5. Edat I (İsim edatı)
5.1. Ön-edat
5.2. Son-edat
5.3. İki-taraf-edat (1) [sırf Batı diyalektlerde]
5.4. Gezen-edat (2) [sırf Batı diyalektlerde]
Lazcada dört çeşit “isim edatı” bulunmaktadır. Tanımları şöyledir:
Ön-edat
= İsmin önüne konarak birlikte zarfsal kelime grubu oluşturan tekbiçimli kelime
Son-edat
= İsmin arkasına konarak birlikte zarfsal kelime grubu oluşturan tekbiçimli ek ve kelime
İki-taraf-edat (1)
= İki parçadan oluşup biri ismin önüne, öbürü ismin arkasına konarak birlikte zarfsal kelime grubu oluşturan tekbiçimli ek ve kelime
Gezen-edat (2)
= İsmin önüne veya arkasına konarak birlikte zarfsal kelime grubu oluşturan tekbiçimli kelime
(1) iki-taraf-edat: Fransızca ve İngilizce “circumposition” teriminin karşılığı olarak bu çalışmanın yazarı tarafından önerilmiş yeni terimdir.
(2) gezen-edat: Fransızca ve İngilizce “ambiposition” teriminin karşılığı olarak önerilmiştir.
● Lazcada iki-taraf-edatlar ve gezen-edat sırf Batı diyalektlerde gözlemlenmektedir.
● Zaman zarfları, “isim son-edatları” ile birlikte zarfsal kelime grubu oluşturur.
● Zamirler de, isimler gibi, son-edatlar ve gezen-edat ile birlikte zarfsal kelime grubu oluşturur. Ancak ön-edatlar ve iki-taraf-edatlar, zamir ile birlikte kullanılmaz gibidir. Hiç bir kullanım örneği gözlemlenmemiştir.
●●● Lazca isim-edatlarının bir kısmı ek halinde bulunmaktadır. Diğer çok sayıda dillerde de olduğu gibi Laz dilinde “kelime” ile “ek” arasındaki sınırı bazen net değildir. Dolayısiyle bu çalışmada “kelime halindeki edatlar” ile “ek halindeki edatlar” arasında ayrım yapılmamıştır.
(Sonraki bölümlerde anlatılan cümlemsi edatları, bağlaçlar ve fiillerin de bir kısmı ek halinde bulunmaktadır. Bu çalışmada bunlar için de ek-kelime ayrımı yapılmamıştır.)
______________________________________________________________________
5.1. Ön-edat
5.1.1. muç’o[2] sanki; aynen ~ gibi
5.1.2. p’ri (ÇM)(AŞ) ~-den az önce
● 5.1.2. maddesinde anlatılan ön-edat, zaman zarfları önüne de konabilmektedir.
●●● Lazca ön-edatlar neden bu kadar az sayıda bulunuyor ? “Eskiden var olanların çoğu kaybolmuş” mudur ? “Daha çok var olanlara bu çalışmanın yazarı henüz rastlayamamış” mıdır ? 5.1.2. maddesindeki p’ri kelimesi hakkında ise Pazar diyalektlerinde bulunan eşanlamlı iki-taraf-edat (→ 5.3.2.) ile mukayese ederek “eskiden iki-taraf-edat olup son parçası kaybolunca ön-edat olmuş” olduğunu varsaymak mümkündür.
______________________________________________________________________
5.1.1. muç’o[2] sanki; aynen ~ gibi
Bu ön-edat arkasında sırf apsolütif durumdaki isimler gözlemlenmektedir.
muç’o t’ik’ani ~ muç’o tik’ani sanki kuzu, aynen kuzu gibi
muç’o bere sanki çocuk, aynen çocuk gibi
muç’o kva sanki taş, aynen taş gibi
■■■ Muç’o[2] ön-edatı vurgusuzdur. Arkasına gelen kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.
Eşbiçimli soru zamiri muç’o[1] (“nasıl”)(→ 4.1.2.1.) ile vurgulama durumundan fark ediliyor: soru zamirinin ilk hecesi vurguludur.
Diğer eşbiçimli kelimeye de (muç’o[3]) bakınız (→ 6.1.1.).
____________________________________________________________
5.1.2. p’ri (ÇM)(AŞ) ~-den az önce
Sırf Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde bulunan ön-edat p’ri, {birleşik oblik durumdaki isim} ve {zaman zarfı} önüne konur.
p’ri lumci (1) akşam olmadan az önce
p’ri mç’ima yağmur yağmadan az önce
p’ri mturi (2) kar yağmadan az önce
p’ri yema öğlenden az önce
(1) Çamlıhemşin Mek’alesk’irit köyünde p’ri limci.
(2) Çamlıhemşin Mek’alesk’irit köyünde p’ri mtui.
■ Bu ön-edat vurguludur.
● Eşbiçimli ve eşanlamlı cümlemsi edatına bakınız (→ 6.1.2.). Ayrıca sırf Pazar diyalektlerinde bulunan {p’i ...-s}iki-taraf-edatına da bakınız (→ 5.3.2.).
____________________________________________________________________
5.2. Son-edat
5.2.1. Postpozisyonel durumdaki isim arkasına konanlar
5.2.2. İki-yön durumundaki isim arkasına konanlar [Batı diyalektlerde]
5.2.3. Ablatif durumdaki isim arkasına konanlar [Orta ve doğu diyalektlerde]
5.2.4. Önüne gelen ismin durum kuralı oturmamış gibi görünenler [Orta diyalektlerde]
______________________________________________________________________
5.2.1. Postpozisyonel durumdaki isim (ve zamir) arkasına konan son-edatlar
5.2.1.1. k’ale ~ k’ele ~ tarafında, tarafına, tarafından
5.2.1.2. k’onar(i) ~ k’ona(y)i ~ k’ona ~ -k’o[2] (Orta・Doğu) ~ kadar
5.2.1.3. k’ona(r)is (FN) ~ [zaman] civarında
5.2.1.4. st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i ~ gibi
5.2.1.5. sure (AŞ), suzi ~ -siz
5.2.1.6. -şa (西); şakis ~ şakiz ~ -şa (Orta・Doğu) [zaman] ~ -e kadar; [süre] içinde
5.2.1.7. şeni ~ için ; ~ -den dolayı; ~ hakkında
5.2.1.8. şk’ala ~ k’ala ~ ile birlikte
5.2.1.9. şk’ule ~ şik’ule ~ şuk’ule ~ şkule ~ k’ule ~ -den sonra
5.2.1.10. şuk’uri ~ şuk’u (Batı) ~ kadar
5.2.1.11. tina[1] (Batı・Orta) ~ -den beri
5.2.1.12. tina[2] (Batı・Orta) hiç olmazsa
5.2.1.13. (şahıs zamiri veya dönüşlü zamir +) şevli (ÇX) kendi kendine
● 5.2.1.2. maddesindeki son-edatın değişkenlerinin biri -k’o[2], cümle zarfı k’o[1] ile eşbiçimlidir. Ayrıca fiilin dilek kipi (→ 11.5.) göstergesi -k’o da bunlar ile eşbiçimlidir.
● 5.2.1.1. maddesindeki son-edat, yöreye göre postpozisyonel veya genitif durumdaki isim ve zamir arkasına konur.
● 5.2.1.9. maddesindeki son-edat, bazı yörede postpozisyonel veya ablatif durumdaki zamir arkasına konur.
______________________________________________________________________
5.2.1.1. k’ale (Batı) ~ k’ele (Orta・Doğu) ~ tarafında, tarafına, tarafından
■ Vurgusuzdur. Önüne gelen kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.
● k’ale ~ k’ele, yer ve yön zarflarından zarf oluşturan yapım eki olarak da geniş alanda gözlemlenmektedir (→ 4.4.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.1.1. Yer ifade eden ismin arkasında: ~ tarafında, tarafına, tarafından
İsim, diyalekte göre ya postpozisyonel ya da genitif durumda olur.
gza k’ale (Batı) yol tarafında, yol tarafına, yol tarafından
~ gza k’ele (FN)
~ gzaş k’ele (AH)(HP)(ÇX)
oxori k’ale (Batı) ev tarafında, ev tarafına, ev tarafından
~ oxo(r)i k’ele (FN)
~ oxo(r)iş k’ele (AH)(HP)(ÇX)
zuğa k’ale (Batı) deniz tarafında, deniz tarafına, deniz tarafından
~ (m)zuğa k’ele (FN)
~ zuğaş k’ele (AH)
~ mzuğaş k’ele (HP)(ÇX) (*)
(*) mzuğaş k’elendo: deniz tarafından
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.1.2. Kişiyi ifade eden isim ve zamir arkasında: birinden tarafa (olmak)
İsim ve zamir, diyalekte göre ya postpozisyonel ya da genitif durumda olur.
“Si miş k’ale ore ?”(PZ) Sen kimden tarafa oluyorsun ?
“Si mi k’ale ore ?” (ÇM)(AŞ)
“Si mi k’ele re ?” ~ “Si mi k’ele ye ?”(FN)
“Si miş k’ele re ?” ~ “Si miş k’ele ye ?”(AH)
“Si miş k’ele ye ?” (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
5.2.1.2. k’onar(i) ~ k’ona(y)i ~ k’ona ~ -k’o[1] (1) (Orta・Doğu) ~ kadar
Postpozisyonel durumdaki isim ve zamir arkasına konur. (Bu son-edat ile oluşan kelime grubu, isim tamlayanı olarak da kullanılır.)
ha k’onar(i) (2) bu kadar
çkuni k’ona(y)i ~ çkunik’o (1) bizim kadar
çkimi k’ona(y)i didi ~ çkimik’o didi (1) benim kadar büyük
mtuti k’onar didi ayı kadar büyük
3’uta bere k’ona (FN) küçük çocuk kadar
(1) Tekheceli -k’o biçimi, bu çalışmada önündeki isim ile bitişik olarak yazılmaktadır.
(2) K’onar(i) yerine -k’o değişkeni kullanılınca *hak’o biçimi meydana gelecektir. Bundan birçok Laz “hak’o (bu kadar) zarfı şüphesiz ha k’onari biçiminin kısaltılmış şeklidir” diye düşünmektedir. Bu varsayımın gerçeğe denk düşme ihtimali o kadar yüksek değildir. Çünkü hak’u ~ hak’o zarfı tüm Lazca diyalektlerde bulunurken k’onar(i) son-edatı ancak Orta ve Doğu diyalektlerde mevcuttur. Tam tersine “hak’o biçimini örnekseme sonucu çkimik’o (benim kadar) vs biçimleri bazı yörede oluşmuş” diye de varsayılabilmektedir.
● Batı diyalektlerde bulunan eşanlamlı şuk’uri ~ şuk’u (kadar) son-edatına bakınız (→ 5.2.1.10.). Ayrıca eşbiçimli cümlemsi edatına da bakınız (→ 6.3.6.).
■ Bu son-edatın tüm değişkenleri vurgusuzdur. Önüne gelen kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.
______________________________________________________________________
5.2.1.3. k’ona(r)is (FN) [zaman] cıvarında
ondğeri k’ona(r)is öğlen cıvarında
lumci k’ona(r)is akşam üzeri
■ Sondan ikinci hecesi vurguludur.
______________________________________________________________________
5.2.1.4. st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i gibi
(Bu son-edat ile oluşan kelime grubu, isim tamlayanı olarak da kullanılır.)
bere st’er(i) ~ bere ster(i) ~ bere ste(y)i çocuk gibi
ğeci st’er(i) ~ ğeci ster(i) ~ ğeci ste(y)i domuz gibi
hamu st’er(i) ~ haya steri ~ hamu ster(i) ~ (h)amu ste(y)i bunun gibi
■ Vurgusuzdur.
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.3.3.).
______________________________________________________________________
5.2.1.5. sure, suzi ~ -siz, olmaksızın
Bu son-edatlar postpozisyonel durumdaki isim ve zamir arkasına konurlar.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.5.1. sure
Sure son-edatı, Ardeşen-Ok’ordule köyünde derlediğim Cilemona şeyepe napxumt’işa (*) şarkısında birkaç kişinin söylenişinde gözlemlenmiştir. Günlük hayatındaki kullanım örneği gözlemlenmemektedir. Ok’ordule’li Lazların çoğu sure yerine suzi kelimesi kullanarak bu şarkıyı söylerler.
sk’ani sure sensiz
sevda sure sevadasız
■ Kelime başındaki hece vurguludur.
(*)
cilemona : evin arka tarafı(nda). (Batı diyalektlere ait kelime; Pazar’da jilemona denir.)
şeyepe : şey(i) (elbise) kelimesinin coğul biçimi.
napxumt’işa : Hareket fiili naxums (çamaşır yıkamak): bildirme kipi emperfektif (*) geçmiş
zaman 1’inci şahıs tekil (→ 13.) biçimine {-şa} (→ 6.2.6.) son-edatının
eklenmiş şekli; “ben geçmişte çamaşır yıkarken”. Ayrıca bu örnekte birinci
şahıs göstergesi (→ 11.3.) istisna olarak ara-ek {-p-} biçimindedir.
(*) “Perfektif” ile “emperfektif” terimleri için 11. bölüme bakınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.5.2. suzi
Suzi son-edatı Türkiye’de yaşayan tüm Lazlar tarafından kullanılmaktadır. (Bu son-edat ile oluşan kelime grubu, isim tamlayanı olarak da kullanılır.)
●●● Çok sayıda Laz “suzi kelimesinin aslı Lazca kelime olmayıp Türkçe -siz /-sız /-suz /-süz ekinin Lazcalaşmış biçimi olduğunu” düşünmektedir.
sk’ani suzi sensiz
sevda suzi sevdasız
● Eşanlamılı zarf ve sıfat oluşturan yapım ekine bakınız (→ 3.1.1., 4.1.1. iki-taraf-ek{u- ... -eli}). Ayrıca gezen-edatına (dixo) da bakınız (→ 5.4.1.).
■ Kelime başındaki hece vurguludur.
______________________________________________________________________
5.2.1.6. -şa (*)(Batı); şakiz ~ şakis ~ -şa (*)(Orta・Doğu)
[zaman] ~-e kadar ; [süre] içinde
■ Değişkenlerinin tümü vurgusuzdur. Önüne gelen kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.
(*) Tekheceli -şa biçimi bu çalışmada önüne gelen kelime ile bitişik yazılmaktadır. İsmin direktif durum göstergesi (ve Çamlıhemşin ile Ardeşen diyalektlerindeki iki-yön durum göstergesi) ile eşbiçimli olmasına rağmen birbiriyle karıştırılmaz, çünkü vurgulama kuralı değişmektedir. (Direktif ve iki-yön durum göstergesinin hemen önündeki hece vurgulu olur.)
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.2.6.).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.6.1. Süre ifade arkasında : ~ içinde
(Batı) xuti ndğaşa beş gün içinde
ar tutaşa bir ay içinde
jur 3’anaşa ~ cur 3’anaşa iki sene içinde, iki yıl içinde
(Orta・Doğu) xut ndğaşa ~ xut ndğa şakiz beş gün içinde
ar dolonişa ~ ar doloni şakiz bir hafta içinde
jur tutaşa ~ jur tuta şakiz iki ay içinde
■ Jur tutaşa (iki ay içinde) ile jur tutaşa (iki aya, herhangi gezegenin iki adet ayına) vurgu yeri değişikliğinden fark edilmektedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.6.2. Zaman ifade eden isim veya zarf arkasında : ~-e kadar
(Batı) ğomaşa düne kadar
andğaşa bugüne kadar
limcişa ~ lumcişa akşama kadar
(Orta・Doğu) hemoraşa ~ hemora şakiz o zamana kadar
lumcişa ~ lumci şakiz akşama kadar
ğomaşa ~ ğoma şakiz düne kadar
______________________________________________________________________
5.2.1.7. şeni ~ için ; ~-den dolayı ; ~ hakkında
Şeni son edatı, isim, zamir ve fiil-isim (→ 15.) arkasına konur. Önüne gelen kelimenin çeşidine göre anlamı değişmektedir.
■ Vurgusuzdur.
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.3.4.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.7.1. İsim veya (işaret zamiri olmayan) zamir arkasında
Şeni son-edatı, isim veya (işaret zamiri olmayan) zamir arkasında kullanıldığında genelde hareketin amacı veya nedenini ifade eder. Arkasına gelen fiil “bahsetmek, tartışmak” gibi anlam taşıyorsa konusunu belirtir.
bere şeni çocuk için ; çocuk hakkında
noğamisa şeni (düğündeki yeni) gelin için ; (düğündeki yeni) gelin hakkında
sk’ani şeni ~ skani şeni senin için; senin hakkında
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.7.2. İşaret zamir arkasında
Şeni son-edatının {işaret zamiri ile birlikte kullanımı} genellikle {isim ile birlikte kullanımı} ile tamamen aynıdır. Ancak bazı yörede istisna gözlemlenmektedir.
Hopa diyalektlerinde bazen “postpozisyonel durumdaki işaret zamiri arkasına konduğunda nedeni, genitif durumdaki işaret zamiri arkasına kullanıldığında amacı” belirtmektedir.
(Hopa diyalektlerinde /h/ foneminin telaffuz edilmediği, hatta hiç bulunmadığı, geniş alanda söylenip inanılmaktadır. Halbuki Hopa ilçesinin batı kısmında konuşulan Lazca diyalektlerde /h/ fonemi son derece net şekilde telaffuz edilmektedir. Burada “h” harfi parantez içine konarak gösterilmiştir.)
(h)amu şeni (*) bundan dolayı
(h)amuşi şeni bunun için
(h)emu şeni (*) ondan dolayı
(h)emuşi şeni onun için
● (*) Tüm Lazca diyalektlerde hamuşeni ~ amuşeni, hemuşeni ~ emuşeni şeklinde bitişik kelime olarak yazılışı yaygındır.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
5.2.1.7.3. Fiil-isim arkasında
Vi3’eşe olva şeni (PZ) Fındıklı’ya gitmek için
Vi3’eşa olva şeni (ÇM)(AŞ)
Vi3’eşa oxtimu şeni (Orta・Doğu)
● Olva ile oxtimu, apsolütif özneli nesnesiz olan ulun (gitmek) fiilinin fiil-isim halidir (→ 15.). Diyalekte göre fiil-isminin kökü değişmektedir (→ 13.).
_____________________________________________________________________________
5.2.1.8. şk’ala (Bati) ~ k’ala (Orta・Doğu) ~ ile birlikte (beraber)
bere şk’ala (Batı) ~ bere k’ala (Orta・Doğu) çocuk ile birlikte
şk’imi şk’ala (Batı) ~ çkimi k’ala (Orta・Doğu) benimle birlikte
himu şk’ala (Batı) onunla birlikte
~ heya k’ala ~ hemu k’ala (Orta) ~ emu k’ala (Doğu)
■ Vurgusuzdur.
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.2.9.).
______________________________________________________________________
5.2.1.9. şk’ule ~ şik’ule ~ şuk’ule ~ şkul ~ şkule ~ k’ule ~-den sonra
Bu son-edat genelde postpozisyonel durumdaki isim ve zamir arkasına konur.
(Ardeşen diyalektlerinde bazen iki-yön durumundaki zamir, Fındıklı diyalektlerinde bazen ablatif durumdaki zamir arkasına konur.)
şk’imi şk’ule (PZ) benden sonra
şk’imi şik’ule ~ şk’imi şuk’ule ~ şk’imden şuk’ule (AŞ)
çkimi şkule ~ çkimden şkule (FN)
çkimi şkul ~ çkimi şkule (AH)
çkimi şkule (HP)
çkimi k’ule (ÇX)
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.2.10., 6.2.11.).
______________________________________________________________________
5.2.1.10. şuk’uri (PZ) ~ şuk’u (ÇM)(AŞ) ~ kadar
şk’imi şuk’uri didi (PZ) benim kadar büyük
~ şk’imi şuk’u didi (ÇM)(AŞ)
sk’ani şuk’u mç’ipe (ÇM)(AŞ) senin kadar ince (zayıf)
himu şuk’u msk’va (ÇM)(AŞ) onun kadar güzel
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.3.6.).
■ Hafif vurgu -k’u- hecesinde duyulmaktadır.
______________________________________________________________________
5.2.1.11. tina[1] (Batı・Orta) ~-den beri
Tina[1] son-edatı, zaman ifade eden isim veya zarf arkasına konur. (*)
yema tina (Batı) ~ ondğeri tina (Orta) öğlenden beri
ğoma tina (Batı・Orta) dünden beri
(*) Zaman veya süre ifade eden Lazca zarflar arkasında, aynen isimler arkasında olduğu gibi, bazı durum ekleri ve son-edatları gözlemlenmektedir. Diğer binlerce dillerde de bu tip zarfların aynı özelliği tespit edilmektedir.
● Bir sonraki maddede (5.2.1.12.) anlatılan son-edat ile eşbiçimlidir. Ayrıca iki adet eşbiçimli cümlemsi edatı bulunmaktadır (→ 6.2.12., 6.2.13.).
______________________________________________________________________
5.2.1.12. tina[2] (Batı・Orta) hiç olmazsa
Tina[2] son-edatı, postpozisyonel durumdaki isim ve zamir arkasına konur.
lu tina (Batı・Orta) hiç olmazsa lahana(yı)
mbuli tina (Batı・Orta) hiç olmazsa kiraz(ı)
_____________________________________________________________________
5.2.1.13. (şahıs zamiri veya dönüşlü zamir +) şevli (ÇX) kendi kendine
Şevli son-edatı, sırf postpozisyonel durumundaki şahıs zamiri veya dönüşlü zamir arkasına konur.
Çkimi şevli kendi kendime
skani şevli sen kendi kendine
muşi şevli o kendi kendine
çkini şevli kendi kendimize
tkvani şevli kendi kendinize
mute şevli (*) kendi kendilerine
(*) Çxala diyalektlerinde dönüşlü zamirin iki adet çoğul postpozisyonel biçimi vardır : mutepe ile mute.
____________________________________________________________
5.2.2. İki-yön durumundaki isim (ve zamir) arkasına konan son-edatlar [Batı]
5.2.2.1. evuli (ÇM)(AŞ) ~-den değilse, ~-in dediğinden değilse, ~-in dediği gibi
5.2.2.2. made (PZ) ~-den başka
______________________________________________________________________
5.2.2.1. evuli (ÇM)(AŞ) ~-den değilse, ~-in dediğinden değilse, ~-in dediği gibi
Evuli son-edatı, sırf Ardeşen ilçesinin güneybatı kısmı ile Çamlıhemşin ilçesinde kullanılmaktadır. Bu çalışmanın yazarının ilk gözlemlediği örneklerde iki-yön durumundaki isim ve zamirin arkasına konmuştur (***).
Osmanişa evuli Osman’ın dediğinden değilse, Osman’ın dediği gibi
himuşa evuli ondan değilse, onun dediğinden değilse, onun dediği gibi
● (***) Ardeşen-Ok’ordule köyünde hem iki-yön durumu hem genitif durumdaki isim ve zamirin arkasında kullanılır.
Osmanişa evuli ~ Osmanişi evuli
himuşa evuli ~ himuşi evuli
● (***) Ayrıca, bazı Çamlıhemşinli ve Ardeşenli Lazlar, bu son-edatın bazı yörelerde “hem genitif hem birleşik oblik durumdaki isim ve zamirden sonra” daha başka yörede ise “sırf birleşik oblik durumdaki isim ve zamirden sonra” kullanıldığını bildirmektedir.
Osmanişi evuli ~ Osmani evuli
himuşi evuli ~ himu evuli
● Eşbiçimli cümlemsi edatına bakınız (→ 6.3.1.).
■ Sondan ikinci hecesi vurguludur.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● “Bozulmuş Çalışma”da (s. 34 ve s. 40, dipnot) İsmail Avcı Bucaklişi şöyle yazdı:
“Evuli: Ardeşen-Tolikçeti’de “misal, örnek” anlamında kullanılmaktadır.”
Bu iddia yalandır.
Evuli kelimesinin “örnek” diye anlamı mevcut değildir. Zaten bu kelime isim değil, son-edattır. “Bozulmuş çalışma”da sebepsiz yazılan evuli kelimesinin, kaç adet bulunursa hepsi istinasız, silinmesi gerekmektedir.
“Bozulmuş çalışma”nın (bozulmadan önceki) Önsözünde şunu belirttik: Gôichi Kojima, bu kitabı bitirildiğinde henüz Tolikçeti’de bulunmamıştı. Yani Tolikçeti diyalekti hakkında edilen herhangi iddianın sorumlusu değildir. Ama İsmail Avcı Bucaklişi, Türkçe Önsöz sonunda bunu anlatan cümleyi sildi. Gôichi Kojima’yı uydurmasının ortak sorumlusu etmeye çalıştı.
(İngilizce Önsözde bu cümle silinmedi. Ama okurlarının yüzde kaçı onu okuyabildi ?)
Bu durumu detaylı anlatmalıyım.
“Örnek” anlamına gelen aslı Lazca kelime bulunmamaktadır.
(Bu durum hiç önemli değildir. Örneğin bugünkü Türkçede kullanılan “felsefe, kimya,
psikoloji, matematik, müslüman, ibadet” gibi kelimeler aslı Türkçe değil. Ama ne önemi
var ? Saf dil diye bir şey bu dünyada mevcut değildir.)
İAB bu durumu kabul etmek istemiyor. Bir gün “entxozi” diye bir şey uydurup bana
“Ardeşenli bir bayanın köyünde ‘örnek’ anlamında kullanılıyor” dedi. O bayanın adını
söylemedi. Köyünün adını da açıklamadı. Dolayısiyle hiç inanmadım.
Birkaç hafta bekledikten sonra o “kelime”yi duymuş olan hiç bir Ardeşen’li Laz
rastlayamadığımı söyledim. O anda evuli kelimesinin Tolikçeti’de “örnek” anlamında
kullanıldığını iddia etti. Yine hiç inandırıcı değildi. Ama Tolikçeti’de henüz bulunmuş
olmadığım için iddiasını aniden çürütemedim. Kitabımız artık bitmek üzere idi. Bitirmeden
Tolikçeti’ye gitme fırsatım olmayacaktı. Onurumu korumak için bu durumu muhakkak
önsözde belirtmek gerekiyordu. Belirttik. Hem Türkçe olarak hem İngilizce olarak yazdık.
İAB, bana haber vermeden, Türkçe Önsözden bu cümleyi sildi.
İAB, 2003 Ağustos 8 tarihli faks mesajında yalan yere yemin ediyor:
“Evuli: (Tekrar araştırdım, Tolikçeti ve Mtzanu’da “misal, örnek, mesela, örneğin” anlamlarında kullanılıyor.”
Ayrıca belirtiyorum: “Tekrar” kelmesi önündeki yarı parantez ve “Mtzanu”deki -tz- harfleri,
İAB’ye aittir.(*)
(*) Buna “gereksiz hassaslık” demeyiniz: birinin yazısını aktarırken yazım hatası dahil
olduğu gibi çekmek, bilim alanında şarttır. Türkiye’de sözlerimi ve yazılarımı tamamen
biçimsizleştirip aktaran çok sayıda gazeteci, diplomat vs gördüğüm için ayrıca bu şartta ısrar
ediyorum.
Daha sonra İAB ...... 2005 Ocak 24 tarihli e-mailinde şöyle yazıyor:
《(......) “Evuli” kelimesi tek başına “örnek” anlamında kullanılmadığını biliyordum ama ürettiğimiz başka birçok terimde olduğu gibi bu da bir öneriydi. (......) ve bana göre bu dikkate alınmayacak bir konudur. (......)》
İAB’nin dilbilim, fonetik, fonoloji ve gramer hakkında hiç bilgisi olmadığını, tanışmadan önceden, yazdıklarından biliyordum. Ama kendi uydurduğu “kelime”yi “her zamandan beri bir köyde kullanılıyor” diyebileceğinin, var olan bir kelimeye kendisinin uydurduğu “anlamlar”ı katmak isteyebileceğinin, uydurmasının sorumluluğunu bana yüklemeye çalışabileceğinin, kısaca hiç bilimsel dürüstlüğü olmadığının farkına gerektiği zamanda varamamıştım.
Son derece pişmanım. Lazca Gramer’i baştan tek başıma yazmalıydım.
______________________________________________________________________
5.2.2.2. made (PZ) ~-den başka, ~ hariç
Bu son-edat Pazar diyalektlerinde gözlemlenmektedir.
sk’aninde made senden başka, sen hariç
ham pucişe made bu inekten başka, bu inek hariç
______________________________________________________________________
5.2.3. Ablatif durumdaki ismin arkasına konanlar [Orta・Doğu]
______________________________________________________________________
5.2.3.1. doni (FN)(AH)(HP)(ÇX) ~-den beri, ~-den bu yana
berobaşen doni çocukluktan beri
______________________________________________________________________
5.2.4. Önüne gelen ismin durum kuralı oturmamış gibi görünen son-edatlar [Orta]
5.2.4.1. met’a (FN) ~-den başka, ~ hariç
5.2.4.2. met’i (AH) ~-den başka, ~ hariç
Bu son-edatlar hakkında daha geniş ve ince alan araştırmaları gerekmektedir.
______________________________________________________________________
5.2.4.1. met’a (FN)
Fındıklı diyalektlerinde met’a son-edatı, hem postpozisyonel hem genitif hem de ablatif durumlardaki isim ve zamir arkasında gözlemlenmektedir.
ha met’a bundan başka
lu met’a lahanadan başka
t’oroci met’a güvercinden başka
gyaiş met’a ekmekten başka, yemekten başka
hamuş met’a bunun dışında, bundan başka
heyaşen met’a onun dışında, ondan başka
______________________________________________________________________
5.2.4.2. met’i (AH)
Arhavi diyalektlerinde met’i son-edatı, genitif ve ablatif durumlardaki isim ve zamir arkasında gözlemlenmektedir.
ar daşi met’i bir kız kardeşten başka
skanden met’i senden başka
_____________________________________________________________________
5.3. İki-taraf-edat
5.3.1. {p’anda[2] ... st’er(i)} (AŞ) sanki ~ gibi
5.3.2. {p’i ...-s} (PZ) ~ -den az önce
______________________________________________________________________
5.3.1. {p’anda[2] ... st’er(i)} (AŞ) sanki ~ gibi
P’anda ezmoce st’eri borer. (AŞ) Sanki rüyadaymış gibiyim.
ezmoce : rüya
borer (1): Kopula fiili (2): emperfektif şimdiki zaman 1’inci şahıs tekil (ben ......-im).
(1) Diyalekte göre yedi çeşit değişkeni (borer, bore, boye, vorer, vore, vor ve voye) gözlemlenmektedir. Kelime başındaki b- ve v-, 1’inci şahıs göstergesidir. Pazar diyalektlerinde vore, Çamlıhemşin diyalektlerinde vor, Ardeşen ilçesinin batı kısmında vorer veya vore, Ardeşen ilçesinin doğu kısmında borer veya bore, Fındıklı ile Arhavi ilçelerinin tümünde bore veya boye biçiminde telaffuz edilir. Hopa ve Borçka-Çxala diyalektlerinde ise voye biçimi gözlemlenmektedir.
(2) Kopula < Latince copula (bağ) = Türkçe gramerde “koşaç”.
● Bu iki-taraf-edatın ikinci öğesi st’eri, tek başına “gibi” anlamında son-edattır (→ 5.2.1.). Dolayısiyle “Birinci öğesi p’anda’nın işlevi ancak zarfsal kelime grubunun başında yer alıp ikinci öğesinin anlamını önceden belirterek güçlendirmektir” denebildiğine göre iki-taraf-edat olup olmadığı tartışma konusu olabilmektedir.
Buna rağmen bu çalışmada Ardeşen diyalektlerinde p’anda biçiminin bundan başka kullanımının bulunmadığı dikkate alınarak iki öğe birlikte iki-taraf-edat olarak sınıflandırılmıştır.
● Eşbiçimli ve eşanlamlı cümlemsi iki-taraf-edatına bakınız (→ 6.4.1. {p’anda[3] ... st’er(i)}).
● Eşbiçimli olduğu halde başka anlam taşıyan zarf p’anda[1] (daima) sırf Ardeşen dışında gözlemlenmektedir (→ 4.5.1.).
______________________________________________________________________
5.3.2. {p’i ...-s} (PZ) ~-den az önce
Pazar diyalektlerinde gözlemlenen iki-taraf-edat {p’i ...-s}, iki öğe arasına {postpozisyonel durumdaki isim} veya {zaman ifade eden zarf} konarak kullanılmaktadır.
p’i limcis akşam olmadan az önce
p’i mç’imas yağmur yağmadan az önce
p’i mturis kar yağmadan az önce
p’i yemas öğlenden az önce
■ Birinci öğesi vurguludur.
● Bu iki-taraf-edatın birinci öğesi, çokköklü ikums (yapmak)(*) fiilinin bildirme kipi perfektif 1’inci şahıs tekil biçimi p’i (yaptım) ile eşbiçimlidir (→ 13.).
(*) Bu fiilin temsilî biçimi (bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil), Batı diyalektlerde ikums, Orta diyalektlerde ikoms, Doğu diyalektlerde ikips olur.
● Bu iki-taraf-edatın ikinci öğesi, tek bir konson fonemden oluşan ek biçimindedir. İsimlerin datif durum (ve yer durumu) eki ile eşbiçimli olmasına rağmen (zarf arkasında datif veya yer durum ekinin yer alma sebebi olmadığına göre) ayrı bir şeydir.
● Eşanlamlı cümlemsi iki-taraf-edatına bakınız (→ 6.4.2. {p’i ...-şe} ~ {p’i ...-şa}).
____________________________________________________________________
5.4. Gezen-edat
Lazcada ancak bir adet gezen-edat sırf Batı diyalektlerde gözlemlenmektedir. “Eskiden daha çok sayıda bulunan gezen-edatların tek biri kaybolmamış” mıdır ? “Eskiden var olan gezen-edatların çoğu ya ön-edat ya da son-edat olup tek biri gezen-edat olarak kalmış” mıdır ? “Eski ön-edatın son-edat olmak üzere geçici hali” midir ? Veya bunun tersi midir ? Daha başka artık bilinmeyen tarihi mi var ? Lazcanın eski çağdaki halini bilme imkânımız maalesef mevcut değildir.
______________________________________________________________________
5.4.1. dixo (PZ)(ÇM)(AŞ) ~-siz, ~ olmaksızın
sk’ani dixo ~ dixo sk’ani sensiz
xami dixo ~ dixo xami buçaksız
nana dixo ~ dixo nana annesiz
■ Vurgusuzdur