir şey” ya da “ne olduğu bilinemeyen bir şey” anlamındadır.
(1) Dikkatle söylenmediğinde a mutxa ~ a muntxa ~ ...... diye telaffuz çok yaygındır.
______________________________________________________________________
2.3. √mu, √ni : Dönüşlü zamir (kendi)
2.3.1. Batı diyalektlerde
2.3.2. Orta ve doğu diyalektlerde
● Lazca fiillerde kök öneklerinin biri (→11.6.), eylemin “sırf kendisi için yapıldığını” gösterir. Örneğin “kendi tırnağını kesiyor” ile “başkasının tırnağını kesiyor” arasındaki farkı, fiilin biçim değişikliğinden belli olur. Bundan dolayı çoğu zaman ayrıca “kendi” teriminin kullanılması gerekmemektedir.
______________________________________________________________________
2.3.1. Batı diyalektlerde
(PZ)(ÇM)(AŞ)
Batı diyalektlerde dönüşlü zamirin ancak postpozisyonel ve genitif durumlarda kullanımı gözlemlenmektedir. Genitif biçimi daima tamlanan ismin arkasına eklenip birleşik kelime oluşturur.
Postpozisyonel tekil muşi (kendisi): muşi şeni kendisi için
çoğul nişi (kendileri): nişi şeni kendileri için
Genitif tekil -muşi (kendisinin): baba-muşi kendi babası
çoğul -nişi (kendilerinin): baba-nişi kendi babaları
______________________________________________________________________
2.3.2. Orta ve doğu diyalektlerde
(FN)(AH)(HP)(ÇX)
Orta ve doğu diyalektlerde tekil mu, çoğul (FN) nintere ~ nintepe, (AH)(HP)(ÇX) mutepe ~ muntere. Araç durumu dışında her durumda kullanılmaktadır.
● Tekil biçiminin çekimi şöyledir: mu, muşi, muk, mus ~ muz, muşi, muşa, muşe ~ muşen. Postpozisyonel durum haricinde soru zamiri mu (ve belgisiz zamir mu) ile eşbiçimlidir.
● Tekil genitif biçimi tamlanan ismin hem önüne hem arkasına gelebilir.
● Çoğul genitif biçimleri (nintereşi ~ nintepeşi ~ mutepeşi ~ muntereşi) genelde tamlanan ismin önüne gelir.
● Ayrıca Fındıklı diyalektlerinde tamlanan ismin arkasına konan -nişi biçimi de kullanılmaktadır.
● Çxala diyalektlerinde çoğul biçimlerinin üçüncü hecesi -pe, apsolütif durum halicinde bazen kaybolur. Mutepe, mutepeşi ~ muteşi, mutepek ~ mutek, mutepes ~ mutes, mutepeşi ~ muteşi, mutepeşa ~ muteşa, mutepeşen ~ muteşen biçimleri gözlemlenmektedir.
Mu moxtu. (1) Kendisi geldi.
Muk gamaçu. Kendisi sattı.
Nintere moxtes. ~ Nintepe moxtes. ~
Mutepe moxtes. ~ Muntere moxtes. Kendileri geldiler.
muşi şeni kendisi için
Muz axenen. Kendisi yapabilir.
muşi bere kendi çocuğu
bere-muşi kendi çocuğu
mutepeşi bere kendilerin çocuğu
ti-muşi şeni kendisi için (2)
ti-nişi şeni (FN) kendileri için (2)
(1) Arhavi ve Hopa’da bazen muk moxtu.
(2) Bencilliğini ifade eder. Kelimesi kelimsine: “kendi baş(lar)ı için”.
_____________________________________________________________________________
2.4. √na : hangisi
2.4.1. Kısa kök (tekil)
2.4.2. Uzun kök tekil
2.4.3. Uzun kök çoğul
______________________________________________________________________
2.4.1. Kısa köklü soru zamiri : na (hangisi)
Kısa köklü soru zamiri (na), batı diyalektlerde gözlemlenmemektedir. Orta ve doğu diyalektlerde ancak k’onar(i) (= kadar) son-edatı önünde kullanılmaktadır.
na k’onari ne kadar (1)
(1) kelimesi kelimesine: “hangisi kadar”
______________________________________________________________________
2.4.2. Uzun köklü tekil soru zamiri – belgisiz zamir : (hangisi)
Uzun köklü zamirin iki çeşit anlamı ve kullanımı vardır.
[A] Soru cümlelerinde : Soru zamiri (= hangisi .... ?)
[B] Taviz cümlemsilerinde(1) (→16.2.): Belgisiz zamir (= hangisi olsa olsun)
(1) “ise” anlamındaki -na eki ile birlikte kullanıldığında
● Uzun kökünün iki çeşidi vardır.
Batı diyalektlerde: nam-.
Orta diyalektlerin bir kısmında: naya-.
Diğer diyalektlerde: naya- (apsolütif durumda),
nam- (kalan durumlarda).
|
PZ-batı |
PZ-doğu |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
nam/ nam-muşi |
nam |
naya |
||||
pos. |
namu |
Birleşik oblik durum namu |
naya/ namu |
namu |
|||
erg. |
namuk (1) |
nayak/ namuk |
namuk |
||||
dat. |
namus (2) |
nayaz/ nayas/ namuz/ namus |
namus |
||||
gen. |
namuşi |
nayaşi/ namuşi |
namuşi |
||||
dir. |
iki-yön d. namuşe |
iki-yön durumu namuşa |
namuşa |
nayaşa/ namuşa |
nayaşe/ namuşe |
namuşa |
|
abl. |
namuşe |
neyaşen/ namuşen |
namuşen |
||||
lok. |
namus |
namu |
nayaz/ nayas/ namuz/ namus |
namus |
|||
ens. |
namute |
nayate/ namute |
nayaten/ namuten |
namuten |
(1) Bazen namuko ~ namuku
(2) Bazen namuso ~ namusu
■ Kökü nam- olan tüm çok-heceli biçimlerde -u vuayeli vurguludur (namu, namuk, namuşa ...).
●●● Ergatif özneli apsolütif nesneli (Türkçe Gramerde geçişli) fiillerin nesnesi olarak (beklenen apsolütif biçimin yerine) postpozisyonel durum olan namu biçimi, geniş alanda kullanılmaktadır. Lazcanın ergatifliği ile ilgili son derece önemli olaydır. Bu konuda daha geniş ve ince araştırma gerekmektedir. (→ 2.5.2.1., 2.5.2.2.)
______________________________________________________________________
2.4.3. Uzun köklü çoğul soru zamiri – belgisiz zamir : (hangileri)
Bu çoğul zamirin hem kökü hem sayı göstergesi yöreye göre büyük farklılık göstermektedir.
(PZ) nani, namepe
(AŞ) namupe
(FN)(AH)(HP)(ÇX) nantere ~ namtepe ~ nantepe
_____________________________________________________________________________
2.5. √ha ~ √a, √hi ~ √i ~ √he ~ √e : İşaret zamiri (bu, o)
2.5.1. Kısa kök (tekil)
2.5.2. Uzun kök tekil
2.5.3. Uzun kök çoğul
2.5.4. Uzun kök : Yer bildiren çoğul zamir
● Lazca işaret zamirleri, Almanca, Fransızca, İngilizce vs dillerde de olduğu gibi, yakındakini gösteren ile uzaktakini gösteren iki terimden oluşmaktadır. Türkçe “şu” teriminin karşılığı bulunmamaktadır.
● İşaret zamirlerin çoğulu daima göstergelidir. Tekil-çoğul ortak biçimi yoktur.
● Lazca işaret zamirleri, Türkçe “bu, o”, A lmanca “dieser, jener”, Fransızca “celui-ci, celui-là”, İngilizce “this, that” zamirlerinin karşılığıdır. Almanca “er, sie, es”, Fransızca “il,elle”, İngilizce “he, she, it” terimlerinin karşılığı değildir.
______________________________________________________________________
2.5.1. Kısa köklü işaret zamiri (tekil) : ha ~ a, hi ~ he ~ e (bu, o)
İşaret zamirlerinin kısa köklü biçimi, ancak k’onar(i) ~ k’onay (= kadar), st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i (= gibi) ve şeni (= için, -den dolayı) son-edatları (→ 5.2.1.) ile vurgusuz bağlaç -ti (= de, da, dahil)(→ 7.2.) önünde gözlemlenmektedir.
ha k’onar(i) (FN)(AH) bu kadar
~ a k’onay (HP)(ÇX)
he k’onar(i) (FN)(AH) o kadar
~ e k’onay (HP)(ÇX)
ha st’er(i) ~ ha ster(i) ~ a ste(y)i bunun gibi, buna benzer
hi st’eri (AŞ) onun gibi, ona benzer
hi şeni (AŞ) onun için; ondan dolayı
ha-ti (FN)(AH) bu da
he-ti (FN)(AH) o da
hek-ti (FN)(AH) o da (ergatif durum)
_____________________________________________________________________________
2.5.2. Uzun köklü tekil işaret zamiri (bu, o)
______________________________________________________________________
2.5.2.1. Yakındakini gösteren : (bu)
Kök biçimi yöreye göre değişmektedir.
Batı diyalektlerde: ham-.
Orta diyalektlerin bir kısmında: haya-.
Diğer diyalektlerde: haya- ~ aya- (apsolütif durumda),
hamu- ~ amu- (kalan durumlarda).
(Batı)
|
PZ-Apso |
PZ-Cigetore |
ÇM, AŞ |
AŞ-Ortaalan |
apsolütif |
ham |
|||
postpozisyonel |
hamu |
birleşik oblik durum hamu ~ ham |
||
ergatif |
hamuk (1) |
|||
datif |
hamus (2) |
|||
genitif |
hamuş(i) |
|||
direktif |
iki-yön durumu hamuşe |
iki-yön durumu hamuşa |
hamuşa |
|
ablatif |
hamuşe |
|||
lokatif |
hamus |
hamu ~ ham |
|
|
araç durumu |
hamute |
(1) Bazen hamuko ~ hamuku
(2) Bazen hamuso ~ hamusu
(Orta・Doğu)
|
FN |
AH |
HP-P’eronit |
HP, ÇX |
apsolütif |
haya |
aya |
||
postpoz. |
haya ~ hamu |
amu |
||
ergatif |
hayak ~ hamuk |
amuk |
||
datif |
hayaz ~ hayas ~ hamuz ~ hamus |
amuz ~ amus |
||
genitif |
hayaş(i) ~ hamuş(i) |
amuş(i) |
||
direktif |
hayaşa ~ hamuşa |
hayaşe ~ hamuşe |
hayaşa ~ hamuşa |
amuşa |
ablatif |
hayaşen ~ hamuşen |
amuşen |
||
lokatif |
hayaz ~ hayas ~ hamuz ~ hamus |
amuz ~ amus |
||
araç d. |
hayate ~ hamute |
amuten |
■ Kökü hamu- ~ amu- olan biçimlerde apsolütif hariç tüm durumlarda -u vuayeli vurguludur (hamu, hamuk, hamuşa ..., amuk, amuz ...).
●●● Ergatif özneli apsolütif nesneli (Türkçe Gramerde geçişli) fiillerin nesnesi olarak (beklenen apsolütif biçimin yerine) postpozisyonel durum olan hamu biçimi, geniş alanda kullanılmaktadır. Lazcanın ergatifliği ile ilgili son derece önemli olaydır. Bu konuda daha geniş ve ince araştırma gerekmektedir. (→ 2.4.2., 2.5.2.2.)
_____________________________________________________________________________
2.5.2.2. Uzaktakini gösteren : (o)
Kök biçimi yöreye göre değişmektedir.
Batı diyalektlerde: him-
Orta diyalektlerin bir kısmında: heya-
Diğer diyalektlerde: heya- ~ eya- ~ iya- (apsolütif durumda), hemu- ~ emu- (kalan durumlarda).
(Batı)
|
PZ-Apso |
PZ-Cigetore |
ÇM, AŞ |
AŞ-Ortaalan |
apsolütif |
him |
|||
postpozisyonel |
himu |
birleşik oblik durum himu ~ him |
||
ergatif |
himuk (1) |
|||
datif |
himus (2) |
|||
genitif |
himuş(i) |
|||
direktif |
iki-yön durumu himuşe |
iki-yön durumu himuşa |
himuşa |
|
ablatif |
himuşe |
|||
lokatif |
himus |
himu ~ him |
|
|
araç durumu |
himute |
(1) Bazen himuko, himuku
(2) Bazen himuso, himusu
(Orta・Doğu)
|
FN |
AH |
HP-P’eronit |
HP, ÇX |
apsolütif |
heya |
eya ~ iya |
||
postpoz. |
heya ~ hemu |
emu |
||
ergatif |
heyak ~ hemuk |
emuk |
||
datif |
heyaz ~ heyas ~ hemuz ~ hemus |
emuz ~ emus |
||
genitif |
heyaş(i) ~ hemuş(i) |
emuş(i) |
||
direktif |
heyaşa ~ hemuşa |
heyaşe ~ hemuşe |
heyaşa ~ hemuşa |
emuşa |
ablatif |
heyaşen ~ hemuşen |
emuşen |
||
lokatif |
heyaz ~ heyas ~ hemuz ~ hemus |
emuz ~ emus |
||
araç d. |
heyate ~ hemute |
emuten |
■ Kökü himu- ~ hemu- ~ emu- olan biçimlerde Apsolütif hariç tüm durumlarda -u vuayeli vurguludur (himu, himuk, himuşa ..., hemuk, hemuz....).
●●● Ergatif özneli apsolütif nesneli (Türkçe Gramerde geçişli) fiillerin nesnesi olarak (beklenen apsolütif biçimlerin yerine) postpozisyonel durum olan himu ~ hemu biçimleri, geniş alanda kullanılmaktadır. Lazcanın ergatifliği ile ilgili son derece önemli olaydır. Bu konuda daha geniş ve ince araştırma gerekmektedir. (→ 2.4.2., 2.5.2.1.)
_____________________________________________________________________________
2.5.3. Uzun köklü çoğul işaret zamiri (bunlar, onlar)
______________________________________________________________________
2.5.3.1. Yakındakini gmsteren (bunlar)
Yöreye göre biçimi değişmektedir: hani, hantere ~ hantepe ~ hamtep ~ hamtepe ~ amtepe ~ antepe ~ antere
(Batı)
|
PZ-Apso |
PZ-Cigetore |
ÇM, AŞ |
AŞ-Ortaalan |
apsolütif |
hani |
apsolütif birleşik oblik durum hani |
||
postpozisyonel |
||||
ergatif |
hanik |
|||
datif |
hanis |
|||
genitif |
haniş(i) |
|||
direktif |
iki-yön durumu hanişe |
iki-yön durumu hanişa |
hanişa |
|
ablatif |
hanişe |
|||
lokatif |
hanis |
hani |
||
araç durumu |
hanite |
(Orta・Doğu)
|
FN |
AH (1) |
HP-P’eronit (2) |
HP |
ÇX |
apsolütif |
hantere ~ hantepe |
antepe |
|||
postpoz. |
|||||
ergatif |
hanterek ~ hantepek (3) |
antepek |
|||
datif |
hanterez ~ hanteres ~ hantepez ~ hantepes |
antepez ~ antepes |
|||
genitif |
hantereş(i) ~ hantepeş(i) |
antepeş(i) |
antepeş(i) ~ antepeyi |
||
direktif |
hantereşa ~ hantepeşa |
hantereşe ~ hantepeşe |
hantereşa ~ hantepeşa |
antepeşa |
|
ablatif |
hantereşen ~ hantepeşen |
antepeşen |
|||
lokatif |
hanterez ~ hanteres ~ hantepez ~ hantepes |
antepez ~ antepes |
|||
araç d. |
hanterete ~ hantepete |
antepeten |
(1) Arhavi diyalektlerinde bazı yörede hamtep, hamtepek, hamtepes ...
(2) Hopa diyalektlerinde bazı yörede hamtepe, hamtepek, hamtepez ......
(3) Arhavi diyalektlerinde bazı yörede ergatif vs durumları, hatepek, hatepes, hatepeşi ......
______________________________________________________________________
2.5.3.2. Uzaktakini gösteren (onlar)
Yöreye göre biçimi değişmektedir: hini, hentere ~ hentepe ~ hemtep ~ hemtepe ~ emtepe ~ entepe ~entere
(Batı)
|
PZ-Apso |
PZ-Cigetore |
ÇM, AŞ |
AŞ-Ortaalan |
apsolütif |
hini |
apsolütif birleşik oblik durum hini |
||
postpozisyonel |
||||
ergatif |
hinik |
|||
datif |
hinis |
|||
genitif |
hiniş(i) |
|||
direktif |
iki-yön durumu hinişe |
iki-yön durumu hinişa |
hinişa |
|
ablatif |
hinişe |
|||
lokatif |
hinis |
hini |
||
araç durumu |
hinite |
(Orta・Doğu)
|
FN |
AH (1) |
HP-P’eronit (2) |
HP |
ÇX |
apsolütif |
hentere ~ hentepe |
entepe |
|||
postpoz. |
|||||
ergatif |
henterek ~ hentepek (3) |
entepek |
|||
datif |
henterez ~ henteres ~ hentepez ~ hentepes |
entepez ~ entepes |
|||
genitif |
hentereş(i) ~ hentepeş(i) |
entepeş(i) |
entepeş(i) ~ entepeyi |
||
direktif |
hentereşa ~ hentepeşa |
hentereşe ~ hentepeşe |
hentereşa ~ hentepeşa |
entepeşa |
|
ablatif |
hentereşen ~ hentepeşen |
entepeşen |
|||
lokatif |
henterez ~ henteres ~ hentepez ~ hentepes |
entepez ~ entepes |
|||
araç d. |
henterete ~ hentepete |
entepeten |
(1) Arhavi diyalektlerinde bazı yörede hemtep, hemtepek, hemtepes ...
(2) Hopa diyalektlerinde bazı yörede hemtepe, hemtepek, hemtepez ......
(3) Arhavi diyalektlerinde bazı yörede ergatif vs durumları, hetepek, hetepes, hetepeşi ......
______________________________________________________________________
2.5.4. Yer bildiren uzun köklü çoğul işaret zamiri
(PZ)
hanepe buralar hanepes [lokatif] buralarda
hinepe oralar hinepes [lokatif] oralarda
(AŞ)
haminepe buralar, buralarda [birleşik oblik durum] (1)
himinepe oralar, oralarda [birleşik oblik durum] (1)
(Orta, Doğu)
hameepe buralar hameepez [lokatif] buralarda
hemeepe oralar hemeepez [lokatif] oralarda
(1) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde lokatif durum eki bulunmamaktadır. Birleşik oblik durum = postpozisyonel-ergatif-datif-lokatif durum (→ 1.1.2.1.).
● Lazcada yer ve yön bildiren çok sayıda zarf (→ 4.4.) ve fiilbaşı (→ 11.7., 19.) bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
2.6. Şahıs zamiri (ben, sen, biz, siz)
2.6.1. Birinci şahıs (ben, biz)
2.6.2. İkinci şahıs (sen, siz)
● Lazca da ancak birinci ve ikinci şahıs için özgül şahıs zamiri bulunmaktadır. (İşaret zamirleri üçüncü şahıs için şahıs zamirinin yerini tutmaktadır.)
● Şahıs zamirlerinin biçimsel ortak özelliği: apsolütif, ergatif ve datif durumları eşbiçimlidir.
● Şahıs zamirlerinin araç durumu bulunmamaktadır.
______________________________________________________________________
2.6.1. Birinci şahıs
______________________________________________________________________
2.6.1.1. Tekil (ben)
(PZ) = Pazar, (ÇM) = Çamlıhemşin, (AŞ) = Ardeşen, (FN) = Fındıklı, (AH) = Arhavi, (HP) = Hopa, (ÇX) = Çxala
|
PZ |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
ma (1) |
ma/ man (2) |
||||
pos. |
şk’imi |
çkimi |
||||
erg. |
ma (1) |
ma/ man (2) |
||||
dat. |
||||||
gen. |
şk’imi (3) |
çkimi (3) |
||||
dir. |
iki-yön d. şk’iminde/ şk’imde/ şk’imda |
iki-yön durumu şk’imda |
şk’imda |
çkimda |
çkimde |
çkimda |
abl. |
şk’imde |
çkimden |
||||
lok. |
ø |
ma (4) |
ø |
|||
ens. |
ø |
(1) Apsolütif, ergatif ve datif eşbiçimlidir. Ayrıca “man do si”(benimle sen) deyiminde man biçimini alır.
(2) Apsolütif, ergatif ve datif eşbiçimlidir. Ayrıca “man do si” (benimle sen), “man-ti” (ben de) vs deyimlerinde man biçimini alır. Bazı diyalektlerde daima man olur.
(3) Vuayel önünde bazen şk’im ~ çkim.
(4) FN-Ç’anapet diyalektinde lokatif durumdaki şahıs zamirli sözdizimi isteyen bir adet fiil keşfedilmiştir. (Diğer diyalektlerde lokatif durumdaki şahıs zamiri bulamadık.)
Mteliz ma dulya dulamz. Herkesin [dat.] işi [aps.] bana [lok.] düşer.
● Genitif biçiminin üç çeşit kullanımı vardır.
(a) İsim önünde tamlayıcı olur.
şk’imi nana ~ çkimi nana benim anne
şk’im(i) oxor(i) ~ çkim(i) oxor(i) benim ev
(b) İsim arkasına eklenerek birleşik kelime oluşturur.
nana-şk’imi ~ nana-çkimi annem
oxori-şk’imi ~ oxori-çkimi evim
(c) Tek başına yüklem olur.
Ham şkim(i) on. ~ Haya çkimi ren. Bu benimdir.
● İsim arkasına genitif şahıs zamiri eklendiğinde birleşik kelime olup durum göstergeleri zamirin arkasına eklenir.
(ergatif)
şk’imi nanak ~ çkimi nanak benim anne
nana-şk’imik ~ nana-çkimik annem
(lokatif)
şk’imi oxoris ~ çkimi oxoriz benim evde
oxori-şk’imis ~ oxori-çkimiz evimde
______________________________________________________________________
2.6.1.2. Çoğul (biz)
|
PZ |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
şk’u |
çku/ çkun |
çkin |
|||
pos. |
şk’uni |
çkuni |
çkini |
|||
erg. |
şk’u |
çku/ çkun |
çkin |
|||
dat. |
||||||
gen. |
şk’uni (1) |
çkuni (1) |
çkini (1) |
|||
dir. |
iki-yön d. şk’uninde/ şk’unde/ şk’unda |
iki-yön d. şk’unda |
şk’unda |
çkunda |
çkunde |
çkinda |
abl. |
şk’unde |
çkunden |
çkinden |
|||
lok. |
ø |
çku (2) |
ø |
|||
ens. |
ø |
(PZ) (ÇM)(AŞ) (FN)(AH) (HP)(ÇX)
(1) Vuayel önünde bazen şk’un ~ çkun ~ çkin.
(2) FN-Ç’anapet diyalektinde lokatif durumdaki şahıs zamirli sözdizimi isteyen bir adet fiil keşfedilmiştir. (Diğer diyalektlerde lokatif durumdaki şahıs zamiri bulamadık.)
Mteliz çku dulya dulamz. Herkesin [dat.] işi [aps.] bize [lok.] düşer.
● Genitif durumdaki kullanımı tekil biçimininki ile aynıdır.
● şk’unepe ~ çkunepe ~ çkinepe (bizimkiler) kelimesi, bu zamirin genitif kökünden oluşmuştur.
______________________________________________________________________
2.6.2. İkinci şahıs
______________________________________________________________________
2.6.2.1. Tekil (sen)
|
PZ |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
si (1) |
si/ sin (1) |
||||
pos. |
sk’ani |
skani |
||||
erg. |
si (1) |
si/ sin (2) |
||||
dat. |
||||||
gen. |
sk’ani (3) |
skani (3) |
||||
dir. |
iki-yön d. sk’aninde/ sk’ande/ sk’anda |
iki-yön durumu sk’anda |
sk’anda |
skanda |
skande |
skanda |
abl. |
sk’ande |
skanden |
||||
lok. |
ø |
si (4) |
ø |
|||
ens. |
ø |
(1) Apsolütif, ergatif ve datif eşbiçimlidir. Ayrıca “sin do ma”( seninle ben) deyiminde sin biçimini alır.
(2) Apsolütif, ergatif ve datif eşbiçimlidir. Ayrıca “sin do ma”, “sin-ti”(sen de) vs deyimlerinde sin biçimini alır.
(3) Vuayel önünde bazen sk’an ~ skan.
(4) FN-Ç’anapet diyalektinde lokatif durumdaki şahıs zamirli sözdizimi isteyen bir adet fiil keşfedilmiştir. (Diğer diyalektlerde lokatif durumdaki şahıs zamiri bulamadık.)
Mteliz si dulya dulamz. Herkesin [dat.] işi [aps.] sana [lok.] düşer.
■ Genitif durumdaki kullanımı birinci şahıs zamirininki ile aynıdır. İsim arkasına genitif biçimi eklenerek birleşik kelime oluştuğunda durum göstergeleri zamir arkasına eklenir.
(ergatif)
sk’ani nanak ~ skani nanak senin anne
nana-sk’anik ~ nana-skanik annen
(lokatif)
sk’ani oxoris ~ skani oxoriz senin evinde
oxori-sk’anis ~ oxori-skaniz evinde
______________________________________________________________________
2.6.2.2. Çoğul (siz)
|
PZ |
ÇM, AŞ |
AŞ-doğu |
FN |
AH |
HP, ÇX |
aps. |
t’k’va |
tkva/ tkvan |
tkvan |
|||
pos. |
t’k’vani |
tkvani |
||||
erg. |
t’k’va |
tkva/ tkvan |
tkvan |
|||
dat. |
||||||
gen. |
t’k’vani (1) |
tkvani (1) |
||||
dir. |
iki-yön d. t’k’vaninde/ t’k’vande/ t’k’vanda |
iki-yön d. t’k’vanda |
t’k’vanda |
tkvanda |
tkvande |
tkvanda |
abl. |
t’k’vande |
tkvanden |
||||
lok. |
ø |
tkva (2) |
ø |
|||
ens. |
ø |
(1) Vuayel önünde bazen t’k’van ~ tkvan.
(2) FN-Ç’anapet diyalektinde lokatif durumdaki şahıs zamirli sözdizimi isteyen bir adet fiil keşfedilmiştir. (Diğer diyalektlerde lokatif durumdaki şahıs zamiri bulamadık.)
Mteliz tkva dulya dulamz. Herkesin [dat.] işi [aps.] size [lok.] düşer.
● Genitif durumdaki kullanımı tekil biçimininki ile aynıdır.