8. Söz aktarma edatı


8.1. Söz aktarma son-edatı


8.1.1. ma[2] [Sırf Orta diyalektlerde]

8.1.2. şo

8.1.3. ya 


8.2. Söz aktarma ön-edatı


8.2.1. ki (*)


(*) Aslı Lazca kelime değildir: < Türkçe ki < Farsça ki.


Bu çalışmada söz aktarma edatının tanımı şöyledir:


Söz aktarma son-edatı = aktarımın sonunu gösteren tekbiçimli kelime


Söz aktarma ön-edatı = aktarımın başlangıcını gösteren tekbiçimli kelime

______________________________________________________________________


8.1. Söz aktarma son-edatı

______________________________________________________________________

8.1.1. ma[2] (PZ)(FN)(AH)(HP) diye; dedim; dedik

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde söz aktarma edatı {ma[2]} yerine {ya} (→ 8.1.3.) kullanılır.


(*) Şahıs zamiri {ma[1]}(ben) ile eşbiçimlidir.

[Bu bölümün dışında şahıs zamiri {ma[2]}, sadece “ma” diye yazılmaktadır.]


Söz aktarma edatı {ma[2]}’nın üç çesit kullanımı bulunmaktadır:


[1] tek başına kıllanılır;

[2] arkasına zop’ons (1) veya u3’umers (2) fiilleri konur;

[3] arkasına bağlaç {do}’dan sonra başka fiiller konur.


(1) zop’ons : demek, söylemek

(2) u3’umers : birine demek, birine söylemek


Arkasına gelen fiilin öznesi zorunlu olarak birinci şahıstır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.1.1.1. Tek başına dedim; dedik


(A) Çku si “Mot mulur” ma. (FN)(AH)


[Biz sana “Gelme” dedik.]


çku : biz, bize

si : sen, sana

mot mulur : mulun (gelmek) : yasak kipi tekil

ma : söz aktarma son-edatı



(B) “Toliz mu gağodu” ma şa “Berek gemçu” ya. (FN)


[“Gözüne ne oldu ?” dedim ki, “Çocuk beni vurdu” dedi.]


toliz : toli (göz) + -z (yer durum göztergesi)

mu : ne

gağodu (1) : ağoden (birine bir şey olmak) : sana ... oldu

ma : söz aktarma edatı

şa (*) : bağlaç

berek : bere (çocuk): ergatif

gemçu (1) : geçams (vurmak) : beni vurdu

ya : söz aktarma edatı


(1) Eylemden zarar gören kişi göstergesini kapsayan ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).


(*) (→ 7.3.)


(C) “Gale mot dopsum, oncğore yen” ma şa “Mitik komz*ira-na oncğore yen” ya. (FN)


[“Dışarıda işemeyesin; ayıptır” dediğimde “Birisi beni görürse ayıptır” dedi.]


gale : yer ve yön zarfı (dışarıda, dışarıya)

mot dopsum : (do)psums (işemek)(1) : yasak kipi tekil

oncğore : (ayıp)

yen : kopula fiili : emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil

ma : söz aktarma edatı

şa (2) : bağlaç

mitik : belgisiz zamir miti (kimse) : ergatif

ko- : olumluluk baş-eki

mz*ira (3) : z*iroms (görmek)(4): m- (1.ş. nesne göstergesi) + perfektif istek kipi 3.ş. tekil

-na : koşul cümlemsi göstergesi

(1) psams (PZ) ~ psums (AŞ)(FN) ~ psims (AH)(HP) ~ psips (HP)(ÇX) (→ 12.3.4.2.)

(2) (→ 7.3.)

(3) ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).

(4) z*irems (PZ), z*irams (AŞ)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.1.1.2. Zop’ons veya u3’umers ile


(A) Ma[1] oxorca-çkimiz “A gyai domixazi(r)i” ma[2] bu3’vare. (FN)(AH)


[Ben karıma “Bir yemek bana hazırla” diyeceğim.]


oxorca : kadın; karı, hanım

-çkimi : şahıs zamiri ma’nın genitif durumu (benim)

-z : datif durum göstergesi

a : ar (bir) kelimesinin değişkeni

gyai : ekmek; yemek

do- : olumluluk baş-eki

mixaziri (1) : uxazirams (birine hazırlamak): bana hazırla

bu3’vare (1) : u3’umers (birine söylemek, demek): ona diyeceğim


(1) ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).



(B) Berez “Oxorişa komoxti” ma bu3’vi şkule gu(r)i muxtu. (FN)


[Ben çocuğa “Eve gel” dedikten sonra (o çocuk) kızdı.]


berez : bere (çocuk) : datif

oxorişa : oxori (ev) : yön durumu

ko- : olumluk baş-eki

moxti : mulun (gelmek) : emir kipi 2.ş. tekil

ma : söz aktarma edatı

bu3’vi (1) : u3’umers (birine söylemek): ben ona söyledim

şkule : cümlemsi son-edatı (-den sonra)

gu(r)i muxtu (1): fiilsel deyim guri mulun (kızmak, sinirlenmek): kızdı, sinirlendi (2)


(1) Ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).

(2) Batı diyalektlerde guri mvalu (darıldı, sinirlendi)

---------------------------------------------------------------------------------------------------------- 


8.1.1.3. Bağlaç {do} + başka fiil


(A) Çku “Hako moxtit” ma do mteliz bucoxit. (FN)(AH)


[Biz “Buraya gelin” diye herkesi çağırdık.]


çku : şahıs zamiri 1.ş. çoğul (biz)

hako : yer ve yön zarfı (burada, buraya)

moxtit : mulun (gelmek): emir kipi

ma : söz aktarma edatı

do : bağlaç

mteliz : mtel(i)(bütün, tüm): sıfatın isim olarak kullanımı (hepsi, herkes)

bucoxit (1) : ucoxams (çağırmak): onları çağırdık


(1) Ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).



(B) “Var ipelen” ma do p’t’axat’t’i şa “dixma(r)inen” ma do mebaşkvi. (FN)


[“Bir şeye kıllanılmaz” diye kırıyordum ki “tekrar kullanılır” diye vazgeçtim.]


var : olumsuzluk göstergesi

ipelen : ipelen (faydalı olmak) : emperfektif şimdiki zaman 3.ş. tekil

p’t’axat’t’i : t’axums (kırmak) :“geçmişteki gelecek zaman”(1) 1.ş. çoğul

şa (*) : bağlaç

dixmarinen : oxmarams (kullanmak) : olumluluk baş-eki d- + şahıssız k. şimdiki z.

mebaşkvi : naşkumers (bırakmak) : sade perfektif 1.ş. tekil


(1) Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde “geçmişteki gelecek zaman”, başka şekilde ifade edilmektedir (→ 13.).


(*)(→ 7.3.)

______________________________________________________________________


8.1.2. şo


Söz aktarma edatı {şo}, ikinci veya üçüncü şahsa (1) verilen emirin arkasında it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (Doğu)(2) veya u3’umers (3) fiilleri ile kullanılır.


Fiiller, ya emir kipi ya istek kipi ya da gelecek zamandadır (4).


(1) ●●● “Bozulmuş çalışma”da (s.334)《“Şo” eki, doğrudan aktarılan söz 2. şahısa aitolduğunda kullanıldığı yazılmaktadır. Bu ifadede üç adet yanlışlık ve bir adet yazım hatası bulunmaktadır:


şo edatı, bir ek değil, kelimedir;

şo edatı, aktarılan sözün 2. şahıs tarafından söylenmesi umulduğunda kullanılır

(halen “2. şahsa ait” değildir);

şo edatı, aktarılan sözün 3. şahıs tarafından söylenmesi umulduğunda da kullanılır;


● yazım hatası: “şahısa” değil “şahsa” olacaktı.

(2) “söylemek, demek”


(3) “birine söylemek, birine demek”


(4) ●●● Aynı yerde bu edatın sırfEmir kipi ve ya Gelecek zaman》’daki fiil önünde kullanıldığı yazılmaktadır. Bu da yanlıştır. İstek kipindeki fiilin önünde de kullanılır.


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


(A) “Baba-şk’imi noğaşa idu” şo t’k’vi. (ÇM)(AŞ)


[“Babam çarşıya gitti” de (dersin).]


baba : baba

şk’imi : benim

noğaşa : noğa (çarşı) : iki-yön durumu; çarşıya, çarşıdan

idu : ulun (gitmek) : sade perfektif 3.ş. teki; gitti

t’k’vi : it’urs (demek, söylemek)(1) : emir kipi tekil; söyle, de.


(1) it’us şeklindeki telaffuz da yaygındır.


 

(B) “Şk’u Lazi boret” şo t’k’vaten. (AŞ) “Biz Lazız” diyeceksiniz.


şk’u : biz

boret : kopula fiili on : emperfektif şimdiki zaman 1.ş. çoğul

t’k’vaten : it’urs (demek, söylemek) : gelecek zaman 2.ş. çoğul



(C) “Komoxti” şo mi3’vas. (OrtaDoğu) Bana “Gel” desin.


komoxti : mulun (gelmek) : olumluluk baş-eki ko- + emir kipi tekil

mi3’vas (1) : u3’umers (birine söylemek) : bana söylesin, bana desin


(1) Ikişahıslı biçimdir. Fiil bölümlerine bakınız (→ 11. ~).



(D) Berepe-çkunik “Baba-çkuni moxtasen” şo tkvan.(FN)


[Çocuklarımız “Babamız gelecek” desinler.]


berepe : çocuklar

çkuni : bizim

-k : ergatif durum göstergesi

moxtasen : mulun (gelmek) : gelecek zaman 3.ş. tekil 

tkvan : zop’ons (demek, söylemek) : perfektif istek kipi 3.ş.çoğul

______________________________________________________________________


8.1.3. ya


Söz aktarma edatı {ya}, aktarılan sözün arkasında diğer söz aktarma edatlarının (ma[2] ile şo) kullanılmadıkları her durumda gözlemlenmektedir. Üç çeşit kullanımı mevcuttur:


[1] tek başına kullanılır;

[2] arkasına it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (Doğu) (1) veya u3’umers (2) fiilleri konur;

[3] arkasına bağlaç {do}’dan sonra başka fiiller konur.


(1) “demek, söylemek”

(2) “birine demek, birine söylemek”


●●● Bozulmuş Çalışma”da (s.335)ya” eki hem 2. şahıs hem 3. şahsın sözünü aktarmak için kullanılırdiye yazılıyor. Bu ifadede iki adet yanlışlık bulunmaktadır:


ya edatı, bir ek değil, kelimedir;

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde ma[2] edatı bulunmayınca ya edatı,

1. şahsın sözünü aktarmak için de kullanılır.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.1.3.1. Tek başına dedim, dedin, dedi vs


Memetik “3’k’ar maominu” ya. (AH) Mehmet “Susadım” dedi.


3’k’ar : su

maominu : maominen (susadım): sade perfektif 1.ş.tekil

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.1.3.2. İt’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (Doğu) veya u3’umers ile


(A) Eminek “Ar tutaşa vikomocare” ya t’k’u. (PZ)


[Emine “Bir ay içinde evleneceğim” dedi.]


ar : sayı; bir

tutaşa : tuta (ay) + son-edat -şa (-e kadar)

vikomocare : ikomocen ([öznesi bayan] evlenmek) (*) : gelecek zaman 1.ş.tekil

t’k’u : it’urs : sade perfektif 3.ş. tekil


(*) komoci (koca) (Batı)(FN)

komoli (koca) (AH)

kimoli (koca) (Doğu)



(B) Eminek “Ar tuta şakiz gamabitxvare” ya t’k’u. (AH)


[Emine “Bir ay içinde evleneceğim” dedi.]


gamabitxvare : gamitxven ([öznesi bayan] evlenmek) : gelecak zaman 1.ş. tekil



(C) Ma si “Hak ela” ya gi3’vi. (Batı)


[Ben sana “Buraya gel” dedim.]


hak : yer ve yön zarfı (burada, buraya)

ela (1) : mulun (gelmek) : emir kipi tekil

gi3’vi (2) : u3’umers (birine söylemek) (ben sana dedim, ben sana söyledim)



(1) Bulgarca ve Rumcada eşbiçimli ve eşanlamlı kelime bulunmaktadır. Her üç dilde “gelmek” anlamına gelen fiilin emir kipinde gözlemlenen kural dışı biçimdir.


Bu biçim Lazcada ancak Batı diyalektlerde kullanılmaktadır. Çoğulu elat olur.


Ela ile eşanlamlı başka bir biçimi moxt’i ~ moxti (ve, olumluluk baş-eki ile, komoxt’i ~ komoxti), Batı diyalektler dahil tüm diyalektlerde gözlemlenmektedir.


(2) Ikişahıslı biçimdir. Fiil ile ilgili bölümlere bakınız (→ 11. ~).



(D) Padişahik “Ma dobğura şkule si çkimi t’axtiz gelaxedare” ya zop’ont’u. (AH)


[Padişah “Ben öldükten sonra sen benim tahtıma oturcaksın” diyordu.]


padişah(i) : < Türkçe padişah < Farsça pâdishâh

dobğura şkule : ğurun (ölmek)

: do- (olumluluk baş-eki) + perfektif istek kipi 1.ş. tekil + şkule (sonra)

t’axti : < Türkçe taht < Farsça

gelaxedare : gelaxedun (belirlenmiş bir yere oturmak) : gelecek zaman 2.ş. tekil

zop’ont’u : zop’ons : emperfektif geçmiş zaman 3.ş. tekil


(→ 8.2.1. maddesindeki örneğe bakınız.)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.1.3.3. Bağlaç {do} + başka fiil diyerek


Oyi, sevda, oyi, gokomocaman. Ah, sevgilim, ah, seni evlendiriyorlar.

Şk’imi sevda başk’as muç’e meçaman ? Benim sevgilimi başkasına nasıl veriyorlar ?

Vorsi sfa on” ya do mogip’icaman. “İyi yerdir” diyerek seni kandırıyorlar.

Sk’ani vore, sk’ani. Govaxelare. Ben seni seviyorum, seni. Sarılacağım.



oyi : ünlem : acı, keder, üzüntüyü anlatır

sevda : isim (sevda, sevgili) < Türkçe sevda < Arapça

gokomocaman (1): okomocams ([nesnesi bayan] evlendirmek): seni evlendiriyorlar

şk’imi : şahıs zamiri : genitif (benim)

başk’a : sıfat (başka) : isim olarak kullnımı (başkası) < Türkçe başka

muç’e : soru zarfı (nasıl)

meçaman (1) : meçams (vermek) : ona veriyorlar

vorsi : sıfat (iyi)

sfa ~ sva : isim (yer)

mogip’icaman (1): moyp’icams (gönlünü kazanmak): senin gönlünü kazanıyorlar

sk’ani : şahıs zamiri : genitif (senin)

vore : kopula fiili on : emperfektif şimdiki zaman 1.ş. tekil

govaxelare (1) : gvaxelams (sevgiyle sarılmak): ona sarılacağım


(1) Ikişahıslı biçimdir. Fiil ile ilgili bölümlere bakınız (→ 11. ~).

______________________________________________________________________


8.2. Söz aktarma ön-edatı


Lazcada gözlemlenen söz aktarma edatları arasında bulunan tek ön-edat {ki}, yabancı dilden gelmiş bir kelimedir (< Türkçe ki < Farsça ki). Bu edat, masallarda yaygın kullanıldığı halde bazı Lazlar tarafından Lazca bir kelime olarak kabul edilmemektedir.


Sıkça gözlemlenir ki ...... akatarılan sözün hem önünde hem arkasında birer söz aktarma edatı kullanılmaktadır. “Söz aktarma iki-taraf-edatı oluşmak üzeredir” diye değerlendirmek de mümkündür.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


8.2.1. ki


Padişahik zop’ont’u ki “Ma dobğura şkule si çkimi t’axtiz gelaxedare” ya. (AH)


[Padişah diyordu ki “Ben öldükten sonra sen benim tahtıma oturcaksın.”]


(→ 8.1.3.2. maddesindeki D örneğine bakınız.)