6. Edat II (Cümlemsi edatı)(1)
6.1. Cümlemsi ön-edatı
6.2. Cümlemsi son-edatı
6.3. İsim-cümlemsi son-edatı (2)
6.4. Cümlemsi iki-taraf-edatı
Lazcada dört çeşit “cümlemsi edatı” bulunmaktadır. Tanımları şöyledir:
Cümlemsi ön-edatı
= fiilin önüne konarak birlikte zarf-cümlemsi (3) oluşturan tekbiçimli kelime
Cümlemsi son-edatı
= fiilin arkasına konarak birlikte zarf-cümlemsi (3) oluşturan tekbiçimli ek ve kelime
İsim-cümlemsi son-edatı
= {na-} ekli fiilin arkasına konarak birlikte zarf-cümlemsi(3) oluşturan tekbiçimli ek ve kelime
Cümlemsi iki-taraf-edatı
= iki parçadan oluşup biri fiilin önüne, öbürü fiilin arkasına konarak birlikte zarf-cümlemsi (3) oluşturan tekbiçimli ek ve kelime
(1) cümlemsi edatı:
Lazcada {fiillerin önü veya arkasında yer alıp zarf-cümlemsi oluşturan edatlar}, biçim, anlam ve işlev bakımından {isimlerin önü veya arkasında yer alıp zarfsal kelime grubu oluşturan edatlara} oldukça yakındır. Bu iki kategoriye yakın ve paralel şekilde ad verilmesi gerektiğinden dolayı “isim edatı” ile “cümlemsi edatı” terimleri bu çalışmanın yazarı tarafından önerilmiştir.
(2) isim-cümlemsi: isim olarak kullanılan cümlemsi; Lazcada fiil önüne {na-} eki konarak oluşturulur.
(3) zarf-cümlemsi: zarf olarak kullanılan cümlemsi.
●●● Lazca cümlemsi edatlarının bir kısmı ek halinde bulunmaktadır. Diğer çok sayıda dillerde de olduğu gibi Laz dilinde “kelime” ile “ek” arasındaki sınırı bazen net değildir. Dolayısiyle bu çalışmada “kelime halindeki edatları” ile “ek halindeki edatları” arasında ayrım yapılmamıştır.
(Bir önceki bölümde anlatılan isim edatları, sonraki bölümlerde anlatılan bağlaçlar ve fiillerin de bir kısmı ek halinde bulunmaktadır. Bu çalışmada bunlar için de ek-kelime ayrımı yapılmamıştır.)
_____________________________________________________________________________
6.1. Cümlemsi ön-edatı
6.1.1. muç’o[3] -ir -mez, -di mi
6.1.2. p’ri (ÇM)(AŞ) -den az önce
6.1.3. k’at’a her ...-diğinde
______________________________________________________________________
6.1.1. muç’o[3] -ir -mez, -di mi
Lazca {muç’o + fiilin bildirme kipi sade perfektif (*) biçimi} şeklinde oluşan cümlemsi, Türkçe {görür görmez, yapar yapmaz, konur konmaz} veya {gördü mü, yaptı mı, kondu mu} şeklinde oluşan cümlemsinin karşılığıdır.
(*) Perfektif ile emperfektif terimleri için 11. bölüme bakınız.
muç’o[3] moxtu, (o) gelir gelmez; (o) geldi mi,
moxtu : mulun (gelmek)(*): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
●●● (*) Mulun, “geliyor, gelir” anlamındadır. Bu çalışmada fiilin temsilî biçimi olarak “bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil” biçimi kullanılmaktadır. Bundan dolayı Türkçe gramer ve sözlüklerde fiilin temsilî biçimi olarak kullanılan -mek/-mak’lı fiilimsi parantez içine karşılığı olarak verilmiştir.
■■■ Cümlemsi ön-edatı muç’o[3] ile isim ön-edatı muç’o[2], her ikisi de vurgusuzdur. Birinin arkasına sırf fiil, öbürün arkasına sırf isim gelmektedir. Dolayısiyle eşbiçimli olmalarına rağmen birbiriyle karıştırılmaz.
Bunlar ile eşbiçimli olan soru zamiri muç’o[1] ise kelime başındaki hece vurguludur.
Muç’o[1] moxtu ? Nasıl geldi ?
______________________________________________________________________
6.1.2. p’ri (ÇM)(AŞ) -den az önce
Cümlemsi ön-edatı p’rı, sırf Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde gözlemlenmektedir.
■ Vurguludur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.1.2.1. {p’ri + bildirme kipi sade perfektif}
p’ri moxt’i (geçmişte) sen gelmeden az önce
p’ri moxt’it (geçmişte) siz gelmeden az önce
p’ri vidi ~ p’ri bidi (*) (geçmişte) ben gitmeden az önce
p’ri vidit ~ p’ri bidit (*) (geçmişte) biz gitmeden az önce
p’ri p’i (geçmişte) ben yapmadan az önce
p’ri p’it (geçmişte) biz yapmadan az önce
(*) Fiil başındaki konson v- ile b-, 1. şahıs göstergesidir. Bu fiil, Çamlıhemşin ilçesinin tümü ile Ardeşen ilçesinin batı kısmında konuşulan Lazca diyalektlerde vidi ve vidit, Ardeşen ilçesinin doğu kısmında konuşulan diyalektlerde bidi ve bidit olarak telaffuz edilmektedir.
Bu şahıs göstergesi, Pazar diyalektlerinde v-, Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde b-, Hopa ile Borçka-Çxala diyalektlerinde v- olarak telaffuz edilmektedir. (→ 11.3.)
moxt’i : mulun (gelmek): bildirme kipi sade perfektif 2. şahıs tekil
moxt’it : mulun (gelmek): bildirme kipi sade perfektif 2. şahıs çoğul
vidi ~ bidi : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil
vidit ~ bidit : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs çoğul
p’i (*): ikums (yapmak): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil
p’it (*): ikums (yapmak): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs çoğul
(*) 1. şahıs göstergesi, istisna olarak p’- biçimindedir (→ 11., 13.).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.1.2.2. {pr’i + perfektif istek kipi}
p’ri moxt’a (gelecekte) sen gelmeden az önce
p’ri moxt’at (gelecekte) siz gelmeden az önce
p’ri vida ~ p’ri bida (gelecekte) ben gitmeden az önce
p’ri vidat ~ p’ri bidat (gelecekte) biz gitmeden az önce
p’ri p’a (gelecekte) ben yapmadan az önce
p’ri p’at (gelecekte) biz yapmadan az önce
moxt’a : mulun (gelmek): perfektif istek kipi 2. şahıs tekil
moxt’at : mulun (gelmek): perfektif istek kipi 2. şahıs çoğul
vida ~ bida : ulun (gitmek): perfektif istek kipi 1. şahıs tekil
vidat ~ bidat : ulun (gitmek): perfektif istek kipi 1. şahıs çoğul
p’a : ikums (yapmak): perfektif istek kipi 1. şahıs tekil
p’at : ikums (yapmak): perfektif istek kipi 1. şahıs çoğul
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.1.2.3. {pr’i + gelecek zaman}(ÇM)(AŞ-Ok’ordule, Jilen Mzğem vs)
p’ri moxt’are (gelecekte) sen gelmeden az önce
p’ri moxt’aten (gelecekte) siz gelmeden az önce
p’ri vidare ~ p’ri bidare (gelecekte) ben gitmeden az önce
p’ri vidaten ~ p’ri bidaten (gelecekte) biz gitmeden az önce
p’ri p’are (gelecekte) ben yapmadan az önce
p’ri p’aten (gelecekte) biz yapmadan az önce
moxt’are : mulun (gelmek): bildirme kipi gelecek zaman 2. şahıs tekil
moxt’aten : mulun (gelmek): bildirme kipi gelecek zaman 2. şahıs çoğul
vidare ~ bidare : ulun (gitmek): bildirme kipi gelecek zaman 1. şahıs tekil
vidaten ~ bidaten : ulun (gitmek): bildirme kipi gelecek zaman 1. şahıs çoğul
p’are : ikums (yapmak): bildirme kipi gelecek zaman 1. şahıs tekil
p’aten : ikums (yapmak): bildirme kipi gelecek zaman 1. şahıs çoğul
______________________________________________________________________
6.1.3. k’at’a her ...-diğinde
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.1.3.1. k’at’a + gelecek zaman
K’at’a azirasen elamçay. (ÇM-Ğvant) O, her gördüğümde beni aşağılıyor.
K’at’a moptare cans. (AH-Lome) Her gelişimde yatıyor.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.1.3.2. k’at’a + fiil-zarf (fiil-zarf için → 13. bölüm)
Ali k’at’a rak’ani-dudişa ext’asi “İhuhuuuu !” deyi gamiyoxay. (ÇM-Ğvant)
Ali her dağın zirvesine çıktığında “İhuhuuuu !” diye ünlüyor.
Xat’ice k’at’a T’rabozanişa it’aşa cuma-muşi elok’atun. (FN-Ç’anapet)
Hatice’nin her Trabzon’a gidişinde kardeşi yanında oluyor.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
6.2. Cümlemsi son-edatı
6.2.1. -is / -sis (PZ) -diğinde, -eceğinde
6.2.2. -i / -si (ÇM)(AŞ); -u / -su (AŞ) -diğinde, -eceğinde
6.2.3. -iz ~ is (FN) -diğinde, -eceğinde ; iken
6.2.4. -na ise ; ise de
6.2.5. şak (AH) -mektense
6.2.6. -şa ~ şakiz ~ şakis -inceye kadar ; -meden; iken
6.2.7. -şani (AŞ)~ -şa (FN) -mek yerine, -eceğine
6.2.8. -şi (AH)(HP)(ÇX) -diğinde; iken
6.2.9. şk’ala ~ k’ala -ir -mez; -di mi
6.2.10. şkul ~ şkule (AH batı kısmı) -dikten sonra; iken
6.2.11. şk’ule ~ şik’ule ~ şuk’ule -dikten sonra
~ şkule ~ k’ule
6.2.12. tina[1] (Batı・Orta) -den beri
6.2.13. var ... tina[2] (Batı・Orta) hiç olmazsa
6.2.14. -şen doni (Orta・Doğu) -diğinden beri, -diğinden bu yana
_____________________________________________________________________
6.2.1. -is / -sis (PZ) -diğinde, -eceğinde
Pazar diyalektlerinde gözlemlenen (1) bu cümlemsi son-edatı, fiilin sade perfektif ve perfektif istek kipi biçimlerine eklenerek vuayel arkasında {-sis}, konson arkasında {-is} biçimini alır.
vidi + -sis = vidisis (geçmişte) gittiğimde, gittiğim zaman
vidit + -is = viditis (geçmişte) gittiğimizde, gittiğimiz zaman
vida + -sis = vidasis (gelecekte) gideceğimde, gideceğim zaman
vidat + -is = vidatis (gelecekte) gideceğimizde, gideceğimiz zaman
vidi : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil
vidit : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs çoğul
vida : ulun (gitmek): perfektif istek kipi 1. şahıs tekil
vidat : ulun (gitmek): perfektif istek kipi 1. şahıs çoğul
●(1) Eşanlamlı edatlar: Çamlıhemşin ile Ardeşen diyalektlerinde (6.2.2.) maddesindeki ek-edat, Fındıklı diyalektlerinde (6.2.3.) maddesindeki ek-edat, Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde (6.2.8.) meddesindeki ek-edat.
■ Cümlemsi sonek-edatı {-is/-sis}, vurgusuzdur. Önüne gelen fiilin vurgu yerini de değiştirmez.
______________________________________________________________________
6.2.2. -i / -si (ÇM); -i / -si ~ -u / -su (AŞ) -diğinde, -eceğinde
Çamlıhemşin ile Ardeşen diyalektlerinde gözlemlenen bu cümlemsi son-edatı, fiilin sade perfektif ve perfektif istek kipi biçimlerine eklenerek vuayel arkasında {-si} veya {-su}, konson arkasında {-i} veya {-u} biçimini alır. Değişkenler hakkında daha geniş ve ince alan araştırması gerekmektedir.
vidisi ~ bidisi ~ bidisu (geçmişte) gittiğimde, gittiğim zaman
viditi ~ biditi ~ biditu (geçmişte) gittiğimizde, gittiğimiz zaman
vidasi ~ bidasi ~ bidasu (gelecekte) gideceğimde, gideceğim zaman
vidati ~ bidati ~ bidatu (gelecekte) gideceğimizde, gideceğimiz zaman
● Ardeşen diyalektlerinde yöreye göre bidasina (gideceğimde), bidatuna (gideceğimizde), idusini (gittiğinde), iditini (gittiğinizde) vs biçimleri de gözlemlenmektedir.
■ Cümlemsi sonek-edatı {-i / -si / -u / -su}, vurgusuzdur. Önüne gelen fiilin vurgu yerini de değiştirmez.
______________________________________________________________________
6.2.3. -iz ~ is (FN) -diğinde, -eceğinde; iken
Fındıklı diyalektlerinde gözlemlenen bu cümlemsi son-edatı, fiilin sade perfektif, perfektif istek kipi ve emperfektif istek kipi biçimlerine eklenerek arkasına gelen fonemin çeşidine göre {-iz} veya {-is} şeklini alır.
■ Vurgusuzdur.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.3.1. Fiilin sade perfektif biçimi arakasına konarak -diğinde
bidi + -iz ~ -is = bidi(y)iz ~ bidi(y)is (geçmişte) gittiğimde
bidit + -iz ~ -is = biditiz ~ biditis (geçmişte) gittiğimizde
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.3.2. Fiilin perfektif istek kipi arkasına konarak -eceğinde
bida + -iz ~ -is = bida(y)iz ~ bida(y)is (gelecekte) gideceğimde
bidat + -iz ~ -is = bidatiz ~ bidatis (gelecekte) gideceğimizde
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.3.3. Fiilin emperfektif istek kipi arkasına konarak iken
bulu(r)t’a + -iz ~ -is = bulut’a(y)iz ~ bulut’a(y)is (her zaman gibi) giderken (*)
(*) Lazca fiillerin emperfektif istek kipi (→ 11.5., 13.), kullanıma göre bu örnekte göründüğü gibi “genelde devam eden veya tekrarlanan” hareket veya hali ifade etmektedir.
______________________________________________________________________
6.2.4. -na ise ; ise de
Bu sonek-edat, fiilin çeşitli kip, aspekt (→ 11.) ve zaman biçimlerine eklenerek koşul cümlemsileri ve taviz cümlemsileri (→ 16.) oluşturur.
idu-na gittiyse ; gittiyse de
idas-na giderse ; giderse de
idasen-na gidecekse ; gidecekse de
var idasen-na gitmeyecekse ; gitmeyecekse de
idu : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
idas : ulun (gitmek): perfektif istek kipi 3. şahıs tekil
idasen : ulun (gitmek): bildirme kipi gelecek zaman 3. şahıs tekil
var idasen : ulun (gitmek): bildirme kipi gelecek zaman 3. şahıs tekil olumsuz
______________________________________________________________________
6.2.5. şak -mektense
Arhavi Pilarget köyünde derlediğim edattır. Topladığım örneklerin sayısı henüz az olduğu için bu edat konusunda araştırmamın geniş alanda sürdürülüp doğrulanması gerekmektedir. Fiilin emperfektif istek kipi (→ 13.) biçimine eklenerek kullanılmaktadır.
boçilamt’aşak (bu adamı) evlendirmektense
● boçilamt’a = oçilams (erkeği evlendirmek): emperfektif istek kipi 1. şahıs tekil.
■ Vurgusuzdur.
______________________________________________________________________
6.2.6. -şa (Batı・FN) -inceye kadar ; -meden ; iken
-şa ~ şakiz ~ şakis (AH・Doğu)
Bu cümlemsi son-edatının kullanımı ve anlamı, Lazca konuşulduğu bölgenin batısı (Pazar ile Fındıklı arası) ile doğusu (Ahavi, Hopa ve Çxala) arasında oldukça değişir. “13. Fiil : Çekim” bölümüne bakınız.
■ Tüm değişkenler vurgusuzdur. Önüne gelen fiilin vurgu yerini de değiştirmez.
Tek heceli değişken ile isimlerin direktif durum eki (ve iki-yön durum eki), eşbiçimli olmalarına rağmen vurgulama kural değişikliğinden dolayı birbiriyle karıştırılmazlar. (Direktif ve iki-yön durumundaki isimlerde {-şa} önündeki hece vurgulu olur.)
Bu cümlemsi son-edatı, ayrıca 6.2.7. maddesinde anlatılan isim son-edatının değişkenlerinin biri ile de eşbiçimlidir.
______________________________________________________________________
6.2.7. -şani (AŞ)~ -şa (FN) -eceğine, -mek yerine
Fiilin bildirme kipi sade perfektif ve perfektif istek kipi biçimleri ile :
A. K’umari ibiraşani Lazebura digurik’o. (AŞ) Kumar oynayacağına Lazca öğrensen.
k’umar(i) : kumar (< Türkçe. kumar < Arapça. qumâr)
ibira : ibirs (oynamak)(*): perfektif istek kipi 2. şahıs tekil
digurik’o : digurams (öğrenmek): dilek kipi 2. şahıs tekil
(*) ibirs fiili, Orta ve Doğu diyalektlerde “şarkı söylemek” anlamındadır.
B. K’umai isteraşa Lazebura digurik’on. (FN) Kumar oynayacağına Lazca öğrensen.
istera : isten (oynamak)(*): perfektif istek kipi 2. şahıs tekil
(*) isters (oynamak)(AH)(HP)(ÇX)
C. Araba cexedaşani gzalineri iduk’o. (AŞ) Arabaya bineceğine yaya gitse.
araba : araba (< tr. araba)
cexeda : cexedun (binip oturmak): perfektif istek kipi 3. şahıs tekil
gzalineri : igzars ~ igzalams (yürümek; yola çıkmak)(*): partisip (→ 14.1.)
iduk’o : ulun (gitmek): dilek kipi 3. şahıs tekil
(*) Orta ve Doğu diyalektlerde igzals (yola çıkmak)
D. Araba cexeduşani gzalineri idu. (AŞ) Arabaya bineceğine yaya gitti.
cexedu : cexedun (binip oturmak): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
● Pazar diyalektlerinde bulunan eşanlamlı “isim-cümlemsi edatı”na bakınız (→ 6.3.5.).
______________________________________________________________________
6.2.8. -şi (AH)(HP)(ÇX) -diğinde; iken
Pazar diyalektleri için {-is/ -sis}(→ 6.2.1.), Çamlıhemşin ile Ardeşen diyalektleri için {-i/-si},{-u/-su}(→ 6.2.2.) ve Fındıklı diyalektleri için {-iz ~ -is}(→ 6.2.3.) ek-edatlara bakınız.
■ Bu ek-edat vurgusuzdur. Önüne gelen fiilin vurgu yerini de değiştirmez. İsimlerin genitif durum göstergesi ile eşbiçimli olmasına rağmen vurgulama kural değişikliğinden dolayı birbiriyle karıştırılmazlar. (Genitif durumdaki isimlerde {-şi} önündeki hece vurgulu olur.)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.8.1. Fiilin sade perfektif biçimi arkasına konarak: -diğinde
(AH) (HP)ÇX)
bidişi ~ vidişi gittiğimde
biditşi ~ viditşi gittiğimizde
bidaşi ~ vidaşi gideceğimde
bidatşi ~ vidatşi gideceğimizde
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.8.2. Fiilin emperfektif geçmiş zaman biçimi arkasına konarak: -ken, iken
pxe(r)t’işi (geçmişte) ben otururken
pxe(r)t’itşi (geçmişte) biz otururken
pxe(r)t’aşi (genelde) ben otururken
pxe(r)t’atşi (genelde) biz otururken
●●● Arhavi ilçesinin batı kısmında konuşulan diyalektlerde -şi ek-edatı, fiilin emperfektif geçmiş zaman biçimi arkasında kullanılmamaktadır. Bu diyalektlerde “-ken” anlamına gelen zarf-cümlemsi oluşturan son-edat az sonraki maddelerde anlatılmaktadır (→ 6.2.10.3., 6.2.10.4.)。
______________________________________________________________________
6.2.9. şk’ala (Batı) ~ k’ala (FN)(AH) -ir -mez
■ Vurgusuzdur.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.9.1. Fiilin perfektif biçimi arkasına konarak: -ir -mez
moxt’u şk’ala (Batı)(1) (geçmişte) o gelir gelmez
moxtu k’ala (FN)(2)
● (1) Ardeşen diyalektlerinde eşanlamlı “moxt’u do var, ” ifadesi daha yaygındır (→ do 7.1.).
● (2) Fındıklı diyalektlerinde eşanlamılı “moxtu var moxtu,” ve “moxtu var,” ifadeleri daha yaygındır.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.9.2. Fiilin perfektif istek kipi biçimi ile (Batı): (gelecekte) -ir -mez
Si moxt’a şk’ala (Batı) (gelecekte) sen gelir gelmez
Him moxt’a-şk’ala (***) (Batı) (gelecekte) o gelir gelmez
moxt’a : mulun (gelmek): perfektif istek kipi 2. şahıs tekil
moxt’as (***): mulun (gelmek): perfektif istek kipi 3. şahıs tekil
●●● (*) {moxt’a-şk’ala} < {moxt’as + şk’ala}
Lazcada çeşitli eklerin zincirleme sonucu kelime veya kelime grubu içinde /s/ fonemi arkasına /ş/ fonemi geldiğinde /s/ fonemi kaybolur. Bu çalışmada kaybolan /s/ fonemi yerine çizgi (-) konmuştur.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.9.3. Fiilin gelecek zaman biçimi ile (FN): (gelecekte) -ir -mez
moxtasen k’ala (FN) (gelecekte) o gelir gelmez
● Ayrıca Fındıklı diyalektlerinde eşanlamlı “moxtaz var moxtaz,” ve “moxtaz var,” ifadeleri daha yaygındır. Eşanlamlı “isim-cümlemsi edatı”na da bakınız (→ 6.3.3.).
______________________________________________________________________
6.2.10. şkul ~ şkule (AH ilçesinin batı kısmı) -dikten sonra; -ken
6.2.11. maddesinde anlatılan eşbiçimli edat ile karıştırmayınız.
● Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs diyalektlerinde şkul, Lome vs diyalektlerinde şkule biçimindedir.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.10.1. Fiilin sade perfektif biçimi ile: (geçmişte) -dikten sonra
bidi şkul ~ bidi şkule (geçmişte) ben gittikten sonra
bidit şkul ~ bidit şkule (geçmişte) biz gittikten sonra
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.10.2. Fiilin perfektif istek kipi biçimi ile: (gelecekte) -dikten sonra
bida şkul ~ bida şkule (gelecekte) ben gittikten sonra
bidat şkul ~ bidat şkule (gelecekte) biz gittikten sonra
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.10.3. Fiilin emperfektif geçmiş zaman biçimi ile: (geçmişte) -ken
pxert’i şkul ~ pxe(r)t’i şkule (geçmişte) ben otururken
pxert’it şkul ~ pxe(r)t’it şkule (geçmişte) biz otururken
● Orta ve Doğu diyalektlerinde yaygın olan “vuayel arkasındaki /r/ foneminin güçsüzleşmesi” Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs köylerinin diyalektlerinde gözlemlenmemektedir.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.10.4. Fiilin emperfektif istek kipi biçimi ile: (genelde) iken
pxert’a şkul ~ pxe(r)t’a şkule (genelde) ben otururken
pxert’at şkul ~ pxe(r)t’at şkule (genelde) biz otururken
______________________________________________________________________
6.2.11. şk’ule ~ şik’ule ~ şuk’ule ~ şkule ~ k’ule -dikten sonra
Arhavi ilçesinin batı kısmı dışında konuşulan tüm Lazca diyalektlerde gözlemlenen bu cümlemsi son-edatı, sırf fiilin perfektif biçimi ile birlikte kullanılmaktadır. Bununla 6.2.10. maddesinde anlatılan edatı karıştırmayınız.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.11.1. Fiilin sade perfektif biçimi ile: (geçmişte) -dikten sonra
vidi şk’ule (geçmişte) ben gittikten sonra
~ bidi şik’ule ~ bidi şuk’ule
~ bidi şkule
~ vidi k’ule
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.2.11.2. Fiilin perfektif istek kipi biçimi ile: (gelecekte) -dikten sonra
vida şk’ule (gelecekte) ben gittikten sonra
~ bida şik’ule ~ bida şuk’ule
~ bida şkule
~ vida k’ule
______________________________________________________________________
6.2.12. tina[3] (Batı・Orta) -den beri
Fiilin sade perfektif olumlu biçimi arkasına konarak :
dotanu tina sabah olduğundan beri
● Bir sonraki maddede anlatılan cümlemsi son-edatı ile eşbiçimlidir. Ayrıca iki adet eşbiçmili isim son-edatı bulunmaktadır (→ 5.2.1.11., 5.2.1.12.).
______________________________________________________________________
6.2.13. [var ...] tina[4] (Batı・Orta) hiç olmazsa
Fiilin emperfekt şimdiki zaman olumsuz biçimi arkasına konarak :
Gyai var imxor tina, m3xuli oç’k’omi. (FN) Yemek yemiyorsun; hiç olmazsa armut ye.
gyai : ekmek, yemek
var : olumsuzluk göstergesi
imxor : imxors (yemek): bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 2. şahıs tekil
m3xuli : armut
oç’k’omi : imxors (yemek): olumluluk baş-eki o-(→ 11.8.2.) + emir kipi tekil
______________________________________________________________________
6.2.14. -şen doni (Orta・Doğu) -diğinden beri, -diğinden bu yana
p’işen doni (FN)(AH)(HP)(ÇX) ben (onu) yaptığımdan beri
_________________________________________________________________
6.3. İsim-cümlemsi son-edatı
6.3.1. [na-...] evuli (ÇM)(AŞ) -nin yaptığı gibi
6.3.2. [na-...] k’onar(i) ~ k’ona(y)i ~ k’ona ~ -k’o (Orta・Doğu) -diği kadar
6.3.3. [na-...] st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i -diği gibi ; -ir -mez
6.3.4. [na-...] şeni -diğinden dolayı
6.3.5. [na-...]-şi (PZ) -eceğine
6.3.6. [na-...] şuk’uri (PZ) ~ şuk’u (AŞ) -diği kadar
● “Baş-ek na-” ile “na-’lı cümlemsi” (= isim-cümlemsi) için 17. bölüme bakınız.
______________________________________________________________________
6.3.1. [na-...] evuli (ÇM)(AŞ) -nin yaptığı gibi (taklit ederek)
Bu cümlemsi edatı, Çamlıhemşin ve güneybatı Ardeşen diyalektlerinde bulunmaktadır.
Osmani na-u evuli Osman’ın yaptığı gibi
ma na-p’i evuli benim yaptığım gibi
u : ikums (yapmak): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
p’i : ikums (yapmak): bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil
● Eşbiçimli isim son-edatına bakınız (→ 5.2.2.1.).
■ Bu cümlemsi edatının sondan ikinci hecesi vurguludur.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
●●● “Bozulmuş Çalışma”da (s. 34 ve s. 40, dipnot) İsmail Avcı Buçaklişi şöyle yazdı:
“Evuli: Ardeşen-Tolikçeti’de “misal, örnek” anlamında kullanılmaktadır.”
Bu bir yalandır.
Bozulmuş çalışmanın (bozulmadan önceki) önsözünde şunu belirttik: Gôichi Kojima, bu kitabı bitirildiğinde henüz Tolikçeti’de bulunmamıştı. Yani Tolikçeti diyalekti hakkında edilen herhangi iddianın sorumlusu değildir. Ama İsmail Avcı Bucaklişi, Türkçe önsöz sonunda bunu anlatan cümleyi sildi. Gôichi Kojima’yı uydurmasının ortak sorumlusu etmeye çalıştı.
(İngilizce önsözde bu cümle silinmedi.)
İAB, 2003 Ağustos 8 tarihli faks mesajında yalan yere yemin ediyor:
“Evuli: (Tekrar araştırdım, Tolikçeti ve Mtzanu’da “misal, örnek, mesela, örneğin”anlamlarında kullanılıyor.”
Daha sonra İAB ...... 2005 Ocak 24 tarihli e-mailinde şöyle yazıyor:
《(......) “Evuli” kelimesi tek başına “örnek” anlamında kullanılmadığını biliyordum ama ürettiğimiz başka birçok terimde olduğu gibi bu da bir öneriydi. (......) ve bana göre bu dikkate alınmayacak bir konudur. (......)》
İAB’nin dilbilim, fonetik, fonoloji ve gramer hakkında hiç bilgisi olmadığını tanışmadan önceden yazdıklarından biliyordum. Ama hiç bilimsel dürüstlüğü olmadığının farkına vaktinde varamamıştım.
Son derece pişmanım. Lazca Gramer’i baştan tek başıma yazmalıydım.
______________________________________________________________________
6.3.2. [na-...] k’onar(i) ~ k’ona(y)i ~ k’ona ~ -k’o (Orta・Doğu) -diği kadar
ma na-miçkin k’onari benim bildiğim kadar
miçkin (1): uçkin (2)(bilmek): bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1. şahıs tekil
(1)(2) Batı diyalektlerde mişk’un ve uşk’un.
______________________________________________________________________
6.3.3. [na-...] st’er(i) ~ ster(i) ~ ste(y)i -diği gibi ; -ir -mez
Bu kelime, genelde “-diği gibi” anlamında olmakla birlikte Orta diyalektlerde bazı cümlelerde “-ir -mez” anlamına gelmektedir.
na-nç’aru st’er(i) (Batı) yazdığı gibi
~ na-ç’a(r)u ster(i) (Orta・Doğu)
na-moxtu ster(i) (Orta) (geçmişte) o gelir gelmez
~ na-moxtu ste(y)i
na-moxtasen ster(i) (Orta) (gelecekte) o gelir gelmez
~ na-moxtasen ste(y)i
nç’aru : nç’arums (yazmak)(Batı): bildirme kipi sade perfektif 3. ş. tekil
ç’a(r)u : ç’a(r)ums (yazmak)(Orta・Doğu): bildirme kipi sade perfektif 3. ş. tekil
moxtasen : mulun (gelmek): bildirme kipi gelecek zaman 3. ş. tekil
■ Vurgusuzdur.
______________________________________________________________________
6.3.4. [na-...] şeni -diğinden dolayı, -diği için
Doğani Batumişe na-idu şeni (PZ)
Doğani Batumişa na-idu şeni (ÇM・AD・Orta・Doğu) Doğan Batumi’ye gittiğinden dolayı
idu : ulun (gitmek): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
Ç’emu Ankara’şe na-idasere şeni (PZ)(1)
Ç’emu Ankara’şe na-idasen şeni (PZ)(2)
Ç’emu Ankara’şa na-idasen şeni (ÇM・AD・Orta)
Ç’emu Ankara’şa na-idasinon şeni (HP-Mak’rial)
Ç’emu Ankara’şa na-idasiyon şeni (HP-Sarp)
Ç’emu Ankara’şa na-idasun şeni (ÇX) Ç’emu Ankara’ya gideceği için
idasere, idasen, idasinon, idasiyon, idasun : ulun (gelmek): bildirme kipi gelecek zaman 3. şahıs tekil
● Fiil çekimi için 13. Bölüme bakınız.
______________________________________________________________________
6.3.5. [na-...]-şi (PZ) -eceğine
A. K’umari na-ibirişi Lazuri nç’arik’o. (PZ) Kumar oynayacağına Lazca yazsan.
k’umar(i) : kumar < Türkçe. kumar < Arapça. qumâr
ibiri : ibirs (oynamak): bildirme kipi sade perfektif 2. şahıs tekil
nç’arik’o : nç’arums (yazmak): dilek kipi 2. şahıs tekil
B. Na-igzalasert’uşi arabas kocexedu. (PZ) Yürüyeceğine arabaya bindi.
igzalasert’u : igzars ~ igzalams (yürümek; yola çıkmak): bildirme kipi “geçmişteki
gelecek zaman” 3. şahıs tekil
arabas : araba (< Türkçe. araba): yer durumu
kocexedu : cexedun (binip oturmak): olumluluk baş-eki ko- + bildirme kipi sade
perfektif 3. şahıs tekil
●●● Ardeşen diyalektlerinde bulunan “isim-cümlemsi biçimli zarf-cümlemsi”ye bakınız (→ 17.).
● Ayrıca Ardeşen diyalektlerinde kullanılan eşanlamlı cümlemsi son-edatına da bakınız (→ 6.2.7.).
______________________________________________________________________
6.3.6. [na-...] şuk’uri (PZ) ~ şuk’u (AŞ) -diği kadar
na-mişk’un şuk’uri (PZ)
~ na-mişk’un şuk’u (AŞ) bildiğim kadar
na-gorum şuk’u (AŞ) istediğin kadar
■ şuk’u biçiminde vurgu son hecesindedir.
____________________________________________________________________
6.4. Cümlemsi iki-taraf-edatı
6.4.1. {p’anda[3] ... st’er(i)} (AŞ) sanki ...... imiş gibi
6.4.2. {p’i ...-şe} ~ {p’i ...-şa} (PZ) -meden az önce
6.4.3. {na-...-şi} (AK) ...-den dolayı
______________________________________________________________________
6.4.1. {p’anda[3] ... st’er(i)}(AŞ) sanki ...... imiş gibi
K’oçi p’anda na-iyu aziru st’eri isinapu. Adam, sanki olayı görmüş gibi konuştu.
k’oçi : adam
iyu : iyen (olmak): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
aziru(*) : aziren (*)(görmek): perfektif 3. şahıs tekil
isinapu : isinapams (konuşmak): bildirme kipi sade perfektif 3. şahıs tekil
(*) Çoğu diyalektlerde az*iru [az*iru], az*iren [az*iren].
______________________________________________________________________
6.4.2. {p’i ...-şe} ~ {p’i ...-şa} (PZ) -meden az önce
Bu iki-tarf-edat sırf Pazar diyalektlerinde gözlemlenmektedir.
■ Ön-parça vurgulu olup son-parça vurgusuzdur.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.4.2.1. Fiilin sade perfektif biçimini araya alarak:
p’i moxt’işe ~ p’i moxt’işa (geçmişte) sen gelmeden az önce
p’i moxt’itşe ~ p’i moxt’itşa (geçmişte) siz gelmeden az önce
p’i vidişe ~ p’i vidişa (geçmişte) ben gitmeden az önce
p’i viditşe ~ p’i viditşa (geçmişte) biz gitmeden az önce
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
6.4.2.2. Fiilin perfektif istek kipi biçimini araya alarak:
p’i moxt’aşe ~ p’i moxt’aşa (gelecekte) sen gelmeden az önce
p’i moxt’atşe ~ p’i moxt’atşa (gelecekte) siz gelmeden az önce
p’i vidaşe ~ p’i vidaşa (gelecekte) ben gitmeden az önce
p’i vidatşe ~ p’i vidatşa (gelecekte) biz gitmeden az önce
______________________________________________________________________
6.4.3. {na-...-şi} (AK) ...-den dolayı
Nok’epe x3aperi na-renşi ç’k’odun. İplik, çürümüş olduğundan dolayı kopuyor.