3. Sıfat
3.1. Zamirler (= adıllar) ile ortak kökenli sıfatlar
3.2. Sayılar ve sayısal ifadeler
3.3. Diğer sıfatlar
3.4. İkinci öğesi sıfat olan birleşik isimler
3.5. Sıfatın isimleştirilmiş biçimi
3.6. Sıfat + -şi, -ş(i)
3.7. Sıfatın üstünlük derece ifadesi
● Lazcada sıfatlar, aynen zarflar (= belirteçler) gibi, tekbiçimlidir. Yani, isimlerin tersine, ne durum ekleri ne de çoğul eki alırlar. Fiillerin tersine şahıs eki, kip eki, zaman eki vs almazlar. Bu çalışmada Lazca sıfat ve zarf terimlerinin tanımı şöyledir :
Sıfat = Tekbiçimli kelimeler arasında ya aracısız (isim tamlayanı olarak) ya da yüklem olarak isim determine (*) edenler
Zarf = Tekbiçimli kelimeler arasında fiil, sıfat, başka zarf veya cümle determine (*) edenler
(*) determine etmek : tamlamak, nitelemek, belirtmek < fransızca déterminer
Tekbiçimli kelimeler arasında “hem isim hem de fiil, sıfat, başka zarf veya cümle determine edenler” ise, tanımımıza göre “hem sıfat hem zarf” olarak sınıflandırılmıştır.
● Partisipler, fiilden türemiş sıfat ve zarftır (→14.).
● Sıfat, zarf ve isim türeten çok sayıda yapım eki bulunmaktadır (→ 4., 20.).
● Sıfatlar isimleştirilebilmektedir. O durumda çoğul eki ve durum ekleri alırlar.
■ Sıfatlarda vurgu kuralları isimlerdeki ile aynıdır. Bazı sayı sıfatları, tüm diyalektlerde, konson fonemi ile bitmektedir. Bu tip sayı sıfatlarında vurgu, kelimenin son hecesinde bulunmaktadır.
______________________________________________________________________
●●● “Bozulmuş çalışma”da sıfat teriminin karşılığı olarak coxoşi noçine (63 s.), ve zarf teriminin karşılığı olarak verbişi noçine (p. 71) biçimleri, parantez içine hiç açıklama olmaksızın yazılmıştır. Her ikisi de silinmesi gereken yanlışlıktır. Coxoşi biçimi “ismin” anlamına, verbişi ise “fiilin” anlamına gelebilir. Ama noçine biçimi hiç bir anlama gelmemektedir.
______________________________________________________________________
3.1. Zamirler (= adıllar) ile ortak kökenli sıfatlar
3.1.1. √mi
3.1.2. √mu
3.1.3. (?)√mu + √ni [boş madde]
3.1.4. √na
3.1.5. √ha ~ √a, √hi ~ √he ~ √e
3.1.6. (?)Şahıs zamirlerinden türemiş sıfat [boş madde]
● Soru sıfatları, belgisiz sıfat olarak da kullanılmaktadır (→ 16.2. Taviz cümlemsileri).
______________________________________________________________________
3.1.1. √mi “kim”
______________________________________________________________________
3.1.1.1.
umiteli (Orta, Doğu)(1) kimsesiz
< miti (kimse) + iki-taraf-ek (2) {u-......-eli}(-siz)
● umiteli, “hem sıfat hem de zarf olan” kelimedir (→ 4.1.1.).
● {u-......-eli} eki, tüm Lazca diyalektlerde bulunmaktadır. Ancak Batı diyalektlerde zamirlere eklenmez: yalnız isimlere eklenir (→ 3.3.3.5.). Aynı anlam veren son-edat (→ 5.2.1. sure, suzi) ile gezen-edat (3) (→ 5.4.1. dixo) maddelerine de bakınız.
(1) Orta, Doğu : Orta (= Fındıklı, Arhavi) ve Doğu (= Hopa, Çxala) diyalektlerde
(2) iki-taraf-ek : bu metnin yazarı tarafından önerilmiş yeni bir terimdir. Fransızca circonfixe ve İngilizce circumfix terimlerinin karşılığı olarak kullanılmıştır.
(3) gezen-edat : bu metnin yazarı tarafından önerilmiş yeni bir terimdir. Fransızca ve İngilizce ambiposition teriminin karşılığı olarak kullanılmıştır.
______________________________________________________________________
3.1.2. √mu “ne”
______________________________________________________________________
3.1.2.1.
muç’e (PZ)
muç’o[1] (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)
muç’o[1] ~ muç’oşi (HP)(ÇX) [1](isim tamlayanı olarak) nasıl [Yanlış kullanım ?]
[2](yüklem olarak) sağlık bakımından nasıl
●●● Çok sayıda Laz şöyle düşünmektedir: “Bazı Lazlar muper(i) (ne biçim) kelimesinin kullanılması gerektiği yerde yanlışlıkla muç’e ~ muç’o kelimesini kullanıyorlar. Türkçe ‘nasıl’ kelimesinin kopyasını yapıyorlar.”
[1] İsim tamlayanı olarak kullanım [Yanlış kullanım ?]
Muç’e k’oçi on ? (PZ) Nasıl bir adamdır ?
Muç’o k’oçi on ? (ÇM)(AŞ)
Muç’o k’oçi ren ?
~ Muç’o k’oçi yen ? (FN)(AH)(HP)
[2] Yüklem olarak kullanım
Muç’e ore ? (PZ) Nasılsın ? ; Sağlık durumun nasıldır ?
Muç’ or ? (ÇM) (1)
Muç’ ore ? (AŞ)(FN)(AH) (1)
Muç’oşi ye ? (HP)(ÇX)
(1) Muç’o kelimesinin sonundaki -o fonemi, aynı vuayel ile başlayan or ~ ore önünde kaybolur.
● Muç’e ~ muç’o ~ muç’oşi, bu çalışmada “hem sıfat hem zarf” olan kelimelerden olarak sınıflandırılmıştır (→ 4.1.2). Ancak daha geniş alanda anlambilimsel inceleme gerekmektedir.
● Bu sıfat ile eşbiçimli birer adet ön-edat ile cümlemsi ön-edatı bulunmaktadır (→ 5.1.1. muç’o[2] “sanki” ; 6.1.1. muç’o[3] “~ir ~mez”).
Bu sıfattan türemiş zarf : muç’otiyen (FN) mevcut hali ile
Bu, {muç’o-ti yen}(ne halde ise) taviz cümlemsisinin birleşik-zarflaşmış hali olması gerek. Fındıklı diyalektlerinde mitiyen (her kim)(→ 2.1.2.4.), mutuyen (her ne)(→ 2.2.2.4.) gibi aynı şekilde oluşmuş birleşik zamir de bulunmaktadır. Taviz cümlemsisi 16’ıncı bölümde anlatılmaktadır (→ 16.2.).
■ Bu zarfın vurgusu baştaki hecede bulunmaktadır. Bu kelimedeki {-ti-} eki, kendisi vurgusuz olup eklendiği kelimenin vurgu yerini değişmez.
______________________________________________________________________
3.1.2.2.
muper(i)(1) biçim olarak nasıl, ne tür, ne biçim
(Ör.: muper k’oçi nasıl adam ; muper k’oçepe nasıl adamlar)
(1) Pazar diyalektlerinde muyaper(i)
● Lazca sıfatlar, isimleştirildiklerinde çoğul eki ve durum ekleri alırlar. Muper(i) sıfatı, isimleştirilince çoğul biçimi muperepe (ne tür olanlar) olur. Muperepe, Çamlıhemşin, Ardeşen, Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde “ne” anlamına gelen soru zamiri (ve belgisiz zamir) mu’nun çoğul biçimi olarak kullanılmaktadır.
Ayrıca “kim” anlamına gelen soru zamiri (ve belgisiz zamir) mi’nin çoğul biçimlerinden biri olan miperepe kelimesinin de, muperepe biçiminin mevcut olduğu yörede kullanıldığına dikkat ederek, “{mu → muperepe} olduğuna göre {mi → miperepe} olması gerek” diye örneksemenin sonucu olarak meydana geldiği varsayılabilmektedir (→2.2.).
○ Bu kelimeden türemiş zarf : muperitiyen (FN) olduğu hali ile
● Bu, {muperi-ti yen}(ne biçimde ise) taviz cümlemsisinin birleşik-zarflaşmış hali olması gerek. Fındıklı diyalektlerinde muç’otiyen ile hemen hemen aynı anlamında kullanılmaktadır.
■ Bu zarfın vurgusu baştan ikinci hecesindedir. Bu kelimedeki {-ti-} eki, kendisi vurgusuz olup eklendiği kelimenin vurgu yerini değişmez.
______________________________________________________________________
3.1.2.3.
umuteli (O + D) bir şeysiz
< mutu (bir şey) + iki-taraf ek{u-......-eli}(...-siz)(1)
(1) → 3.1.1., 3.3.3.5.
● Umuteli, “hem sıfat hem zarf” olan kelimedir (→ 4.1.3.).
_____________________________________________________________________________
3.1.2.4.
muk’u (PZ) ne kadar
●●● İsmail Avcı Bucaklişi tarafından biçimsizleştirilmiş “Lazca Gramer – Laz Grammar – Lazuri Grameri” (İstanbul, 2003) [kısaca “Bozulmuş çalışma”] 63 ~ 64’üncü sayfalarında yazıldıklarına göre “nak’u ~ nak’o ancak miktar için kullanılır; muk’u ise zaman için kullanılır. Yalnız Ardeşen diyalektlerinde nak’u kelimesi zaman için dahil kullanılır” diye anlaşılmaktadır. Burada mavi harfler ile yazılan iddia yalandır. Tüm diyalektlerde nak’u ~ nak’o zaman dahil her şey için kullanılır. Ayrıca sırf Pazar diyalektlerinde eşanlamlı muk’u kelimesi de kullanılır. (→ 3.1.4.).
Bu konuda Internet yoluyla beni bilgilendiren Pazar’lı Laz dostlarıma teşekkür ederim. Sayenizde yeni Lazca Gramer’imizin değeri gittikçe artıyor.
______________________________________________________________________
3.1.3. (?)√mu + √ni “kendi” [boş madde]
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● Hayali kelimeler
Bozulmuş çalışma’nın 65’inci sayfasında, kökeni √mu ile √ni olan “şahıs sıfatları” gösterilmektedir. Bunların hem biçimi, hem anlamı, hem de kullanıldığı yöre, araştırılıp doğrulanması gerekmektedir. Şayet doğru ise.
? muşeburi (1) [tüm diyalektlerde] = [Türkçe versiyona göre] kendisine özgü
= [İngilizce versiyona göre] ona özgü
? nişeburi (2) [yalnız Hopa’da] = onlara özgü
? ninteşeburi (3) [yalnız Fındıklı’da] = kendilerine özgü
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (1) “muşeburi” biçimine hiç bir yerde rastlamadım.
Orta ve Doğu diyalektlerinde buna yakın biçimli muşebu(r)a kelimesi mevcuttur. Tekil şahıs ile ilgili olarak “kendiliğinden, kimseye danışmadan, kimseye sormadan, kendi iradesiyle, kendi kararıyla; kendine özgü bir şekilde” gibi anlam taşıyan bir zarftır (*) (→ 4.1.2.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (2) “nişeburi” biçimine de hiç rastlamadım. Şayet mevcut ise de, kökeni √ni olduğuna göre, anlamı “onlara ....” değil “kendilerine ....” olması gerek.
Ayrıca Arhavi ve Doğu kısmı diyalektlerinde kökeni √ni (= kendileri) olan hiç bir kelime bulunmamaktadır.
Fındıklı diyalektlerinde buna yakın biçimli nişebu(r)a kelimesi mevcuttur. Çoğul sahıs ile ilgili olarak “kendiliklerinden; kendilerine özgü bir şekilde” gibi anlam taşıyan zarftır (*)(→ 4.1.2.).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● (3) “ninteşeburi” biçimine de rastlamadım.
Fındıklı diyalektlerinde buna yakın biçimli ninteşebu(r)a kelimesi mevcuttur. Yukarıda anlatılan nişebu(r)a ile eşanlamlı bir zarftır (→ 4.1.2.).
______________________________________________________________________
3.1.4. √na
______________________________________________________________________
3.1.4.1. nam hangi
(Ör. : nam bere “hangi çocuk” ; nam berepe “hangi çocuklar”)
______________________________________________________________________
3.1.4.2. nak’u ~ nak’o ne kadar, kaç
(Ör. : nak’u tuta ~ nak’o tuta “kaç ay”)
● Soldaki nak’u biçimi Batı diyalektlerde, sağdaki nak’o biçimi Orta ve Doğu diyalektlerde kullanılmaktadır.
●●● Bozulmuş çalışma’nın 63 ~ 64’üncü sayfalarında yazıldıklarına göre “nak’u ~ nak’o ancak miktar için kullanılır; muk’u ise zaman için kullanılır. Yalnız Ardeşen diyalektlerinde nak’u kelimesi zaman için dahil kullanılır” diye anlaşılmaktadır. Burada mavi harfler ile yazılan iddia yalandır. Tüm diyalektlerde nak’u ~ nak’o zaman dahil her şey için kullanılmaktadır. Ayrıca sırf Pazar diyalektlerinde eşanlamlı muk’u kelimesi de kullanılır. (→ 3.1.2.).
● nak’u ~ nak’o “hem sıfat hem zarf olan” kelimedir (→ 4.1.2., 4.1.4.).
○ Bu kelimeden türemiş zarf : nak’us ~ nak’oz ~ nak’os kaça, ne kadara
● Bu zarfın sonundaki ek, isimlerin datif durum eki ile eşbiçimlidir.
______________________________________________________________________
3.1.5. √ha ~ √a, √hi ~ √he ~ √e
______________________________________________________________________
3.1.5.1.
ham ~ ha (~ a) ~ am bu
ham bere ~ am bere bu çocuk
ham berepe ~ am berepe bu çocuklar
him ~ hem ~ he ~ em o
● (Batı, Orta) Genelde ham, him ~ hem. Birleşik kelimelerde bazen ha-, a-, am-. Arhavi diyalektlerinde bazen ha, he.
andğa (Batı, AH) ~ handğa (FN) bugün
amser(i) bu gece
● (Doğu) Genelde /h/ fonemi, ünlemler dışında telaffuz edilmez. Dolayısiyle çoğu zaman am, em. Fakat Hopa ilçesinin batı kesiminde ham, hem biçimleri de gözlemlenmektedir.
______________________________________________________________________
3.1.5.2.
hak’u ~ hak’o ~ ak’o bu kadar
hik’u ~ hek’o ~ ek’o o kadar
Bunlar “hem sıfat hem zarf” olan kelimedirler (→ 4.1.5.).
______________________________________________________________________
3.1.5.3.
haşo ~ aşo böyle
hişo ~ heşo ~ eşo öyle
Bunlar “hem sıfat hem zarf” olan kelimedirler (→ 4.1.5.).
______________________________________________________________________
3.1.5.4. (AD-Ok’ordule vb)
haşi bunun gibi, buna benzer
heşi onun gibi, ona benzer
______________________________________________________________________
3.1.6. (?) Şahıs zamirleri ile ortak kökenli sıfatlar [boş madde]
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
{-eburi} soneki (PZ)(ÇM)(AŞ)
●●● Tercüme hatası ?
Bozulmuş çalışma’nın 65’inci sayfasında aşağıda ok işaretinden sağda gösterilen dört kelimenin “şahıs sıfatları” olarak Batı diyalektlerde kullanıldığı yazılıyor.
(Batı)
şk’imi → şk’imeburi ? bana özgü
sk’ani → sk’aneburi ? sana özgü
şk’uni → şk’uneburi ? bize özgü
t’k’vani → t’k’vaneburi ? size özgü
Çok sayıda Pazarlı, Çamlıhemşinli ve Ardeşenli Laz (hatta başka yörelerde oturan Lazlar bile), buradaki Türkçe çevirinin yanlış olduğunu söylemektedir.
Bu kelimeler “bence, sence, bizce, sizce” anlamında zarf olarak Batı diyalektlerde mevcuttur (→ 4.1.6.). Ama isim tamlayanı veya yüklem olarak yukarıda gösterilen anlamda kullanımı henüz gözlemlenmemiştir. Dolayısiyle bunlar, araştırmanın bugünkü aşamada sıfat olarak kabul edilememektedir. Bu konuda kesin sonuca varmak için daha ince alan çalışmaları gerekmektedir.
●●● Bozulmuş çalışma’nın 65’inci sayfasındaki açıklamaya göre Orta ve Doğu diyalektlerde de biçimi bir az değişmesine rağmen aynı soneki ile oluşup aynı anlam taşıyan “şahıs sıfatları”nın bulunduğu anlaşılmaktadır. Halbuki orada gösterilen biçimleri, Orta ve Doğu diyalektlerde hiç gözlemlenmemektedir.
● Batı diyalektlerde kullanılan {-eburi} soneki ile Orta ve Doğu diyalektlerde kullanılan {-ebura} soneki için → 4.1.3., 4.1.6., 4.6., 20.
______________________________________________________________________
3.2. Sayılar ve sayısal ifadeler
3.2.1. Asal sayılar
3.2.2. Sıra belirten sayılar
3.2.3. Diğer sayısal ifadeler
3.2.4. Kesirler [boş madde]
______________________________________________________________________
3.2.1. Asal sayı
Lazca sayılama , 10 kaidesi ile 20 kaidesinden oluşmaktadır.
1’den 10’a kadar sayıları sade kelimeler ile, 11’den 19’a kadar sayıları “10 + 1”, “10 + 2” vs anlamına gelen birleşik kelimeler ile ifade edilir.
0 = ø [yok](1) 10 = vit (*)
1 = ar ~ a (2) 11 = vit’oar ~ vit’var
2 = jur ~ cur (3) 12 = vit’ojur ~ vit’ocur (3)
3 = sum 13 = vit’osum
4 = otxo 14 = vit’otxo
5 = xut (*) 15 = vit’oxut (*)
6 = aşi 16 = vit’oaşi ~ vit’vaşi
7 = şk’it ~ şkit ~ şkvit (*) 17 = vit’oşk’it ~ vit’oşkit ~ vit’oşkvit (*)
8 = ovro ~ orvo 18 = vit’ovro ~ vit’orvo
9 = çxoro ~ nçxoro 19 = vit’oçxoro ~ vit’onçxoro
● (1) 0(sıfır)’ı ifade eden aslı Lazca kelime bulunmamaktadır. Türkçe-Lazca iki dilli Lazlar ise, Türkçe’de bulunan Arapça kökenli “sıfır” kelimesini azçok Lazcalaştırıp kullanmaktalar.
● (2) Lazca “bir” sayısı (ar kelimesi), birçok diğer dillerde de olduğu gibi, “herhangi bir” anlamında belgisiz sıfat olarak da kullanılmaktadır.
Ayrıca “bir kere” anlamında zarf olarak da kullanılmaktadır (→ 4.3.).
● (3) [jur ~ cur, vit’ojur ~ vit’ocur] Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerindeki bir fonem ( / c / ), genelde diğer diyalektlerdeki iki adet foneme ( / j / ile / c / ) denk düşmektedir. Bu metinde bir kelimenin temsili biçimi J harfi ile yazılırsa mutlaka C harfi ile yazılan yöresel değişkeni bulunmaktadır.
● (*) Ardeşen diyalektlerinde konson grubu önünde xuti, şk’iti, viti, vit’oxuti, vit’oşk’iti vs şeklini alır. Örnek: xuti ndğa = beş gün, vit’oxuti ndğa = onbeş gün.
■ Lazca 1, 2, 3, 5, 7 ile10 sayıları, kökü konson ile biten kelimelerdir. Birleşik kelimenin sonuncu üyesi olunca, tekheceli olsa da, vurgulu telaffuz edilmektedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
20 sayısı sade bir kelime ile, 21’den 30’a kadar sayıları “20 + 1”, “20 + 2”, “20 + 10” vs anlamına gelen kelimeler ile, 31’den 39’a kadar sayıları “20 + 10 + 1”, “20 + 10 + 2” vs anlamına gelen kelimeler ile ifade edilir. (Lazca do kelimesi bir bağlaçtır. → 7.1.)。
20 = eçi 30 = eçi do vit
21 = eçi do ar 31 = eçi do vit’oar ~ eçi do vit’var
22 = eçi do jur ~ eçi do cur 32 = eçi do vit’ojur ~ eçi do vit’ocur
23 = eçi do sum 33 = eçi do vit’osum
24 = eçi do otxo 34 = eçi do vit’otxo
25 = eçi do xut 35 = eçi do vit’oxut
26 = eçi do aşi 36 = eçi do vit’oaşi ~ eçi do vit’vaşi
27 = eçi do şk’it ~ eçi do şkit 37 = eçi do vit’oşk’it ~ eçi do vit’oşkit
~ eçi do şkvit ~ eçi do vit’oşkvit
28 = eçi do ovro ~ eçi do orvo 38 = eçi do vit’ovro ~ eçi do vit’orvo
29 = eçi do çxoro ~ eçi do nçxoro 39 = eçi do vit’o(n)çxoro
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
40 = 2 x 20, 41 = 2 x 20 + 1, ...... 50 = 2 x 20 + 10, ......60 = 3 x 20, ...... 70 = 3 x 20 + 10, ...... 80 = 4 x 20, ...... 90 = 4 x 20 + 10, ..... 99 = 4 x 20 + 10 + 9, ......
40 = jureneçi ~ cureneçi ,
41 = jureneçi do ar ~ cureneçi do ar, ......
50 = jureneçi do vit ~ cureneçi do vit,
52 = jureneçi do vit’ojur ~ cureneçi do vit’ocur, ......
60 = sumeneçi, ......
70 = sumeneçi do vit, ......
80 = otxoneçi, ......
90 = otxoneçi do vit, ......
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
100 sayısı, sade kelimedir.
100 = oşi, 200 = jur oşi ~ cur oşi, 300 = sum oşi, 400 = otxo oşi, ......
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
1000 sayısını ifade eden iki adet kelime bulunmaktadır: vit’oşi (= 10 x 100) ile şilya (1).
4835 = otxo şilya do ovro oşi do eçi do vit’oxut
● (1) Lazca şilya kelimesinin biçimi, Rumca χίλια kelimesine oldukça yakındır.
Bugün Lazcanın konuşulduğu bölge (= Karadeniz’in Güneydoğu sahilleri), M.Ö. 700 yıllarında Rumların yerleşme yeri olmuştur. Lausanne andlaşmasından (1923) sonraki dönemde Türkiye ile Yunanistan arasında nüfus mübadele edilinceye kadar Lazlar ile Rumlar komşu idiler.
(Türkiye’de yaşayan Müslüman Rumlar o dönemde mübadele konusu olmamışlar. Trabzon’un Çaykara, Of vs ilçelerinde bugün de çok sayıda Rumca konuşan Müslüman yaşamaktadır. Ayrıca İstanbul, Gökçeada [=İmroz] ve Bozcaada’daki [= Tenedos] Hıristiyan Rumlar da o dönemde mübadele konusu olmamışlar.)
Lazcada Rumca Karadeniz diyalektleri ile ortak kelime (= aynı veya benzer biçimli olup eşanlamlı olan kelime) az çok bulunmaktadır (*).Bunların her biri, Rumcadan Lazcaya geçmiş olabilir, Lazcadan Rumcaya geçmiş olabilir, üçüncü bir dilden hem Lazcaya hem Rumcaya girmiş de olabilir, tesadüfen benziyor da olabilir. Lazcanın eski çağdaki halini bilme imkanımız olmadığına göre çeşitli varsayım yapılabilirken çoğu zaman hiçbirinin ispatlanması mümkün değildir.
(*)Örneğin Rumca καράβι (gemi) ile Lazca (HP) k’aravi (gemi). Rumca kelimesinin telaffuzu “karâvi”, Uluslar arası Fonetik Alfabesi ile [kará:vi] yazılır.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 000 000 = milyon(i) (1)
1 000 000 000 = milyar(i) (2)
1 000 000 000 000 = trilyon(i) (3)
(1) < Türkçe milyon < Fransızca million
(2) < Türkçe milyar < Fransızca milliard
(3) < Türkçe trilyon < Fransızca trillion (*)
(*) Eskiden “1012”, 1948 yılından beri “1018 ”
______________________________________________________________________
3.2.2. Sıra belirten sayılar
Lazcada sıra belirten sayılar, asal sayıya {ma-......-a}, {ma-......-ani},{ma-......-tani} ve {ma-......-oni} iki-taraf ekleri veya {-oni},{-tani}, {-(i)neri} sonekleri eklenerek oluşturulduğu gözlemlenir. Ancak tüm sayılara sahip olan diyalekt pek nadiren bulunur. (FN diyalektindeki artani biçimi istisnaîdir.)
maaroni (PZ), maroni/ aroni (ÇM), aroni/ artani (FN-Ç’anapet), maarani (AH-Borğola) : birinci (*)
majura/ majurani/ mancura/ mancurani; juroni (FN-Ç’anapet) : ikinci; öbür, öteki
masuma/ masumani; sumoni (FN-Ç’anapet) : üçüncü
maotxani/ mayotxani; otxoni (FN-Ç’anapet) : dördüncü
maxutani; xutineri (PZ), xutoni (FN-Ç’anapet) : beşinci
maaşani/ maaşineri/ aşineri (PZ), maşitani (ÇM), aşitani/ aşoni (FN-Ç’anapet); maaşani (AH-Borğola) : altıncı
maşk’itani/ şk’itineri (PZ), maşk’itani/ maşkitani; şkitani/ şkitoni (FN-Ç’anapet) : yedinci
maovrani/ ovroneri (PZ), movroni/ maovroni (ÇM), ovrotani/ ovroni (FN-Ç’anapet), maovroni (AH-Borğola) : sekizinci
çxovroni/ çxoroni (ÇM), çxoroni/ nçxoroni (FN-Ç’anapet), mançxoroni (AH-Borğola) : dokuzuncu
mavit’ani/ vit’ineri (PZ), mavit’oni (ÇM), vitani/ vitoni (FN-Ç’anapet); mavit’ani (AH-Borğola); mavitani (AK) : onuncu
vit’o-aroni (PZ)(ÇM), vit’varoni (FN-Ç’anapet) : onbirinci
maeçoni (ÇM), eçoni (FN-Ç’anapet) : yirminci
(*) Bunun dışında “ilk” anlamında kullanılan sift’eneri (PZ-Cigetore), emogindeni (ÇM), moç’k’a (FN)(AH), iptineri (FN)(AH), ve iftineri (AK) sıfatları de vardır.
______________________________________________________________________
3.2.3. Diğer sayısal ifadeler
______________________________________________________________________
3.2.3.1.
gverdi yarım
do gveri ~ do gveyi (*) buçuk
ar do gveri ~ ar do gveyi bir buçuk
jur do gveri ~ cur do gveri ~ jur do gveyi iki buçuk
(*) Ardeşen diyalektlerinde do gverdi: ar do gverdi (bir buçuk) vs.
______________________________________________________________________
3.2.3.2.
tito (sıfat) birer
tito tito (zarfsal deyim) birer birer
______________________________________________________________________
3.2.3.3.
jur jur ~ cur cur (sıfat) ikişer; (zarf) ikişer ikişer
sum sum (sıfat) üçer; (zarf) üçer üçer
otxo otxo (sıfat dörder; (zarf) dörder dörder
_____________________________________________________________________________
3.2.3.4. Sonek {-ti}
arti ötekisi
artik’arti~ artikarti birbirini
ju(r)i-ti ~ curi-ti her ikisi, ikisi de
sumi-ti her üçü, üçü de
otxi-ti ~ otxo-ti her dördü, dördü de
xu-ti ~ xuti-ti her beşi, beşi de
vi-ti ~ viti~ti her onu, onu da
● Bağlaç {-ti}’ye de bakınız (→ 7.2.).
■ Sonek {-ti}, eklendiğinde kelimenin vurgu yerini değiştirmez. Artik’arti ~ artikarti kelimesinde vurgu sondan ikinci hecede bulunur. Kalan örnek kelimelerinde en baştaki hece vurguludur.
_____________________________________________________________________________
3.2.4. Kesirler [boş madde]
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● Hayali yapım eki
Bozulmuş çalışma’nın 68’inci sayfasında yazıldıklarına göre “Fındıklı diyalektlerinde kesir sayı ifade eden iki-taraf ek {na- ... -ari} mevcuttur. Örnek : najurari (ikide bir), nasumari (üçte bir), naotxari (dörtte bir), naxutari (beşte bir), .... naoşali (yüzde bir)”.
İsmail Avcı Bucaklişi ile Hasan Uzunhasanoğlu tarafından yazılmış “Lazca-Türkçe Sözlük”(İstanbul, 1999) 300 ~ 301’inci sayfalarında da buna yakın “nasumari (üçte bir), naotxali (dörtte bir), naxutali (beşte bir)” diye tasvir bulunmaktadır.
Halbuki bu iki yazar haricinde bu “örnekleri” duymuş olan hiç bir Laz’a rastlayamadım.
Hasan Uzunhasanoğlu’na soru sorduğumda e-posta ile şöyle cevap verdi:
《... Nasumori ve naotxali kelimelerini Megrelceden aldık. Zira Lazcada kesir sayılarını ifade edecek bir ifade kalıbına şimdiye dek rastlamadık. Ayrıca, “nasumari” değil “nasumori” olacak, doğrusu. Ben bunu ikinci baskı için tashih (düzelti) yaparken düzelttim. Bu iki kelimeyi OGNİ dergisinin 4. sayısından aldım. (......) Benzer biçimde “naxutali” kelimesi de sözlükte yer alıyor. Elimde Gürcistan’dan getirttiğim ve akademisyenlerin hazırladığı üç ciltlik bir Megrelce-Gürcüce sözlük var. Her üçü de sözlükte mevcut. ...... 》
Şayet Megrelce-Gürcüce sözlükte mevcut olan Megrelce kelimeler Lazca-Türkçe sözlükte “Lazca kelime” olarak yer alabiliyorsa, Fransızca-İtalyanca sözlükte mevcut olan Fransızca kelimeler de Romence-Türkçe sözlükte “Romence kelime” olarak yer alabilecektir, çünkü Romence ile Fransızca, her ikisi de Latinceden türemiş kardeş diller........
Bu yapım eki ile örnekleri, UYDURMAdır. Bilimsel çalışmada bunların yeri yoktur.
______________________________________________________________________
3.3. Diğer sıfatlar
3.3.1. Sade kelimeler
3.3.2. Sıfattan türemiş sıfatlar
3.3.3. İsimden türemiş sıfatlar
● Zarftan türemiş sıfatlar için → 4.1., 4.2., 4.4.
______________________________________________________________________
3.3.1. Sade kelimeler
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
kçe beyaz
uça siyah
mç’ita kırmızı
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
m3ik’a ~ m3ika az
a(r) m3ik’a ~ a(r) m3ika bir az
opşa (PZ)(1) çok
zade (ÇM)(AŞ) (2)
dido (Orta)
iyo (Doğu)
● Burada gösterilen kelimeler hem sıfat hem zarflar.
● (1) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde : opşa = dolu.
■ (2) Zade kelimesinde vurgu, istisna olarak son hecesindedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
didi büyük
3’ulu (Batı) ~3’ut’a (FN) küçük
~ ç’ut’a (AH) ~ ç’it’a (HP)(ÇX)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
gunz*e (Batı)(FN)(AH) ~ ginz*e (Doğu) uzun
mk’ule kısa
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
mçxu kalın
mç’ipe ince
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
mçxvapa ~ çxvapa sıcak (hava)
t’u3a sıcak (sıvı veya katı madde)
ini (Batı, Orta) ~ x’ini (*)(Doğu) soğuk
●●● (*) Hopa ve Çxala diyalektlerinde gözlemlenen x’ini (soğuk) kelimesinin başındaki fonem küçükdilsil ovmalı fırlatmalı konsondur. Xe (el), xut (beş), xvala (yalnız) kelimelerinin x-si gibi küçükdilsil ve ovmalı olup p’ap’uli’nin (dede) p’-si, t’oroci’nin (güvercin) t’-si,3’i3’ila’nın (yılan) 3’-si, ç’umanişe’nin (sabah) ç’-si, k’alati’nin (sepet) k’-sı gibi fırlatmalıdır. Dolayısiyle apostroflu (’) X (x) yani X’ (x’) harfi ile yazılması mantıklıdır. Fahri Lazoğlu’nun alfabesinde bunun yerine kullanılan Q (q) harfi uygun değildir. (Q harfini kullanarak bu kelimeyi qini olarak yazarsak baştaki konson foneminin ovmalı ve fırlatmalı olduğu anlaşılamaz. Lazoğlu, en azından alfabesindeki kalan tüm fırlatmalı konsonlar gibi “şapkalı” harfi kullanmalıydı.)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
vorsi (PZ) ~ vrossi (ÇM)(AŞ) iyi
k’a(y)i (Orta, Doğu)
ğvari
(Batı) ıslak
şu
(FN) ~ şuvi
(AH)
msk’va ~ mskva güzel
ir(i) her
bit’um(i) (Batı) ~ mtel(i) (Orta, Doğu) tüm, bütün
_____________________________________________________________________________
3.3.2. Sıfattan türemiş sıfatlar
______________________________________________________________________
3.3.2.1. Küçültme
3’ulu → 3’ulut’ina (PZ)(ÇM) çok küçük, küçücük
~3’ulup’ina (AŞ)
ç’uta → ç’uç’uta (AH)
ç’ita → ç’iç’ita (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
3.3.2.2. Sonek {-on(i)}(Orta, Doğu)
kçe → kçoni (Orta, Doğu) beyaz rengi ağırlıklı olan
mç’ita → mç’itoni (Orta, Doğu) kırmızı rengi ağırlıklı olan
uça → uçoni (Orta, Doğu) siyah rengi ağırlıklı olan
● Yukarıdaki kelimeler Batı diyalektlerde bulnmamaktadır. Ardeşen diyalektlerinde ise kçe na-on, mç’ita na-on, uça na-on gibi cümlemsiler Orta ve Doğu diyalektlerindeki bu kelimeleri karşılamaktadır. İsim tamlayan cümlemsi ve {na-} baş-eki (1) için → 17.
● Sonek {-on(i)}, isimden sıfat türeten yapım eki olarak tüm diyalektlerde mevcuttur. (→ 3.3.3.1.)
● Gördüğünüz gibi, bu sonek önünde asıl sıfatın son vuayeli kaybolur. Dolayısiyle sırf türemiş sıfata bakıldığında asıl sıfatın biçimi tahmin edilemez.
(1) Baş-ek : Fransızca profixe, İngilizce profix terimlerinin karşılığı olarak bu metnin yazarı tarafından önerilmiş yeni terimdir. Birden fazla önek yan yana geldiğinde daima birinci sırada bulunanları ifade etmektedir. Lazcada, isim tamlayan cümlemsi oluşturanın dışında, dört adet Olumluluk başeki bulunmaktadır (→ 11.8.).
_____________________________________________________________________________
3.3.2.3. Sonek{-(l)ya(y)i}(PZ)
mç’ita → mç’italya(y)i (PZ) kırmızımtırak
uça → uçalya(y)i (PZ) siyahımtırak
● Bu sonek isimden de sıfatı türetir (→ 3.3.3.2.).
●●● Bu maddeden itibaren parantez içine konan (y) harfi, hemen hemen duyulmayacak derecede hafif söylenir. Ayrıca onun önündeki vuayel genelde uzun telaffuz edilir. Lazca yazım kulavuzu oluşturmaya çalışırken tartışma konusu olan noktaların biridir.
______________________________________________________________________
3.3.2.4. Sonek{-onya(y)i}(FN)
kçe → kçoniya(y)i (FN) beyaz rengi ağırlıklı olan
mç’ita → mç’itonya(y)i (FN) kırmızı rengi ağırlıklı olan
uça → uçonya(y)i (FN) siyah rengi ağırlıklı olan
● Bu sonekin önünde asıl sıfatın son vuayeli kaybolur. Dolayısiyle sırf türemiş sıfata bakıldığında asıl sıfatın biçimi tahmin edilemez.
● Bu sonek isimden de sıfatı türetir (→ 3.3.3.3.)。
______________________________________________________________________
3.3.2.5. Sonek{-ş(i)} (→ 3.6.)
_____________________________________________________________________________
3.3.3. İsimden türemiş sıfatlar
Aşağıda gösterilen sonekler arasında vuayel ile başlayanların önünde asıl ismin son vuayeli kaybolur. Sırf türemiş sıfata bakıldığında asıl ismin biçimi tahmin edilemez. _____________________________________________________________________________
3.3.3.1. Sonek{-(l)on(i)}
bere çocuk → beroni çocuk sahibi olan
çilambri(Batı) gözyaşı → çilambroni (AŞ)(FN) gözleri yaşlı olan
~ çilambre (FN)
ili kemik → iloni kemikli (et)
kva taş → kvaloni taşlı (tarla)
k’apça hamsi → k’apçon(i) (Batı) hamsili (mısır ekmeği)
~ kapça → ~ kapçon(i) (Orta, Doğu)
mt’ut’a kül → mt’ut’oni (HP) küllü
upi ter → uponi (AŞ, Orta, Doğu) terli
●●● Arhavi’de derlenen aşağıdaki örnekte bu sonek {sıfat + isim}den oluşan kelime grubuna eklenerek sıfatsal deyimi oluşturmaktadır.
k’ai toli iyi göz → k’ai toloni iyi gözlü, her şey gören
_____________________________________________________________________________
3.3.3.2. Sonek{-(l)ya(y)i}(PZ)
let’a toprak → let’alya(y)i toprağa bulanmış
mt’ut’a kül → mt’ut’alya(y)i küle bulanmış
oncğor(e) ayıp → oncğorya(y)i (1) utangaç
upi ter → upya(y)i terli
(1) Bu kelime Orta ve Doğu diyalektlerde de kullanılmaktadır.
_____________________________________________________________________________
3.3.3.3. Sonek{-onya(y)i}(FN)
let’a toprak → let’onya(y)i toprağa bulanmış
mt’ut’a kül → mt’ut’onya(y)i küle bulanmış
upi ter → uponya(y)i terin elbiseye bulaştığı
______________________________________________________________________
3.3.3.4. Sonek{Batı’da -(n)uri, Orta ve Doğu’da -o(y)i ~ -u(y)i ~ -a(y)i}
Atina Pazar → Atinuri ~ Atino(y)i Pazarlı
ø [yok] (1) Çamlıhemşin ø [yok] (1) Çamlıhemşinli
Art’aşeni Ardeşen → Art’aşenuri ~ Art’aşeno(y)i Ardeşenli
Arkabi Arhavi → Arkaburi ~ Arkabo(y)i Arhavili
Xopa Hopa → Xopuri ~ Xopu(y)i Hopalı
Çxala İçkale → Çxaluri ~ Çxalu(y)i Borçka İçkaleli
noğa çarşı → noğanuri ~ noğa(y)i çarşılı, şehirli
Orç’a Arhavi’nin Güneybatı köyleri
→ Orç’a(y)i (Orta, Doğu) Orç’a’lı
Ç’enneti Cennet köyü → Ç’enneta(y)i (O., D.) Fındıklı Cennetli
● (1) Çamlıhemşin ilçesinin Lazca adı mevcut değildir. Çamlıhemşinli Lazlar, “Çamlıhemşin’de Lazların oturmadıkları bölge”yi Vice ~ Vica diye adlandırmaktalar. Vice ~ Vica, aslında ilçe merkezine yakın bir mahallenin adıdır.
● Yer adına eklenen yukarıdaki sonek ile toplum adına eklenerek o toplumun konuştuğu dili ifade eden sıfat ve zarf türeten {-uli} ~ {-uri} sonekleri (→ 3.3.3.5.) karıştırmayınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● Hayali yer adı
“Mjora” dergisinin 2’nci sayısında (İstanbul, 2000) yayımlanan “Fonoloji ve morfoloji bakımından Lazca diyalektleri” adlı metinde Çamlıhemşin’in Lazca adı olarak yerli yersiz “Vija” geçmektedir. İsmail Avcı Bucaklişi, metnin yazarı Gôichi Kojima’ya hiç haber vermeden metne bu adı eklediğini sonradan açıkladı. O günlere kadar “Vija” diye bir şeyi hayatta duymamış olan Gôichi Kojima, böylece yapmadığı hatanın sorumlusu edildi. İAB bu konuda kendisinin haklı olduğunu bugüne dek inadına iddia etmektedir.
_____________________________________________________________________________
3.3.3.5. Sonek{-uli} ~ {-uri}
Sonek {-uli} ile {-uri}, toplum adına eklenerek o toplumun konuştuğu dili ifade eden sıfat ve zarf türetirler. Kullanımı pek nadirdir.
Lazi Laz → Lazuri Lazların konuştukları
(örnek : Lazuri nena : Laz dili)
Turki Türk → Turkuli Türklerin konuştukları
(örnek : Turkuli nena : Türk dili)
● Lazuri kelimesinin zarf olarak kullanımı için → 4.6.1.
_____________________________________________________________________________
3.3.3.6. İki-taraf ek {u-......-eli}
k’ibri (Batı,FN) diş → uk’ibreli (Batı, FN)(2) dişsiz
~ k’irbi (Batı)(1) ~ uk’irbeli (Batı)
k’udeli kuyruk → uk’udeleli (Batı) kuyruksuz
mcumu tuz → umcumeli tuzsuz
nciri uyku → uncireli uykusuz
nena dil; ses → uneneli dilsiz ; sessiz
3’ar(i) (Batı) su → u3’areli (Batı) susuz
~ 3’k’a ~ 3’k’a(r)i (Orta, Doğu) ~ u3’k’areli (Orta, Doğu)
(1) Çamlıhemşin Ğvant köyünde ç’irbi.
(2) Fındıklı Ç’urç’ava köyünde ak’ibreli (Hasan Uzunhasanoğlu’na göre)
● Bu iki-taraf ek ile oluşan kelimelerin çoğu “hem sıfat hem zarf” olarak kullanılmaktadır (→ 4.6.). Bununla eşanlamlı deyimleri oluşturan son-edat ile gezen edat bulunmaktadır (→ 5.2.1. sure, suzi ; → 5.4.1. dixo).
_____________________________________________________________________________
3.3.3.7. İki-taraf ek {u-......-e}
k’ibiri (HP) diş → uk’ibire (HP) dişsiz
k’udeli kuyruk → uk’udele (中・東) kuyruksuz
nosi akıl → unose (PZ)(FN)(1) akılsız
(1) Ardeşen’de unoseli. Fındıklı’da unose ~ ağnose. Hopa’da uğnose. Ayrıca tüm diyalektlerde nosi suzi.
_____________________________________________________________________________
3.4. İkinci öğesi sıfat olan birleşik isimler
Lazca sıfatlar, isim tamlayanı olarak kullanıldığında daima tamlanan ismin önüne gelmektedir. Ancak birleşik ismin uyesi olunca isim arkasına eklenmektedir. Bu tip birleşik isimlerin çoğu yer adı veya meyve cins adıdır.
Yer adı örnekleri :
Kva-m3’uli “Sivri taş, sivri kaya” anlamına gelen yer adı (PZ)
Kva-nç’areri (1) “Yazılı kaya” anlamına gelen yer adı (AŞ)
Let’a-mç’ita “Kırmızı toprak” anlamına gelen yer adı (PZ)
(1) nç’areri, bir partisiptir (→ 14.1.)
Meyve cins adı örnekleri :
m3xul-3’aroni ~ m3xul-3’k’a(r)oni sulu armut
ombri-atinuri (西) Atina (= Pazar) eriği
ombri-uça (西) karaerik
Diğer örnek
Ti-uça Hemşinli (“karabaş” anlamına gelen aşağılayıcı terim) (2)
(2) Hemşinli’yi ifade eden normal terim : Sumex(i) ~ Msumex(i)
______________________________________________________________________
3.5. Sıfatın isimleştirilmiş biçimi
Lazcada sıfatlar, isimleştirilebilmektedir. Çoğul eki alan birkaç örnek aşağıda gösterilmiştir.
k’a(y)i (Orta, Doğu) iyi → k’ayepe iyi şeyler, iyi olanlar
mç’ita kırmızı → mç’italepe kırmızı olanlar
mçxu kalın → mçxupe kalın olanlar
______________________________________________________________________
3.6. İsim + {-şi}, {-ş(i)}
İki adet sonek {-şi}(her diyalektte) ile {-ş(i)}(Orta, Doğu)
Genitif durum eki ile eşbiçimli olan iki adet sonek {-şi } ile {-ş(i)}, sıfata eklenerek iki çeşit kelime türetirler. (Ancak sayı sıfatlara eklenmezler.)
[1] {-şi} (her diyalektte) “aralarında kalitesi öyle olan” anlamlı isim türetir.
[2] {-ş(i)} (Orta, Doğu) “oldukça öyle olan” anlamlı sıfat türetir.
Türemiş isim ile sıfatın anlamı paralel değildir. İsmin kullanıldığı her yörede sıfat kullanılmamaktadır. Dolayısiyle hemen hemen eşbiçimli olmalarına rağmen ayrı işlevi yapan iki adet sonek olarak sayılmaları gerekmektedir.
● Bazı zarflara eklenen eşbiçimli başka bir sonek için → 4.1.2.
_____________________________________________________________________________
3.6.1. Sıfattan isim türeten yapım eki {-şi}
kçe beyaz → kçeşi aralarında rengi beyaz olan
mç’ita kırmızı → mç’itaşi aralarında rengi kırmızı olan
mk’ule kısa → mk’uleşi aralarında boyu kısa olan
_____________________________________________________________________________
3.6.2. Sıfattan sıfat türeten yapım eki {-ş(i)}
kçeşi luği (Orta, Doğu) beyaz incir (mor olmayanlar)
kçeşi mbuli (Orta, Doğu) beyaz kiraz (sarı veya açık renkli olanlar)
kçeşi urz*eni (Orta, Doğu) beyaz üzüm (yeşil kalanlar)
● Batı diyalektlerde : kçe luği, kçe mbuli, kçe urz*eni.
mçxuş(i) t’oroci güvercinin iri bir türü
mç’ipeş(i) t’oroci güvrcinin ince bir türü
mç’ipeşi dulya ince iş
______________________________________________________________________
3.7. Sıfatın üstünlük derece ifadesi
Lazca sıfatlar tekbiçimlidir. Üstünlük derecesi, Fransızca, Almanca, İngilizce vs dillerde gibi ayrı biçim ile değil, sıfatın önüne mukayese ölçütü olarak ablatif durum veya iki-yön durumundaki isim ya da zamir konarak ifade edilir.
Aşela’şe didi (PZ) Aşela’dan büyük
Aşela’şa didi (ÇM)(AŞ)
Aşela’şen didi (Orta, Doğu)
Hamuşe 3’ulu (PZ) bundan küçük
Hamuşa 3’ulu (ÇM)(AŞ)
Hayaşen 3’ut’a (FN)
Hamuşen ç’ut’a (AH)
Amuşen ç’it’a (HP)(ÇX)