Lazca Gramer Gôichi KOJİMA

______________________________________________________________________

Giriş

[1] Lazca nerede konuşuluyor ?

[2]  Lazca hangi dil grubuna aittir ?

[3] Lazoloji tarihçesi

0. Fonem ve Alfabe 　

______________________________________________________________________

[1] Lazca nerede konuşuluyor ?

Türkiye’de “Laz” kelimesi bazen yanlış kullanılıyor. “Doğu Karadenizli” veya sadece “Karadenizli” anlamında bu kelimeyi kullanan milyonlarca insan bulunmaktadır. Halbuki gerçek anlamında Lazlar, Lazca konuşanlardır.

Lazların memleketi : Rize’nin Pazar, Çamlıhemşin, Ardeşen ve Fındıklı ilçeleri ; Artvin’e bağlı Arhavi, Hopa ve Borçka ilçeleri ; Gürcistan’a ait Batumi. Ancak, bu yörede oturanların tümü Laz değildir. Örneğin Çamlıhemşin merkezinde Hemşinliler anadili olarak Türkçe konuşuyorlar. Borçkalıların çoğunluğu Gürcüce konuşuyorlar. Hopalıların önemli bir kısmı Hemşince (*) konuşan Hemşinlidirler.

(*) Hemşince = Ermeniceye çok yakın bir dil.

Lazlar arasında Osmanlı-Rus savaşından sonra (1877-1878) eski memleketlerinden Batıya göç etmiş olanların yerleştikleri yer : Yalova, Karamürsel, Gölcük, İzmit, Sapanca, Akçakoca, Düzce vs ...

Unutmayalım ki bugün İstanbul, Ankara vs büyük şehirlere yerleşenler ve, daha çok uzakta, Batı Avrupa ülkelerinde oturanların sayısı da az değildir.

Lazcayı bugün kaç kişi konuşuyor ? Kimse bu soruya kesin cevap veremez, çünkü inandırıcı rakam veren istatistik mevcut değildir. Bazen “şahsen tahmin” olarak duyulan rakamların ortalama 250 000 kişi cıvarını göstermekte olduğunu ancak söyleyebiliyoruz.

Bu rakam zaten gittikçe azalmaktadır. Büyük şehir veya yurtdışına göç edenlerin çocukları genelde Lazcayı “anlıyor da konuşamıyor”. Doğu Karadeniz Laz köylerinde yaşayanlar arasında da çocuklarına Lazcayı öğretmeyenlere çok sayıda rastlanmaktadır. Lazca, korumak için bir şey yapılmazsa bir, iki, üç kuşak içinde kaybolma tehlikesinde bulunan binlerce azınlık dillerinden biridir.

______________________________________________________________________

[2] Lazca hangi dil grubuna aittir ?

Lazca hakkında bilimsel araştırma “ancak bugün başladı” denebildiği kadar yeni ve pek nadir bulunmaktadır. Ciddi karşılaştırmalı dilbilimsel çalışma yapılabilecek seviyeye henüz varılamamıştır. Buna rağmen Lazcanın Güneybatı Kafkas Dil grubu içinde yer almakta olduğunu söylemek yanlış sayılmayacaktır. Bu dil grubunun diğer üyeleri, Megrelce, Gürcüce ve Svanca’dır. Bu diller arasında Lazcaya en yakın dil Megrelce’dir.

______________________________________________________________________

[3] Lazoloji tarihçesi

[1929]

1929 yılında (o çağda SSCB’ye ait olan) Abhazya-Sohum’da yayımlanan “Mçhita Mruncxi” (Mç’ita Mrun3xi) adlı dergi, bilinen ilk Lazca yazılı eserdir. Sorumlu redaktörü olarak İskender Chitaşi (3’itaşi) adının geçtiği için bu dergide tanıtılan ilk Lazca alfabe “3’itaşi alfabesi” olarak adlandırılmaktadır.

İskender 3’itaşi’nin SSCB’de yazdığı Lazca, o çağda da bugün de Türkiye Cumhuriyeti’ne ait olan Arhavi yöresinin diyalektidir. Neden SSCB’de konuşulan Lazca diyalektlerinden birini almamış ? Bu soru cevapsız kalmaktadır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1967]

Fransız ünlü dilbilimci Georges Dumézil, 1967 yılında Paris’te Laz masallarını yayımladı. İstanbul’da tanıştığı Arhavili Lazlardan dili ve masallarını öğrenmiştir.

Dumézil’in kullandığı transkripsiyon sistemi, Latin harfleri, Yunan harfleri, apostrof ve çeşitli aksanları kapsamaktadır.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1984]

1984 yılında, Almanya’da, Latin harflerini kullanarak Georges Dumézil’in transkripsiyon sistemine dayalı bir Laz alfabesi hazırlanmıştır [Fahri Lazoğlu, Lazuri Alboni: Lazuri Ç’aralepe, Parpali 1, Gundelfingen]. Lazoğlu diye soyadının mevcut olmadığına göre, “Fahri Lazoğlu”, bir takma adı olması gerek (*).

(*) Fahri Lazoğlu’nun Arhavi-Sidere’li rahmetli Fahri Kahraman olduğu çok sayıda kişi tarafından söylenmektedir.

O dönemde Türkiye, resmi ideoloji olarak ülke içinde azınlık dillerinin var olduğunu kabul etmemeye çalışıyordu. Azınlık dillerini konuşmak ve yazımak kanunen yasak idi. (Üç istisna vardı: İstanbul’da konuşulan Rumca, Ermenice ve Ladinoca.) Yeni bir Lazca alfabeyi sunan birinin gerçek adını açıklayamaması, o çağda “normal” idi.

Bu metnin yazarı, Gôichi Kojima’ya, 1986 yılında Lazca, Zazaca, Kürtçe (Kurmanci) gibi Türkiye’de konuşulan azınlık dillerini alanda incelemesi için “ilmi araştırma vizesi” verilmişti. Pazar’dayken bir düğüne davet oldu. Gidemedi. Düğünde Lazca bir şarkıyı söylemek istediğinden dolayı gitmesi yasaklanmıştı. Birkaç gün sonra, vizesi hala geçerli olduğu halde “yurtdışına kendi isteği ile çıkmasına davet” edildi.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1991]

Türkiye’de korkunç bir yasanın 12 Nisan 1991’de kaldırıldığı dünyaca tanıtıldı. Bu tarihten itibaren artık bu ülkede azınlık dillerini “günlük hayatında konuşmak” yasak değil. Ama resmi yerlerde konuşmak hala yasak. Yazmak hala yasak. Araştırmak hala yasak .......

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1993]

Türkiye’de yaşayan Lazların Lazca yayımlama eylemi, 1993 yılında Ogni adlı dergi ile başladı. Sorumlusu olanlar Lazoğlu alfabesini kullanmaya karar vermişler. Ama bu alfabenin sıradan fontlarda bulunmayan harfleri kapsadığından dolayı yer yer el yazısıyla tamamlamak zorunda kalmışlar.

Dergi hiç bir siyasal eylem yapmadığı halde “bölücülük” suçlamasıyla mahkemeye verilip kapandı. (Mahkemeye verilen sorumluları çok daha sonra hepsi aklanmışlar.)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1999]

1999 yılında ilk Lazca-Türkçe sözlük İstanbul’da yayımlandı (akyüz yayıncılık, İstanbul). Genç yazarları (Pazarlı Laz İsmail Avcı Bucaklişi ile Fındıklılı Laz Hasan Uzunhasanoğlu), hiç dilbilimsel bilgileri olmamalarına rağmen büyük anadil sevgileri ile devlere yaraşır teşebbüsü ele almışlar.

Yazarları, bu sözlük yazarken özel bir fonttan faydalanarak Lazoğlu alfabesini kullanmışlar. Ne yazık ki Lazoğlu alfabesinde bulunan harf sıralama tuhaflığı dolayısiyle birçok sayfada kelime sıralama yanlışlığı gözlemlenmektedir. (Fahri Lazoğlu, nedense X harfini H ile İ arasına, Q harfini L harfinden önceki sıraya koymuş. Bilgisayar bunu asla anlayamaz.)

Hangi konuda olsa olsun ilk yapılan işin mükemmel olması elbette imkansızdır. Yine de daima herkese söylüyorum : keşke yazarları hiç etimoloji yapmasaydılar. Çünkü yaptıkların büyük çoğunluğu “halk etimolojisi”nden başka bir şey değil. Hele “Latinceden gelme” iddiaları ancak yazarların hiç Latince bilgileri olmadığını gösteriyor.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[2002]

2 Ağustos 2002 tarihinden itibaren Türkiye’de azınlık dillerinin okutulması, yayımlanması vs yasal oldu. Ama ....... azınlık dil kursunun açılması için bir sürü bürokratik engellemenin bulunduğunu dünya medyaları bildiriyor.

İlk azınlık dil kursu (Kurmanci dil kursu) ancak 2004 yılında gerçekleşmiştir. Lazca dil kursu ne zaman açılabilecek ? Kimse cevabını veremiyor.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[Nisan 2003]

İlk Laz müzik kitabı 2003 Nisan ayında İstanbul’da yayımlandı : Laz Şarkıları, Gôichi Kojima, Chiviyazıları, İstanbul. Bu tarihten önce de Lazca olarak söylenen şarkıların teyipleri ve CD’leri piyasada kolayca bulunuyordu. Buna rağmen kimse Laz müziğinin notalarını partisyon haline getirip yayımlanmamıştır. Laz müziği, paralel dörtlü polifoni, 5/8 veya 7/8 gibi ritmler, mi gamı vs özelliğini taşımaktadır. Ninni, ağıt, imece ....... sonsuz zenginliğini gösteren Laz şarkıları arasında en çok sayıda bulunanlar şüphesiz aşık şarkılarıdır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[Temmuz 2003]

Gôichi Kojima ile İsmail Avcı Bucaklişi tarafından hazırlanan “Lazca Gramer / Lazuri Grameri / Laz Grammar”, Temmuz 2003’te İstanbul’da yayımlandı. Lazoğlu alfabesine yakın bir yazım sistemi kullanılmıştır.

Birlikte çalışmaya başladıklarında sözleştiklerine göre bilimsel Lazca araştırmacılar için referans ve yol gösterici olan ciddi bir kitap olacaktı.

Olmadı.

Gôichi Kojima’nın Nisan 2003’te yaptığı son kontrolden sonra İ. A. Bucaklişi, Kojima’ya bir şey demeden yazılarını değiştirdi.

(1) Türkçe önsözü Şubat 2003’te yazılan eski müsvedde ile değiştirdi,

(2) İngilizce önsöz (Introduction) üzerine kendi kafasına göre “düzeltme” yapıp çocukça yanlışlıkla dolu, ya anlamsız ya da ters anlamlı cümleleri yerine koydu,

(3) birçok yere yanlış Lazcayı koydu,

(4) aşağı yukarı her sayfada eski versiyonlar ile son versiyonu karıştırdı, tablolarda bazen boş yer yaptı,

(5) birçok yere kendi kafasına göre “İngilizce”yi yazdı,

vs vs ............

______________________________________________________________________

Lazca gramer üzerinde yıllarca sürdürdüğü çalışmayı bu halde bırakmak Gôichi Kojima için sözkonusu değildir. Bu sitede artık Bozulmuş çalışma düzeltme tablosu bulunuyor. Ama o hiç yeterli değil. Gôichi Kojima, şimdi tek başına yeni bir Lazca Gramer yazmaya kararlı. Sırf kendisinin topladığı kelime ve cümleleri kullanarak Lazcanın dilbilimsel özelliği ve zenginliğini anlatmaya başladı. Gramerdeki bölümler yazıldıkça bu sitede kamuoyuna sunulacaktır.

______________________________________________________________________

[Haziran 2004]

Haziran 2004 ikinci haftasından itibaren Türkiye’de TRT radyo ve televizyon kanallarında Çerkezce, Bosnakça, Kurmanci, Zazaca vs gibi “yerel diller ve lehçeler”de yayımın başladığı bildirildi. Ama Lazcada yayım henüz başlamamıştır.

______________________________________________________________________

[Temmuz 2005]

Temmuz 2005’te İstanbul’da bir Laz’ın Lazca olarak yazdığı CD’li Laz masalları yayımlandı (“Lazuri P’aramitepe/ Laz Halk Masalları”, yazarı : Nurdoğan Demir Abaşişi, Kolkhis, İstanbul).

Fındıklılı Nurdoğan Demir Abaşişi, kitabını yazarken Pazar vs diyalektlerinden bazı kelimeleri ödünç aldığını saklamaz. Amacı, unutulmak üzere olan Lazca kelimeleri gelecek kuşağa aktarmak. Yazık olan, istifade ettiği kaynağın İsmail Avcı Bucaklişi tarafından yazılmış olması ........

______________________________________________________________________

[Temmuz 2009]

20 Temmuz 2009’da “Laz Kültürü” adlı bir kitap Ankara’da yayınlandı (Kâmil Aksoylu, Phoenix Yayınevi). Lazca ve Laz kültürü ile ilgili olarak 1993 yılından beri yayınlanan kitaplar arasında en kapsamlı biridir.

Bu kitapta (40 ~ 49 s.) Gôichi Kojima’nın yazdığı bir makale bulunuyor. Hem Lazca ile hem Türkçe ile ilgili bu makale, Türkiye’de sanki bilimsel bir gerçek imiş gibi öğretilen “Ural-Altay dil grubu”nun hiç ispatlanmamış - dolayısıyla gerçek sayılamayan - çok eski çalışma varsaymı olduğunu basit terimlerle anlatmaktadır.

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

0. Fonem ve Alfabe

0.1. Vuayel

0.2. Konson

0.3. Alfabe

______________________________________________________________________

0.1. Vuayel [ = Türkçe gramerde “ünlü”, halk dilinde “sesli”]

Lazca diyalektlerin tümünde 5 vuayel fonemi bulunmaktadır: i, e, a, o ve u.

______________________________________________________________________

0.2. Konson [ = Türkçe gramerde “ünsüz”, halk dilinde “sessiz”]

Lazca konson foneminin sayısı diyalekte göre değişmektedir. 38 harfi kullanarak tüm diyaleklerin konson fonemlerini yazabiliriz.

Ayrıca bu sitede bulunan “bozulmuş çalışma düzeltmesi” metninin sonundaki maddeye de (Lazca Alfabe için yeni öneri) bakınız.

Lazca konson fonem tablosu

A: Dudaksıl B: Dudak-dişsil C: Öndamaksıl D: Arka-öndamaksıl E: Ortadamak-artdamaksıl F: Artdamaksıl G: Küçükdilsil H: Mizmarsıl

● Sessiz : dilbilimde “ses tellerinin titreşimi olmaksızın telaffuz edilen”

● Sesli : dilbilimde “ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edilen”

● Köşeli parantez içinde gösterilen [ŋ] ve [w], birer fonem değiller. Artdamaksıl genzel konoson [ŋ], /n/ foneminin değişkenlerinden biridir. Dudaksıl yaklaşmalı konson [w] ise /v/ foneminin değişkenlerinden biridir.

● Küçük r harfi ile gösterilen fonem, yaklaşmalı konsondur. Çarpmalı ya da “dil ucu titreşimli” konson değildir. [B.Ç.’de (419.s.) bu fonemin “çarpmalı alofonu”nun var olduğu yazılmıştır. Yanlıştır. Ya da biz ona rastlamadık.]

______________________________________________________________________

0.3. Alfabe 　　

Bu metinde kullanılan Lazca alfabe aşağıda gösterilmiştir. Lazoğlu alfabesinin tersine bilgisayarda bulunan sıradan fonttaki harfler ile oluşturulmuştur (Sade ve birleşik toplanma 38 harf).

A, B, C, Ç, Ç’, D, E, F, G, Gy, Ğ, H, İ, J, K, K’, Ky, Ky’, L, M, N, O, P, P’, R, S, Ş, T, T’, U, V, X, X’, Y, Z, Z*, 3, 3’

■ Bugüne kadar yayımlanan Lazca yazılarda vurgulu heceler belirtilmemektedir. Vurgulama kuralı vurgu birimini (1) oluşturan morfemlere (2) bağlıdır. Lazcada vurgu, Almanca, İngilizce, İtalyanca, Rusça vs dillerde gibi şiddetli değildir. Bazen “vurgu yeri belli olmayan kelimeler” bile bulunmaktadır.

(1) Lazcada vurgu birimi, bazen tek bir kelimeden, bazen de ikiden fazla kelimeden (örneğin bir isim ile bir edattan) oluşturulmaktadır.

(2) Morfem: anlam taşıyan en küçük birim. Örneğin Türkçe “evcilleştirilmişler” kelimesinde “ev”, “cil”, “le”, “ş”, “tir”, “il”, “miş” ve “ler” birer morfemdir.