7. Bağlaç
7.1. do ve, ile, ama, -ip, -erek vs
7.2. -ti de/da, dahi
7.3. şa[2] (FN) ki, o zaman
7.4. vana yoksa
◘◘◘ Bağlaçsal anlam taşıyan kelime grupları (veya bitişik kelimeler)(*), bu bölümde yer almamaktadır. Son-edatlarına (→ 5.2.) bakınız.
(*) Ör. : hamu şeni ~ hamuşeni = bundan dolayı
______________________________________________________________________
7.1. do ve, ile, ama, -ip, -erek vs
7.1.1. İsim (veya zamir) ile isim (veya zamir) arasında kullanımı
7.1.2. Sıfatlar arasında kullanımı
7.1.2.1. Sayılar arası
7.1.2.2. Diğer sıfatlar arası
7.1.3. Diğer kelimeler arasında kullanımı
7.1.4. Cümleler arasında kullanımı
7.1.5. Cümle + do var (AŞ)
■ Bu bağlaç vurgusuzdur.
_____________________________________________________________________________________
7.1.1. İsim (veya zamir) ile isim (veya zamir) arasında kullanımı
nana do baba (1) anne baba
m3xuli do urz*eni (Batı・Orta) armut ile üzüm
~ m3xuli do x’urz*eni (Doğu)
Aşela do Ç’emu Aşela ile Ç’emu
sin do ma (2) seninle ben
man do si (2) benimle sen
(1) “Baba”, bebek seslerinden oluşmuş kelimelerinden biridir. Çok sayıda dillerde eşanlamlı benzer biçimli kelime bulunmaktadır. Örneğin, Farsça bâbâ, Rumca μπαμπάς [babas], Fransızca papa, İtalyanca papà, İspanyolca papá, Hint dili bâbâ, Gürcüce mama, vs vs vs ..... Bu tür kelimeler birbirine ne kadar benziyorlarsa da bir dilden başka dillere geçmiş olma ihtimali hemen hemen sıfırdır.
(2) Şahıs zamiri ma ve si, “do” önünde man ve sin biçimini alırlar.
● Bağlaç “do”, bağlanan isim (ve zamir) ne kadar varsa, ancak son kelimeden önce bir kere kullanılır.
nana, baba, da do cuma anne, baba, kız kardeş ve erkek kardeş
Emine, Bexa, Xusa do ma Emine, Bexa, Xusa ile ben
● İsimlerin durum göstergesi de, ancak son ismin arkasına bir kere konur. Diğer üyeler durum göstergesiz kalır.
nana do babak anne baba [ergatif]
nana do babaşi annenin babanın [genitif]
bergi do xamiten kazma ve bıçak ile [araç durumu]
● Genitif durumdaki zamir, bağlanan kelimelerin tümüyle ilgili ise, ya ilk kelimenin önüne ya da son kelimenin arkasına bir kere konur.
şk’imi nana do baba (Batı) benim anne baba
~ çkimi nana do baba (Orta・Doğu)
nana do baba-şk’imi (Batı) annem babam
~ nana do baba-çkimi (Orta・Doğu)
● Durum göstergeleri, son üyesinin arkasına bir kere konur.
sk’ani nana do babak (Batı) senin anne baba [ergatif]
~ skani nana do babak (Orta・Doğu)
nana do baba-şk’imişi (Batı) annemin babamın [genitif]
~ nana do baba-çkimişi (Orta・Doğu)
bergi do xami-muşiten kendi kazması ve bıçağı ile [araç durumu]
■ Genitif durumdaki zamirin arkasına konan durum göstergesi, önünde bulunan kelime grubunun (daha doğrusu, vurgu biriminin) vurgu yerini değiştirmez.
_____________________________________________________________________________________
7.1.2. Sıfatlar arasında kullanımı
______________________________________________________________________
7.1.2.1. Sayılar arası
Sayılar arasında kullanılan bağlaç “do”, üyesi {n} adet olunca {n - 1} kere konur.
sum şilya do jur oşi do eçi do vit 3 x 1000 + 2 x 100 + 20 + 10
= 3,230
eçi do otxo şilya do xut oşi do otxoneçi do ar (20+4) x 1000 + 5 x 100 + 4x20 + 1
= 24,581
● {vit + do}, {vit’o} şeklini alır. Ayrıca {vit’o}, vuayel önünde bazen {vit’v-} biçiminde telaffuz edilmektedir.
*vit do ar → vit’oar ~ vit’var 10 + 1 = 11
*vit do jur → vit’ojur 10 + 2 = 12
eçi do *vit do xut → eçi do vit’oxut 20 + 10 + 5 = 35
______________________________________________________________________
7.1.2.2. Diğer sıfatlar arasında kullanımı
Sayısal olmayan sıfatlar arasında bağlaç “do”, bazen kullanılmaz, bazen kullanılır. Bu konuda daha çok araştırma gerekmektedir.
oroponi do msk’va bozomota ~ oroponi do mskva bozo sevimli ve güzel kız
~ oroponi msk’va bozomota ~ oroponi mskva bozo sevimli güzel kız
oroponi : sevinir, sevimli, sevgili
msk’va ~ mskva : güzel
bozomota ~ bozo : kız
● Aşağıdaki örnekte bağlaç “do” değil, bitişik bağlaç “ardo” kullanılmıştır.
Himuşi bozomotalepe çibari, oroponi, çalişkani, ardo msk’va onan. (AŞ)
[Onun kızları kibar, sevimli, çalışkan, birde güzeldirler.]
himuşi : onun
çibari : kibar (< Türkçe kibar < Arapça)
çalişkani : çalışkan (< Türkçe)
ardo : birde : ar (bir) + bağlaç do
onan : Kopula fiili on (-dir): bildirme kipi emperfekt şimdiki zaman 3. şahıs çoğul
● Aşağıdaki örnekte iki adet sıfa3al kelime grubu, bağlaç “do” ile bağlanmıştır: birinci kelime grubu {zarf + sıfat} şeklinde oluşurken ikincisi {(sıfat + isim) + isimden sıfat üreten yapım eki} biçimindedir.
dido nosoni do k’ai toloni cuma-çkimi (AH) çok akıllı ve gözleri iyi gören kardeşim
dido : ölçü belirten zarf : çok
nosoni : nosi (akıl) + yapım eki {-oni} : akıllı
k’ai : sıfat : iyi
toloni : toli (göz) + {-oni} : gözlü
k’ai toloni : iyi gözlü, gözleri iyi gören
cuma : isim : erkek kardeş
çkimi : şahıs zamiri 1. ş. çoğul : benim
_____________________________________________________________________________
7.1.3. Diğer kelimeler arasında kullanımı
Ne isim ne zamir ne de sıfat olan kelimeler arasında kullanılan bağlaç “do” örnekleri, az sayıda gözlemlenmektedir. Aynı gruptan olan iki zarf (örneğin iki adet zaman zarfı) arasına konan örnekler aşağıda gösterilmiştir.
ğoma do andğa ~ ğoma do hamdğa dün ve bugün
melenk’ale do molenk’ale (Batı) öte taraf ile beri tarafta (tarafa, taraftan)
“Dün ve bugün (bir şey oldu)” şeklinden daha çok “Dün (bir şey oldu.) Bugün yine (aynı şey oldu)” şeklindeki ifade yaygın gibidir. Daha ileri araştırma gerekmektedir.
● Değişik gruptan olan zarflar arasında bağlaç “do” kullanılmaz.
Ma ğoma melenk’ale xvala bidi. (AŞ) Ben dün öte tarafa yalnız gittim.
ğoma : zaman zarfı : dün
melenk’ale : yer ve yön zarfı : öte tarafta, öte tarafa, öte taraftan
xvala : tarz zarfı : yalnız
_____________________________________________________________________________________
7.1.4. Cümleler arasında kullanımı ve, ama, -ip, -erek vs
Ma Lazona’şen, Vi3’e’şen meginç’aram do X. X. bore.
Hakolen na-igzali nak’o ndğa do nak’o tuta divu do ar ambai var momçi.
...........................................................
Ma-ti mominç’ari do haşo bisinapat.
Ğormotik, megişvelaz do gunz*e3’anas skidi. (FN)
[Lazona’dan, Fındıklı’dan sana yazıyorum da ben X.X.’im.]
[Sen buradan gideli kaç gün kaç ay oldu, ama bir haber bana vermedin.]
[...........................................................]
[Bana da yaz. Ve böyle haberleşelim.]
[Tanrı sana yardım etsin. Ve böyle (= onun yardımı ile) uzun seneler yaşa.]
ma : ben
Lazona (***) : Laz(i) + -ona (~-in yoğun bulunduğu yer): Lazların memleketi
Vi3’e : Fındıklı’nın Lazca adı
meginç’aram(1): nunç’arams (birine yazmak): sana yazıyorum
bore : Kopula fiili oren (-dir): emperfektif şimdiki zaman 1. şahıs tekil
hakolen : buradan
na- : olumluluk baş-eki (→17.)
igzali : igzals (gitmek, hareket etmek): sade pefektif 2. şahıs tekil
nak’o : kaç
ndğa : gün
tuta : ay
divu : iven (olmak): olumluluk baş-eki do- /d- + sade perfektif 3.ş. tekil
ar : bir
ambai : haber
var momçi (1) : meçams (vermek): bana vermedin
ma-ti : bana da (→ 7.2. -ti)
mominç’ari (1) : nunç’arams (birine yazmak): bana yaz
haşo : böyle
bisinapat : isinapams (konuşmak): perfektif istek kipi 1.ş. çoğul
ğormotik (*) : ğormoti: ergatif biçimi
megişvelaz (1) : nuşvelams (yardım etmek): sana yardım etsin
gunz*e : uzun
3’anas :3’ana (sene, yıl): yer durumu
skidi : skidums (yaşamak): emir kipi tekil
(1) “Eylemden faydalanan kişi göstergesi”ni kapsayan ikişahıslı biçimdir. Fiil ile ilgili bölümlere bakınız (→ 11. ~).
(*) ğormoti : Bu örnekte “Tanrı, Allah” anlamına kullanılmıştır. Aslında Lazlarda çok eskiden inanılan doğaüstü varlıktır. Bugünkü Lazcada bazı deyimlerde yer almaktadır (→ 9.2.). Eski zamanlardaki ğormoti kavramı ne olduğu bilinmemektedir. (**)
(**) Lazların eski çağdaki inançları hakkında sanki kendileri o çağda yaşamış gibi yazanlar bulunmaktadır. Az da olsa ispatlı olana rastlayamadım.
(***) Bu çalışmanın yazarı birçok kez Lazona kelimesini kullandığında Türk jandarma ve siviller tarafından “Sanki öyle adlı bağımsız ülke varmış gibi konuşuyorsun” diye suçlandı. Son derece şaşırtıcı iddiadır. “Luristan”, “Belûcistan” veya “Doğu Türkeli” gibi kelimeleri kullanmak böyle adlı bağımsız ülkelerin var olduğunu ifade etmiyor gibi, Lazona da siyasal hareket ile hiç ilgisi olmayan terimdir.
______________________________________________________________________
7.1.5. Cümle + do var (AŞ)
Ardeşen diyalektlerinde “-ir -mez” (yapar yapmaz, gelir gelmez ...) anlamına gelen {cümle + do var}deyimi gözlemlenmektedir (→ 6.2.9., 6.3.3.). Bu ifadenin son üyesi olan {var}, olumsuzluk ünlemidir (→ 9.1.). Ünlemler tek başına fiilsiz cümle oluşturduklarına göre bu deyimi bir önceki maddede anlatılan kullanımın bir çeşidi olarak değerlendirmek de mümkündür.
Oroperi-şk’imi moxt’u do var, kogomak’k’oru. (AŞ)
[Sevgilim gelir gelmez bana sarıldı.]
oroperi : sevgili < oropa (aşık, sevda)
şk’imi : benim
moxt’u : mulun (gelmek): bildirmekipi sade perfektif 3. şahıs tekil
var : olumsuzluk ünlemi (hayır)(1)
ko- : olumluluk baş-eki (→ 11.8.2.)
gomak’k’oru(2) : gvak’k’orams (sarılmak): bana sarıldı
(1) Olumsuzluk göstergesi var (→ 11.8.1.) ile eşbiçimlidir.
(2) “Eylemden faydalanan kişi göstergesi”ni kapsayan ikişahıslı biçimidir. Fiil ile ilgili bölümlere bakınız (→ 11. ~).
_______________________________________________________________
7.2. {-ti} de/da, dahi
Sonek biçimli bağlaç {-ti}, isim, zamir, zarf, zarfsal kelime grubu vs arkasına eklenir.
■ Vurgusuzdur.
● {Belgisiz zamir ve belgisiz zarf oluşturan yapım eki -ti} ve {olumsuzluk göstergelerinin biri olan vati’nin sonundaki -ti}’nin bu bağlaç ile aynı kökenli olduğu düşünülebilmektedir. Zamir bölümü (→ 2.), zarf bölümü (→ 4.), taviz cümlemsi bölümü (→ 16.) ve olumsuzluk göstergesi maddesine (→ 11.8.1.) bakınız.
●●● “Bozulmuş çalışma”da (s.84) bu bağlaç hakkında《İsim ve zamirlerin arkasına eklenir》diye yazıldı.《Ne isim ne de zamir olan kelimelere eklenmez》diye anlaşılan yetersiz ve yanlış ifadedir.
_____________________________________________________________________________
7.2.1. Önüne gelen isim ve zamirlerin biçimi
_____________________________________________________________________________
7.2.1.1. İsim
Bağlaç {-ti} önünde bulunan isim ve zamir, diğer sonekler önünde de olduğu gibi (→ 1.1.1.) postpozisyonel durum biçimini alırlar.
m3xul ~ m3xuli + -ti = m3xuli-ti armut da
oxor ~ oxori + -ti = oxori-ti ev de
topr ~ topri (Batı) + -ti = topri-ti bal da
topur ~ topu(r)i (Orta・Doğu) + -ti = topu(r)i-ti bal da
oncğor ~ oncğore + -ti = oncğore-ti ayıp da
■ Bu kelimelerde vurgu yeri, {-ti}’li olsun da olmasın da değişmez: m3xuli-ti, oxori-ti, topri-ti, topuri-ti, oncğore-ti.
_____________________________________________________________________________
7.2.1.2. Zamir
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7.2.1.2.1. Şahıs zamiri
Birinci ve ikinci şahıs tekil zamirleri, bazı yörelerde {-ti} önünde man- ve sin- şeklini alırlar.
ma + -ti = ma-ti ~ man-ti ben de
si + -ti = si-ti ~ sin-ti sen de
---------------------------------------------------------------------------------------------
7.2.1.2.2. İşaret zamiri
Batı diyalektlerde işaret zamirleri {-ti} önünde postpozisyonel durum biçimini alırlar.
ham + -ti = hamu-ti (Batı) bu da
him + -ti = himu-ti (Batı) o da
___________________________________________________________________
7.2.1.3. Ergatif ve datif durum (+ yer durumu) göstergelerinin yeri
{-ti}’li isim ve zamirler durum eklerini alırken, ergatif ve datif durum (+ yer durumu) göstergelerinin yeri diyalekte göre değişmektedir (*).
(*) Diğer durum göstergelerinin yeri her diyalekte aynıdır: durum göstergelerinden sonra {-ti} eklenir.
hamute-ti ~ hayate-ti ~ amuten-ti bununla da
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7.2.1.3.1. Pazar diyalektleri
Pazar diyalektlerinde ergatif ve datif durum göstergeleri, {-ti}’nin arkasına eklenir.
Aşela-tik Aşela da
Xusa-tik Xusa da
Aşela-tis Aşela’ya da (*)
Xusa-tis Xusa’ya da (*)
himu-tik o da
hamu-tik bu da
himu-tis ona da (*)
hamu-tis buna da (*)
(*) Sözdizimine göre başka çeşit tercüme zorunlu olmaktadır.
● Pazar’lı Lazların çoğu, {-ti}’li kelimeleri himutik, hamutis gibi bitişik yazmaktadır.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
7.2.1.3.2. Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektleri
● Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde ergatif, datif ve yer durumları, durum göstergelerini kaybedip postpozisyonel durum ile birlikte birleşik oblik durum olmuştur (→ 1.1.2.).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
7.2.1.3.3. Orta ve Doğu diyalektler
Orta ve Doğu diyalektlerde hiç bir durum göstergesi {-ti}’nin arkasına gelmemektedir.
Aşelak-ti Aşela da
Xusak-ti Xusa da
Aşelas-ti Aşela’ya da (*)
Xusas-ti Xusa’ya da (*)
hek-ti o da
~ hemuk-ti
~ heyak-ti
hemus-ti ona da (*)
~ heyas-ti
(*) Sözdizimine göre başka çeşit tercüme zorunlu olmaktadır.
● Orta ve Doğu diyalektleri konuşan Lazların çoğu bunları çizgisiz hemuk ti, heyak ti şeklinde yazmaktadır.
Türkiye’de yaşayan Lazlar, çizginin kullanımı yok sayılabilecek kadar az olan Türkçe yazım geleneğine alışmış oldukları için, bitişik kelimelerin bir kısmı için çizgi kullanmayı genelde düşünmezler.
Bu çalışmada bu bağlaç daima çizgili yazılmaktadır. Sebepleri şöyledir:
[1] Lazca diyalektlerin tümüne ortak yazım sistemin önerilmesi tercih olunur.
[2] “Baş, kafa” anlamındaki isim ti ile karıştırılmaması gerekmektedir.
______________________________________________________________________
7.2.2. İsim arkasına konan genitif zamir + {-ti}
Genitif durumdaki zamir isim arkasına konduğunda bağlaç {-ti}, zamir arkasına eklenir.
Ergatif ve datif durum göstergelerinin yeri diyalekte göre değişmektedir.
(PZ)
nana-şk’imi-ti annem de
nana-şk’imi-tik annem de
nana-şk’imi-tis anneme de (*)
nana do baba-sk’ani-ti annen baban da
nana do baba-sk’ani-tik annen baban da
nana do baba-sk’ani-tis annene babana da (*)
(ÇM)(AŞ)
nana-şk’imi-ti annem de
nana do baba-sk’ani-ti annen baban da, annene babana da
(Orta・Doğu)
nana-çkimi-ti annem de
nana-çkimik-ti annem de
nana-çkimis-ti anneme de (*)
nana do baba-skani-ti annen baban da
nana do baba-skanik-ti annen baban da
nana do baba-skanis-ti annene babana da (*)
(*) Sözdizimine göre başka çeşit tercüme zorunlu olmaktadır.
_____________________________________________________________________________
7.2.3. Zarf ve zarfsal kelime grubu + {-ti}
(A) Ok’açxe-ti oput’enepek gyarepe ipxort’ez. Jin-ti lo3ape yopxort’ez. (AH)
[Az sonra da köylüler yemek yiyorlardı. Üstüne de tatlılar yiyorlardı.]
ok’açxe : az sonra
oput’enepek : oput’eni (köylü) : çoğul ergatif
gyarepe : gya(r)i (ekmek; yemek): çoğul apsolütif
ipxort’ez : ipxors (1) (yemek) : emperfektif geçmiş zaman 3. şahıs çoğul
jin : düşey doğrultuyla yukarıda, yukarıya, üstte, üste
lo3ape : lo3a (tatlı)(2) : isim olarak kullanımı, çoğul apsolütif
yopxort’ez : yopxors (3) (üstüne yemek) : emperfektif geçmiş zaman 3. şahıs çoğul
(1) yöresel değişkenleri: imxors ~ impxors ~ ipxors ; ç’k’omups (ÇX)
(2) Pazar diyalektlerinde ters anlamlıdir. Ayrıca Ardeşen diyalektlerinde apayrı anlam taşımaktadır.
lo3a (tatsız)(PZ)
lo3a (mayhoş, çok olgunlaşmış, sulanmış)(AŞ)
(3) yöresel değişkenleri: eyoşk’omams (Batı) ~ eyoç’k’omams (FN) ~ yoç’k’omams (FN) ~ yopxors (AH) ~ gyopxors (AH) ~ gyomxors (HP) ~ gyoç’k’omaps (ÇX)
(B) Zarfsal kelime grubu arkasında {-ti}
sk’ani şeni-ti ~ skani şeni-ti senin için de
juri şeni-ti (*) ikisi için de (ayrı ayrı)
(*) juri-ti şeni : her ikisi için (ikisi birlikte)
________________________________________________________________
7.3. şa[2] (FN) ki, o zaman
Fındıklı diyalektlerinde gözlemlenen bağlaç {şa}, aktarılan söz olabilen iki cümle arasında kullanılmaktadır. İlk kullanım örnekleri için Söz aktarma edatı bölümüne (→ 8.1.1.1.B ve C, 8.1.1.3.B.) bakınız.
● Eşbiçimli tarz zarfı bulunmaktadır (→ şa[1] 4.5.3.).
_____________________________________________________________________
7.4. vana yoksa, olmazsa
Bu bağlaç, olumsuzluk göstergesi {var ~ va}(→ 11.8.1.) veya olumsuzluk ünlemi {var}(→ 9.1.) ile cümlemsi son-edatı {-na}’nın (→ 6.2.4., 16) birleşmiş biçimi olabilir. Etimolojisini düşünen bazı Lazlar tarafından bu kelimenin “varna” şeklinde yazılıp söylenmesi istenmekle birlikte bu çalışmada gerçek telaffuzuna göre vana şeklinde yazılmıştır.
(A) Hişo vana haşo p’are. (Batı) Öyle olmazsa böyle yapacağım.
hişo : öyle (Orta ve Doğu diyalektlerde heşo)
haşo : böyle
p’are : ikums (yapmak): bildirme kipi gelecek zaman 1. şahıs tekil
(B) Nana-skani moxtu-i, vana baba-skani ? (Orta)
[Annen mi geldi, yoksa baban mı ?]
nana : anne, ana
skani : senin
moxtu : mulun (gelmek) : sade perfektif 3. şahıs tekil
-i : soru göstergesi (→ 11.9.)
baba : baba
(C) K’ap’ulaz mogik’idap. Sırtıma seni alıyorum
Monk’a t’a, vana çorçi (HP)(1) Ağır olasın, yoksa hafif (*)
(*) İster ağır ol, ister hafif ol
(1) Laz geleneksel şarkı “Koçari”den
(koçari = tekerleme; anlamı bilinmemektedir)
k’ap’ulaz : k’ap’ula (sırt)(***) : yer durumu; sırtına
mogik’idap (2) : moyk’idaps (sırtına almak, yüklenmek) : seni sırtıma alıyorum
monk’a : ağır
t’a : kopula fiili yen (-dir) : emperfektif istek kipi 2. şahıs tekil
çorçi : hafif
●●●(***) Lazcayı “inceleyenler” arasında bazen k’ap’ula kelimesinin “Latinceden gelme” olduğunu iddia edenler bulunmaktadır. Halbuki Latince “capula [kapula]” kelimesi “kulplu vazo” demek olup ne insanın arkası ne de dağın arkası ile ilgilidir. Bu tür asılsız söylentilere sakın inanmayınız.
(2) “Nesne göstergesi”ni kapsayan iki-şahıslı biçimdir. Fiil ile ilgili bölümlere bakınız (→ 11. ~).
Batı diyalektlerde bu fiil bulunmayıp eşanlamlı ayrı köklü moybams fiili gözlemlenmektedir.