İ i Bu sözlükte kullanılan Laz alfabesinin 13’üncü harfi. Yuvarlaklaşmasız dal ön vuayel (*) fonemini gösterir. [(*) Vuayel, halk dilinde yanlışlıkla “sesli” denir. Bazılarına göre “ünlü”. Lazca fonetiği ve fonolojisinde tek başına hece oluşturabilen fonemi ifade eder.] Uluslararası Fonetik Alfabesi’nde [i] şeklinde yazılır.

i- kb. → L.G.11.6.

i-/u- kb. → L.G.11.6. [Bu kökbaşı, birinci ve ikinci şahıslarda {i-}, üçüncü şahısta {u-} biçimini alır.]

-i^[1]/ -y (*) “soru ve haykırış göstergesi” ve c.s.-e. [(*) -i eki, vuayel arkasında bazen -y olarak telâffuz edilir. Serbest bir değişken olduğundan dolayı bu sözlükte daima -i şeklinde yazılmıştır. Ancak şarkı sözleri ve şiirlerde hece sayısını değiştirmemek için -y şeklindeki yazılışı korunmuştur.] I.a. [cümle sonunda] “soru ve haykırış göstergesi” 1. [soru göstergesi] ... mi ? ... mı ? ... mü ? ... mu ?

[a.] [fiil arkasında] Si var-gişk’ut’u ham lak’irde. Ho-i ? Oçi var-gişk’ut’u ham lak’irde. Yevana ma-ti var-gi3’vik’o-i ? (PZ-Cigetore) Sen bilmiyordun bu kelimeyi. Öyle mi ? Madem ki bilmiyordun bu kelimeyi. Yoksa ben de demesem miydim ? Ham3’o m3xul nçars-i ? (ÇM-Ğvant) Bu yıl armut ağacının dallarında meyvesi var mı ? Hak’u doviyondri. P’iya araba moxt’asen-i ? (ÇM-Ğvant) Bu kadar bekledim. Acaba araba gelecek mi ? Lazeburi na-vit’urt’itu oxvo3’onamt’i-i ? - Oxovo3’onamt’i. (ÇM-Mek’alesk’irit) Lazca olarak söylediğimizi anlıyor muydun ? - Anlıyordum. Xe pexva megon3ons-i ? (AŞ-Ok’ordule) Senin elinde kestane dikeni batmış halde duruyor mu ? Gamşkorinu-i ? (FN ~ AH) Acıktın mı ? Zabuni bore-i, p’eya ? Dido upi gemçams. (FN-Sumla) Çok terliyorum. Acaba hasta mıyım ? K’urbetis dizengini do ha3’i kyoyis elaxer-i ? (FN-Sumla) Gurbette zengin oldun. Şimdi köyde yan gelip keyif çatıyorsun, değil mi ? Esse zop’on-i ? (FN-Sumla) Doğru mu söylüyorsun ? Gamşkorinu-i ? (FN ~ AH) Acıktın mı ? Boyne si mekçare-i ? (AH-Lome) Her zaman sana mı vereceğim ? Sum tuteri çiçku-bere nişkvinen do soti ilen-i ? (AH-Lome) Üç aylık bebek bırakılıp bir yere gidilir mi ? [Bu örnekte nişkvinen-i + ilen-i = nişkvinen do ilen-i ? Yani iki adet fiil için tek bir adet -i eki kullanılmıştır.] He t’ot’iz uşkuri noçans-i ? (AH-Borğola) O dalda elma var mı ? Si ma amigdep-i ? (HP-P’eronit) Sen beni alaya mı alıyorsun ? Xe p’ici diboni-i ? (AK-Döngelli) Elini yüzünü yıkadın mı ? Mot a-memisimin (= mot var-memisimin) ? X’ucik var-gigneps-i ? (ÇX-Çxalazeni, ONM) Bana neden cevap vermiyorsun ? Kulağın duymuyor mu ? 2. [haykırış göstergesi] Dulya oçodinaşi çkimde va-mulu(r)-i ! Golaxedur do ixi ibaram. (AH-Lome) İşini bitirince bana gelmiyorsun ki ! Rüzgârda oturup serinliyorsun.

[b.] [isim arkasında] Ğomamci mi moxtu ? Axmet’i-i, Xasani-i ? (AH-Lome) Dün kim geldi ? Ahmet mi, Hasan mı ?

[c.] [ünlem arkasında] Si var-gişk’ut’u ham lak’irde. Ho-i ? (PZ-Cigetore) Sen bilmiyordun bu kelimeyi. Öyle mi ? Nişşani şk’uneburi iyasen, hişşo var-i ? (AŞ-Ortaalan) Nişan geleneğimize göre yapılacak, değil mi ?

I.b. [dolaylı soru göstergesi] Olup olmadığı. Yapıp yapmadığı. Ali lazut’i oşk’omoni iyu-i ognapu şeni ç’ebape elaç’irduy. (ÇM-Ğvant) Ali mısırın yenebilir olduğunu anlamak için mısır koçanlarının yan tarafını yırtıyor. Çiği-k’oft’e diyu-i var-iyu-i oxo3’onu şeni tavani eyot’a3are. (AŞ-Ortaalan) Çiğ köftenin olup olmadığını anlamak için tavana yapıştırmalısın.

II. c.s.-e. (ÇM ~ AŞ)(AK) [zarfsal cümlemsi oluşturur] (Bir şey yapıldı) ise. (Bir şey yapıldı) mı, (kaçınılmaz sonuç olarak başka bir şey meydana gelir). Mca cek’vatumt’aşa arape var-guk’vati-i, arti mcalepe najinen. (ÇM-Ğvant) Ağaç keserken dallarını budamazsan diğer ağaçlara dayanır. Tuği kocegidges-i, dolvolam. (ÇM-Ğvant) Sana tuzak kurulursa (tuzağa) düşersin. K’avuli va-nç’ari-i, kok’ixven. (ÇM-Ğvant) İddiayı yazmazsan bozuluyor. Mut’ik’ore are-i, ğureri şuri va-moğay. (ÇM-Ğvant) Her ne yaparsan yap, ölü can getirmez. Ali berepe gvabğan-i, meyust’un. (ÇM-Ğvant) Ali çocuklar üstüne yığılınca deliriyor. Omp’ila na-cudvare ara muti var-gurçi-i, goişiren. (ÇM-Ğvant) Halatı bağladığın dala bir şey sarmaz isen etrafı aşınıyor. Dolokunaşe-vrosişi var-eç’opi-i, ordoşa goişiren. (ÇM-Ğvant) Giysinin iyisini almaz isen erkenden eskiyor. # Noç’adun nek’na p’amp’u / Megiraya-y gomin3’i / Ma nak’u gayoropen / Gogağari domi3’vi. (ÇM-Ğvant, anonim) Kapının üzeri ahşap kilit çakılı / Tıklatınca (bana) aç / Beni ne kadar sevdiğini / Kurban olayım söyle. K’art’ik’art’i var-ayoropenan. (AŞ-Ok’ordule) Birbirlerini sevmiyorlar.Ayşe ! “Oxori ixi var-amaxt’asen” deyi nek’na tude sungeri elvoç’abun. Mutu ağodu-i, haya Ali o3’eday. (AŞ-Ok’ordule) Ayşe ! “Eve rüzgâr girmeyecek” diye kapının altında sünger kenara yapışmış durumda. Bir şey oldu mu, buna Ali baksın. Zelixak a ç’it’a diçalişu-i, xoguimç’itanen. (AK-Döngelli) Zeliha azcık çalışsa kızarır (= kıpkırmızı olur). Ordeği 3’k’arişen kişaxtu-i, guipatxen. (AK-Döngelli) Ördek sudan çıkınca silkeleniyor.

-i^[2] (PZ-Cigetore ~ AŞ-Ok’ordule) [c.s.-e. : Konson arkasında -i biçimi, vuayel arkasında ise -si biçimi kullanılır. Nadiren konson arkasında -isi biçimi de gözlemlenir.] (-diği)nde. (-eceği)nde. Berepes, mç’apuşi nena dvagurasi aşk’urineran. (PZ-Cigetore) Çocuklar çakalın sesini duyunca korkuyorlar. Mturi mtvasi k’abanis colvapu maşk’urinen. Ordo ordo ndoğişi jin pst’ur. (PZ-Cigetore) Kar yağınca yokuş inmekten korkuyorum. Sık sık buz üzerinde kayıyorum. Xasanis ar dulya cuçinadvanisi hişo ikums, haşo ikums. Ok’ayi endoli kogamiğams. (PZ-Cigetore) Hasan’a bir iş yaptımak istendiği zaman öyle yapıyor, böyle yapıyor. Sonunda engel çıkarıyor. Du3xu o3’opxoni iyasi p’3’opxar. (ÇM-Ğvant) Ihlamur ağacı budamaklık olunca (= budanması gerektiğinde) budayacağım. Puji 3’ari va-meyalasi goikten. (ÇM-Ğvant) İnek suyu geçemeyince geri dönüyor. Avlape du3xupe omordinay. İmordasi pujepe u3’opxasen. (ÇM-Ğvant) Kapı kenarlarında ıhlamurlar büyütüyor. Büyüyünce inekler için budayacak. M3xuli arape ixi ibarasi otva nan3’en. (ÇM-Ğvant) Armudun dalları rüzgâr esince çatıya değiyor. Kva irginasi ğoberi ek’ibğen. (ÇM-Ğvant) Taş yuvarlanınca çitin arkasına yığılıyor. Oxaşk’u ora var-uşk’un. A miti xaşk’asi ek’voç’ay. (ÇM-Ğvant) Tarlaya tohum verme zamanını bilmiyor. Biri tohum verince ardı sıra başlıyor. Berepe memok’açani vipşer. (ÇM-Ğvant) Çocuklar beni sıkıştırınca doluyorum (= zorlanıyorum). Ok’oxunaşe p’ati, na-moviğaten oşk’omalepe ok’ovimxort. (ÇM-Ğvant) Toplantı yaptığımızda, getirdiğimiz yiyecekleri beraber yiyoruz. Rusepe moxt’esi jur Rusi ar Ermeni keluk’aturt’u. (ÇM-Ğvant) Ruslar gelince iki Rus’un yanında bir Ermeni var idi. Ali laç’i azirasi t’obun. (AŞ-Ok’ordule) Ali köpek görünce saklanıyor. Nusa oçalişu naşk’va-do oxorişa it’asi dişk’aşi cindo puci mt’a eyok’oray do hişote ulun. (*)(AŞ-Ok’ordule) Gelin çalışmayı bırakıp evine giderken odun yükünün üstüne ineğin otunu da koyup bağlıyor da öyle gidiyor. [(*) Bu örnekte iki adet fiil için tek bir -i eki kullanılmıştır. {naşk’vasi do + oxorişa it’asi} = naşk’va-do oxorişa it’asi] Doğani xarci asi iri k’ale goit’a3ay. (AŞ-Ok’ordule) Doğan harç yapınca her tarafına yapıştırıyor. Oxorzalepe k’oçepe azirani gzaşa ko3’ulun. (AŞ-Ok’ordule) Kadınlar adamları görünce yoldan çekiliyorlar.→ -isi, -si; -is/-sis; -u/-su; -sini; -iz/-yiz; -şi

i, it → ikums/ ikuy/ ikoms

ibaden (ÇM ~ ÇX)(AK) Aø har.f. [perf.1.tek. (do)vibadi/ (do)bibadi] [◘ eşb. Bu fiil, olumluluk baş-ekli olunca dibaden fiili ile eşbiçimli olur.] ≠ ikçinen, ixçinen. I. (PZ ~ ÇX) Bir erkek [aps.] yaşlanıyor ya da ihtiyarlıyor. Alişi didi juma tomalepe p’ri ibaday cakçanden. (ÇM-Ğvant) Ali’nin büyük kardeşinin saçları ihtiyarlamadan ağarıyor. 3’anape sole golaxtu var-gaçkinaşa k’oçi ibaden. (FN-Ç’anapet) Senelerin nerden geçtiğinin farkına varmadan insan yaşlanıyor. Tofikì dido ora ren var-miz*iyurt’u. Kenkve diyu do dibadu-doren. (FN-Ç’anapet) Tofik’i çok zamandır görmemiştim. Dişleri dokülmüş ve yaşlanmış. K’adir-cumadi dido dibadu-doren. Ucis-ti k’ayi var-ognams. (AH-Lome) Kadir amca çok yaşlanmış. Kulakları da pek iyi duymuyor. Oçilu şeni he k’onari do3xunana ora gamastun do dibader. (AH-Borğola) Evlenmek için o kadar ayıklarsan (= seçmeye kalkarsan) zaman çabuk geçer de yaşlanırsın. Dido ibadaşi k’oçi doxluk’un. (AH-Borğola) Çok yaşlanınca insan pörsür. K’oçi dido ibadaşi uca iven. (AH-Borğola) İnsan çok yaşlanınca sağır olur. Dibadaşi tomape dixçanen. (AK-Döngelli) Yaşlandığında saçların beyazlar (= ağarır). P’ap’lui-çkimi dibadu. Ama xolo k’ai pi3ari xerxups. (AK-Döngelli) Dedem yaşlandı. Fakat yine de iyi tahta biçiyor. Dibadi do ar k’oçoba var-gaguru. (AK-Döngelli) Yaşlandın da (= ihtiyarlandın da) bir insanlık öğrenemedin. → badi iyen (PZ)

II. (ÇM) Ağaç [aps.] yaşlanıyor. Mca ibadasi ç’abu dvaben. (ÇM-Ğvant) Ağaç yaşlanınca ökseotu sarıyor.

ibaderaşa/ ibadera (ÇM) z. (Erkek) yaşlandıkça. Ali ibaderaşa uji natven. (ÇM-Ğvant) Ali ihtiyarladıkça kulakları ağır işitiyor.

ibadgalen (AH) Aø har.f. Debeleniyor. Uk’itxu, uxesap’u muşebura nacinen do m3udiş ibadgalen. (AH-Lome) Sormadan, hesaplamadan kendi kendine dayanıp boşuna debeleniyor. → badgalams^II

ibarams^[1] (PZ) Aø har.f. Rüzgâr [aps.] esiyor. İxi ibarams. (*)(PZ-Cigetore) Rüzgâr esiyor. [(*) PZ-Cigetore diyalektinde hem ibarams hem ba(r)s denir.] → ibay; bars/ bay

ibarams^[2] (AH) EH dön.har.f. Rüzgârı [aps.] kendine estiriyor. Rüzgârda [aps.] serinliyor. Dulya oçodinaşi çkimde va-mulu(r)-i. Golaxedur do ixi ibaram. (AH-Lome) İşini bitirince bana gelmiyorsun ki. Rüzgârda oturup serinliyorsun. T’aoni dido mçxvapa ren. Mustava Cumadi mçxvapaz var-naxondinen. Ğaliş kinayiz boxça elorçams do lumcişa ixi ibarams. (AH-Lome) Hava çok sıcaktır. Mustafa Amca sıcağa pek dayanamıyor. Dere kenarına bohçasını serip akşama kadar serinliyor. Osmaniz oxoriz mçxvapa avaşi gale ixi ibarams do korun. (AH-Borğola) Osman evde sıcak olunca dışarıda rüzgârlanıp serinliyor. Dido mçxvapa ivaşi pervanete ixi bibaram. (AH-Borğola) Çok sıcak olunca pervaneyle rüzgâr (kendime) estiriyorum. + bars

ibaren/ ibaen (AH ~ ÇX)(AK) Aø har.f. 1. Şişiyor. Duşemeşi pi3ari dido mot-şuvomt. Bazi pi3arepe ibaren do eşastun. (AH-Lome) Döşeme tahtalarını fazla ıslatmayın. Bazı tahtalar şişip aradan üste doğru kayar. He bulti pompaten k’ai ibaren. (AH-Borğola) O top pompa ile iyi şişiyor. “Bergişi ondre3’e dibaras” ya do 3’k’aris giludumers. (AK-Döngelli) Kazanın sapı şişsin diye suya koyuyor. Cumadi-çkimik “Dibaras” ya do pi3ari ğalis gyont’onaps. (AK-Döngelli) Amcam “Şişsin” diye tahtayı dereye batırıyor. 2. mec. Büyükleniyor. Kasılıyor. Şişiyor. Onuri “K’ai bik’itxom” ya do ibaren. (AH-Borğola) Onur “İyi okuyorum” diye şişiyor (= kasılıyor). → imbaren

♦ part. (AH ~ HP) bareri/ bareyi/ baeri, (ÇX)(AK) bareli/ baeli : Şişmiş. Şişik. Burgulepe bareyi na-miğut’u, m3ika kogemixtu. (AH-Lome) Dizlerimin şişi biraz indi. Berez xurxi bareyi uğun. Lubu gyarepe xvala gyaşkven. (AH-Lome) Çocuğun boğazı şiştir. Sadece yumuşak yemekleri yutabiliyor. Nazmişi ba(r)eli xe-muşi ar jur ndğa şkule xogyuskirun. (AK-Döngelli) Nazmi’nin şişik olan eli bir iki gün sonra iner.

+ abaren/ abaen AD har.f. Birine ait [dat.] bir şey [aps.] şişiyor. Obgarinu obgarinute berez k’vaci dabaru. (AH-Lome) Ağlaya ağlaya çocuğun taşağı şişti. K’uçxe na-mabaru-dort’un, ok’açxe muşebura golomilu. (AH-Lome) Ayağımın şişliği sonra kendiliğinden geçti. Berez ak’rep’ik nuç’k’omu-doren. Xe mtelli dabaru. (AH-Lome) Çocuğu akrep ısırmış (= sokmuş). Bütün kolu şişti. Kyamilik ini 3’k’ayi şvaşi xurxi abaren. (AH-Borğola) Kâmil soğuk su içince boğazı şişiyor. Memet’is korba abaren. (AH-Borğola) Mehmet’in karını şişiyor. Tekini melu do xe aba(r)en. (AK-Döngelli) Tekin düştü de eli şişiyor. Xe domaba(r)u do ar jur ndğa şkule xogemikiru (= xogemiskiru). (AK-Döngelli) Elim şişti de bir iki gün sonra indi. →(froxtun altında) ufroxtun, froxti yuxtams

ibarişen/ ibayişen/ ibaişen (PZ)(FN) Aø har.f. Barışıyor. Cemali xavi on. İri şk’ala ok’iyilen do ok’aye-ti ordo ibarişen. (PZ-Cigetore) Cemal aksidir. Herkesle kavga ediyor da sonra da erkenden barışıyor. Xasani do Memet’i handğa ok’obunan do ç’umanişe ibaişenan. (FN-Sumla) Hasan ile Mehmet bugün çekişiyorlar da yarın barışıyorlar. [Bu fiil Türkçe “barışıyor” fiilinin Lazcalaştırılmış hali olabilir.] → izaden; moim3kven; ok’i3’k’ven; + obarişams/ obayişams/ obaişams

ibay (ÇM ~ AŞ-Ok’ordule) Aø har.f. Rüzgâr [aps.] esiyor. M3xuli arape ixi ibarasi otva nan3’en. (ÇM-Ğvant) Armudun dalları rüzgâr esince çatıya değiyor. İxi ibay. (*)(ÇM ~ AŞ-Ok’ordule) Rüzgâr esiyor. [(*) ÇM diyalektlerinde hem ibay hem bay denir.] → ibarams^[1]; bars/ bay; + ubay

ibecerams (AH) EA har.f. Beceriyor.

♦ yet. abeceren : Becerebiliyor. Oxorcaz xvala mutu var-abeceren. Nana-muşi ar ndğaz var-malaşi ti do t’ani apaşen. (AH-Lome) Kadın tek başına bir şey beceremiyor. Annesi bir gün gelemeyince başı-kıçı karışıyor.

iben (FN-Ç’anapet) Aø har.f. Su [aps.] akıyor. K’urna medgeyi k’eleşe 3’k’ari ibert’u edo Akinik hemeyişen kerbet’inite uzdu. (FN-Ç’anapet) Kurnanın takılı olduğu yerden su akıyordu. Akın bağlantı yerinden kerpetenle sıktı. → diben; + aben (AK)

ibgars/ ibgas (PZ), ibgay (ÇM ~ AŞ), ibgars (FN ~ AH)(ÇX) Eø har.f.. [perf. ibgaru ; yet. abgarinen ; şsz. ibgarinen ; tec. ubgarapun (PZ ~ ÇM) , ubgarinapun (AŞ), ubgarinun (FN ~ AH), ubgarun (ÇX); yoks.part. ubgaru (ÇM ~ AŞ), ubgaru/ ubgarinu (FN), ubgarinu (AH), ubgaru/ ubgarinu (ÇX)] Ağlıyor. Berek ibgars. (PZ)(FN ~ AH)(ÇX) Çocuk ağlıyor. Himu-şeni ma opşa vibgari. (PZ-Cigetore) Ondan dolayı ben çok ağladım. # A nani nani nani / Ma si cegojinare / Mo-ibgar e amani. (ÇM-Ğvant) A nenni nenni / Ben seni yatıracağım / Sakın ağlama. # Amipinu xolo Mart’i dumani / Git’rağudar mo-ibgar e amani. (ÇM-Ğvant, K’.H.) Yine geliyor [bu tarafa] Mart [ayının] sisi / [Ağıt] yakacağım (= türkü söyleyeceğim) sakın ağlama. Him ibgart’t’aşa ma guri yaği cemadven. (AŞ-Ortaalan) O ağlarken benim yüreğim yağ bağlıyor. Cuma-çkimik na-ibgart’u berez nabiramz do omp’lanamz. (FN-Ç’anapet) Kardeşim ağlayan çocuğa şaklabanlık yapıyor ve ağlamasını durduruyor. Da-çkimik handğa ovro tuteri bere çku memişkvez. Boyne ibgarz edo miti var-ninç’inams. Mu-şeni didi-nana xvala ninç’inams, var-miçkin. (FN-Ç’anapet) Kız kardeşim bugün dokuz aylık çocuğunu bize bıraktı. Devamlı ağlıyor ve yanına kimseyi yanaştırmıyor. Neden sadece büyük anneyi yanaştırıyor, bilmiyorum. # Ntxiris mebli, saği xe met’axeri / Ma hak bibgar, si Tunas elaxer-i ? (FN-Sumla) Fındık ağacından düştüm, sağ elim kırıldı. Ben burada ağlıyorum, sen hâlâ Tuna’da mısın ? Beres osteroni xeşen go3’uğeşi çilambre dobğu do ibgaru. (AH-Borğola) Çocuğun oyuncağı elinden (zorla) aldıklarında [çocuk] gözyaşı döküp ağladı. → imgars (HP ~ ÇX)(AK)

♦ f.-i. obgaru (PZ-Apso)(ÇM), obgarapu (PZ-Cigetore), obgarinu (FN ~ AH), bgarua (ÇX): Ağlama. Ağlamak. Derdepe-şk’imi obgarute goviçum. (PZ-Apso) Dertlerimi ağlayarak atıyorum. Dertlerimi ağlayarak def ediyorum. Eminek obgarapu xuyi ixenams. (PZ-Cigetore) Emine ağlamayı huy ediniyor. Himu şeni obgaru var-ğirun. (ÇM-Ğvant) Onun için ağlamaya değmez. Baba-muşik becğuyiz berez guyiz gyat’u. Ogine çabrepe uxup’inu. Hemindora şkule obgarinuz kogyoç’k’u. (FN-Ç’anapet) Babası bağırınca çocuğun ağrına gitti. Önce dudaklarını büzdü. Sonra ağlamaya başladı. Obgarinu obgarinute tolepeşen cicğa dabğen. (AH-Lome) Ağlaya ağlaya gözlerinden kan geliyor.

♦ f.-s. obgaroni/ obgarinoni : Ağlamaklı. Ağlanması gereken. Obgaroni dulya dudis momales. (PZ-Cigetore) Ağlamaklı iş başımıza geldi. Memapşa-i obgaroni viyer. (ÇM-Ğvant) Yığılınca ağlayasım geliyor. Obgarinoni dulya domağodey. (ÇM-Ğvant) Ağlamaklı iş başımıza geldi. Obgaroni dulya mağodey. (AŞ-Ok’ordule) Ağlamaklı iş başımıza geldi. Obgarinoni dulya mağodez. (FN-Sumla) Ağlamaklı iş başımıza geldi.

♦ part. bgare(r)i/ bgarine(r)i (PZ ~ AH), bgareli (ÇX) : Ağlayarak. Ağlamış. Berek “Obiraşa-şk’imi nak on” deyi bgarineri ma mik’txu do ma-ti var-mişk’un. Cevozurini. (PZ-Cigetore) Çocuk “Oyuncağım nerde” diye ağlayarak bana sordu da bende bilmiyorum. Üzgünüm. # Cevulur eşk’evulur / Bgarineri noğaşa / Mo-goişaşer cuma / Komeft’ana t’obaşa. (*)(AŞ-Cibist’as) İniyorum çıkıyorum / Ağlayarak çarşıya / Şaşırma kardeşim / Gelirsem gizlice. [(*) Bu şiir, AŞ-Cibist’as’lı Muzaffer Akay’ın (1933-2000) mezar taşı üzerine, fırlatmalı konsonları gösteren apostrof kullanılmaksızın, sırf büyük harfler kullanılarak hakkedilmiştir.] Ançele handğa bgayineyi livadi k’ele it’u. Mu omç’un, var-miçkin. (FN-Ç’anapet) Ançele bugün ağlamaklı bahçeye doğru gidiyordu. Ne derdi var, bilmiyorum. Ançeleşi 3’ut’eli bozo oxoyiş gelamtumani bgarineri geit’u. (FN-Ç’anapet) Ançele’nin küçük kızı, evin önünden ağlayarak aşağıya doğru iniyordu. Bere zabuni na-ren şeni seyi bgarineri gamalams. (AH-Lome) Çocuk hasta olduğu için gece ağlayarak uyanıyor.

+ ubgars ED har.f. Başkası için veya başkasının yerine ağlıyor.

→ obgarinams/ obgarinay [ibgars/ ibgay fiilinden türemiş bu ettirgen fiil, birçok özelliğine sahip olduğundan dolayı istisna olarak ayrı meddebaşı edilmiştir.)]

ibğams/ ibğay (PZ ~ AH) EA dö.har.f. Kendisinin saçını, sakalını vs [aps.] ustura veya tıraş makinesi ile tıraş ediyor. Kendi kendine tıraş oluyor. Xasanik dudişi tomalepe ibğasi ali-muşis tomalepe gvabğen. (PZ-Cigetore) Hasan başındaki saçları tıraş edince saçları boynunun etrafına dökülüyor. Nuk’u ibğay. (ÇM-Ğvant) (Kendi) sakalını tıraş ediyor. Alişi p’ap’u badi na-on var-3aduy, sirafite nuk’u-muşi ibğamt’u. (ÇM-Ğvant) Ali’nin dedesi yaşlılığına bakmadan ustura ile sakallarını keserdi. Ergyuni t’raşi-maçina var-mo3’ondrun. K’at’a ndğa eskineri st’eri usturate pimpili ibğay. (AŞ-Ok’ordule) Ergün tıraş makineyi beğenmiyor. Her gün eskisi gibi ustura ile sakalı tıraş ediyor. Aydinik k’at’a sabaxtan eskineri steri skiafite pimpili ibğams. (FN-Sumla) Aydın her sabah eskisi gibi ustura ile sakalı tıraş ediyor. 3’oxle skiyafite pimpil bibğamt’it. Ha3’i t’raş-makinasi bixmart. Eçi 3’ana şkule mute t’raşi bivaten va-miçkinan. (AH-Lome) Eskiden ustura ile sakalı tıraş ediyorduk. Bugün tıraş makinesi kullanıyoruz. Yirmi yıl sonra ne ile tıraş yapacağız bilemiyoruz. P’ap’ulik pimpili ibğams. (AH-Lome) Dede tıraş oluyor. → ibğims/ ibğips; ibğaps; + bğams/ bğay

ibğaps (AK) EA dö.har.f. Kendisinin (saçını, sakalını vs ustura veya tıraş makinesi ile) tıraş ediyor. Kendi kendine tıraş oluyor. K’oçik k’at’a ndğa çenge ibğaps. (AK-Döngelli) Adam her gün sakal tıraş oluyor. → ibğams/ ibğay, ibğims/ ibğips [Akçakoca diyalektlerinde *bğaps biçimi gözlemlenmez.]

+ ubğaps EDA har.f. Başkasının (saçını, sakalını vs) tıraş ediyor. Berek p’ap’uli-muşişi çenge ubğaps. (AK-Döngelli) Çocuk dedesinin sakal tıraşı yapıyor.

ibğims/ ibğips (HP ~ ÇX) EA dö.har.f. Kendisinin (saçını, sakalını vs ustura veya tıraş makinesi ile) tıraş ediyor. Serdarik pimpili ibğims. (HP-P’eronit) Serdar kendi sakalını tıraş ediyor. → ibğams/ ibğay, ibğaps; + bğims/ bğips

ibirams (PZ) E.Post har.f. Oynaşıyor. Biri [erg.] biri ile [post. + şk’ala] âşıktaşlık ediyor. Xasanişi bozomota Xuseyinişi biç’i bere şk’ala ibirams. (PZ-Cigetore) Hasan’ın kızı Hüseyin’in erkek çocuğuyla oynaşıyor. → izuray

ibirs^[1]/ ibiy (PZ ~ FN-Ç’anapet) Eø/EA/E.gen. har.f. → isten, isters; + obirams/ obiyams/ obiray. I. Eø har.f. Oynuyor. Berepek ibiran. (PZ)(FN-Ç’anapet) Çocuklar oynuyor. Om3’elişi 3’ulu cuma-t’k’vani mo-cok’u3xinamt. Gale ibirit. (PZ-Cigetore) Beşikteki ufak kardeşinizi uyandırmayın. Dışarıda oynayın. Bere ti-muşite ibiy. (ÇM-Ğvant) Çocuk kendi başına oynuyor (= oynaşıyor). K’at’u ibirt’aşa irote porça-şk’imi ç’irduy. (AŞ-Ok’ordule) Kedi oynarken her zaman giysimi yırtıyor. Si laç’i şk’ala dibiri. Laç’i-şura galen. (AŞ-Ok’ordule) Sen köpekle oynadın. Köpek kokusu kokuyorsun. Fadimeşi 3’ut’eli berek ibirt’uşa k’afri felis kono3onu. (FN-Ç’anapet) Fatma’nın en küçük çocuğu oynarken çiviyi kabağa batırdı. Berepek getasulez ibiyez do ağne na-extu-dort’un şuk’a gestikez. (FN-Ç’anapet) Çocuklar fıdanlıkta oynadılar ve yeni çıkmış salatalıkları yoldular. Bere na-ibirt’u k’ala heşote danciyu şkule nanak “İni mod-ayet’az” deyi geyatvala gotume(r)z. (FN-Ç’anapet) Çocuk oynadığı yerde öylesine uyuya kaldığında annem “Üşümesin” diye örtü ile etrafını örtüyor. Berepek ibirt’eşa zuk’umi Mamut’işi biç’iz k’uçxez kona3onu. (FN-Ç’anapet) Çocuklar oynarken ok Mahmut’un oğlunun ayağına saplandı.

♦ f.-i. obiru/ obiyu : Oynama. Oyun. Oynamak. Berepek obiru şeni ik’alap’araman. (PZ-Cigetore) Çocuklar oynamak için yalvarıyorlar. Bere obiru govoç’ondrinam. Avlape mo-ikter. (ÇM-Ğvant) Çocuğa oyunu unutturuyorum. Kapı önlerinde dolaşma. Bere obirute doloşk’idams. (AŞ-Ok’ordule) Çocuğu oynama ile boğuyor. Bozo-çkimiz gale mtviriz obiyuten ini ayu do ha3’i daçxuriz nuxen edo it’ubins. (FN-Ç’anapet) Kızım dışarıda karda oynamaktan üşüdü ve şimdi ateşin karşısında oturup ısınıyor.

II. EA har.f. 1. Oyun [aps.] oynuyor. Xasanik t’op’u na-ibirs şeni t’ut’ulepe-muşi mçxu on. (PZ-Cigetore) Hasan top oynadığı için baldırları kalındır. Coşk’unik tavla ibit’aşa p’anda Doğani ojginams. (PZ-Cigetore) Coşkun tavla oynarken daima Doğan’ı yeniyor. Ali do Xasanik en3’a-cen3’a ibiran. Ali monk’a na-on şeni Xasanis ce3’onums. (PZ-Cigetore) Ali ile Hasan tahterevalli oynuyorlar. Ali ağır olduğu için Hasan’a ağır basıyor. Andğa berepe şk’ala mirasi vibirit. (PZ-Cigetore) Bugün çocuklarla misket oynadık. 3xup’u xepete mturi moy-ibir. Xepe megaç’vasen. Xe-tati moidvi. (ÇM-Ğvant) Çıplak elle kar [topu] oynama. Ellerin üşür. Eldiven giy. Ali t’uği ibirt’aşa p’anda t’ubi jur (= dubara) ot’omay. (ÇM-Ğvant) Ali tavla oynarken hep dubara atıyor. Zari ot’oçay. Tavli ibiy. (AŞ-Ok’ordule) Zar atıyor. Tavla oynuyor. Sk’ambili ibiy. (AŞ-Ok’ordule) İskambil oynuyor. Ayşe Ameti şk’ala oyini ibiy. (AŞ-Ok’ordule) Ayşe Ahmet’le oyun oynuyor. Ali şk’ala tavla vibirasi zade hep-yeği ot’oçay. (AŞ-Ok’ordule) Ali ile tavla oynayınca çok bir-bir (= hep-yek) atıyor. 3’ut’a bort’işa berepe k’ala mili bibirt’it. (FN-Ç’anapet) Küçükken çocuklarla misket oynuyorduk. 2. Spor, xoron vs [aps.] oynuyor. Berepek t’op’u ibiraman. Xasani-tik iseriyams. (PZ-Cigetore) Çocuklar top oynuyorlar. Hasan da seyrediyor. Guda dvombarini. Xoroni bibiraten. (AŞ-Ortaalan) Tulumu (= tulum çalmak için şişirilerek kullanılan hava haznesi) şişir. Horon oynayacağız. Xasani dido k’ai fut’p’oli ibirs. (FN-Ç’anapet) Hasan çok güzel futbol oynuyor. 3. Kumar [aps.] oynuyor. K’umari ibiy do kok’otoruy irote. (AŞ-Ok’ordule) Kumar oynuyor da mahfediyor her zaman.

ibirs^[2] (AH ~ ÇX) Eø har.f. Şarkı söylüyor. K’oçik, ar kvas gilaxederen do ibirs. (AK-Döngelli) Adam bir taşa oturmuş da şarkı söylüyor. Fadimek ibiraşi guriten ibirs do omgarinapaps. (AK-Döngelli) Fadime şarkı söylediğinde yürekten söylüyor da ağlattırıyor. → t’rağodums, t’rağuduy/ t’rağuday, t’rağudums

♦ abiren yet. Şarkı söyleyebiliyor. Bibiya-çkimiz dido xili abiret’u. (ÇX-Makret) Halam çok güzel türkü söylerdi.

ibjit’ilen (ÇM) Aø har.f. Yaprak vs [aps.] fışkırıyor ya da filizleniyor. M3xuli-pavrepe ibjit’ilen. (ÇM-Ğvant) Armut yaprakları fışkırıyor (= filizleniyor). ≠ ibzit’ilen

iboden (PZ ~ AH) Aø har.f. Oyalanıyor. Boş yere uğraşıyor. Xasani dulyaşa ulurt’aşa opşa iboden. Leba kodosk’udun. (PZ-Cigetore) Hasan işe giderken çok oyalanıyor. Geç kalıyor. Xasani “Dulyaşa leba vidare” deyi iboden. (PZCigetore) Hasan “İşe geç gideceğim” diye oyalanıyor. Ali ç’umanişi oxori iboden. Noğaşa na-ulun mangana amt’en. (ÇM-Ğvant) Ali sabah evde oyalanıyor. Kasabaya giden aracı kaçırıyor. İşçi bok’açi. Dulya var-ikuy. İboden. (AŞ-Ok’ordule) İşçi tuttum. İş yapmıyor. Oyalanıyor. Na-iziren msxuli eyunç’uşun do “Mep’3’ilare” deyi iboden. (AŞ-Ortaalan) Görünen armudu uzanıp “Koparacağım” diye oyalanıyor. Ali noğasa idayiz boyne iboden. Oxoyişa oxtimu goç’k’ondun. (FN-Ç’anapet) Ali çarşıya gidince hep oyalanıyor. Eve gitmeyi unutuyor. Fuadi muşebura iboden. Mu ikoms mus-ti var-uçkin. (AH-Lome) Fuat kendi kendine oyalanıyor. Ne yaptığını kendi de bilmiyor. Mot-iboder ! (AH-Borğola) Oyalanma ! Handğa İnternet’is mek’oru şeni dido bibodi. (AH-Borğola) Bugün İnternet’e bağlanmak için çok uğraştım. → guri oxoktinams; ik’alandeps

ibonen → bonums/ bonups, ibons/ ibonams ve ubons/ ubonams

ibons/ ibonams (FN ~ AH), ibons (HP ~ ÇX) EA har.f. [emp.şm.1.tek. bibon/ bibonam (FN ~ AH), vibon (HP ~ÇX); f.-s. obononi] Kendi vücudunun bir kısmı ya da tümünü yıkıyor. Xe obonu şeni beres 3’k’ari gelobams. (FN-Ç’anapet) Elini yıkaması için çocuğun eline su döküyor. Xura ibonams. (FN-Ç’anapet) Vücudunu yıkıyor. Cuma-çkimik xe ibont’aşa saat’i gei3’k’ams. (FN-Ç’anapet) Kardeşim elini yıkarken kolundaki saati çözüyor. Pederik ibont’aşa nanak k’ap’ula gyu3’k’amz. (FN-Ç’anapet) Babam yıkanırken annem sırtını keseliyor. P’ap’uli oxorişa moxtayiz ogine xe do p’ici ibonz. FN-Ç’anapet) Dedem eve gelince önce eilini ve yüzünü yıkıyor. Nçxomiş gyari p’işen doni xes nçxomiş şura malems. Xolo obononi bore. (FN-Sumla) Balık yemeği yaptıktan sonra (yaptıktan beri, yaptıktan bu yana) elim balık kokuyor. Yine yıkamam gerekiyor. Xe diboni do peşkirite dikosi. (FN-Sumla) Elini yıka ve havlu ile sil. K’uçxe ibons. (AH-Lome) Ayağını yıkıyor. Bozok ti ibonuşi ntoma met’aksi steri davu. (AH-Lome) Kız saçını yıkayınca saçları ipek gibi oldu. Nuk’u ğut’ut’a. İdi do nuk’u-skani iboni. (AH-Lome) Ağzın yüzün kirli. Git de yüzünü yıka. Babak xura ibont’aşi k’ap’ula nanak gyubons. (AH-Lome) Babam yıkanırken sırtını annem yıkar (= keseler). Babak xura ibont’aşi nanak k’ap’ula uk’riç’ams. (AH-Lome) Babam yıkanırken annem sırtını keseliyor. Xura ibont’aşi lebi me3’k’u şeni k’ai ik’riç’are. (AH-Borğola) Banyo yaparken kir çıkartmak için iyi keseleneceksin. Xasanik xura ibonamt’aşi berez nuşvelams do 3’k’ari gobams. (AH-Borğola) Hasan banyo yaparken çocuğa yardım ediyor da su döküyor. Memet’ik xura ibont’aşi ti-muşiz 3’k’ari kogaben. (AH-Borğola) Mehmet banyo yaparken kendine su dökünebilir. Bere ! Dirdi si ! Xura ibont’aşi 3’k’ari ti-skanis kogogaben. (AH-Borğola) Çocuk ! Büyüdün sen ! Banyo yaparken suyu kendine dökünebilirsin. Xura na-ibonams berepes k’ap’ula didoten nana-mutepeşik gyubonams. (AH-Borğola) Banyo yapan çocukların sırtını çoğunlukla anneleri yıkıyor. Xe p’ici diboni-i ? (AK-Döngelli) Elini yüzünü yıkadın mı ? Xe nunk’u vibon. (ÇX-Çxalazeni, TM) Elimi yüzümü yıkıyrum. Çuçuna 3’k’ariten nunk’u viboni. (ÇX-Çxalazeni, TM) Ilık su ile yüzümü yıkadım. → imbonams/ imbonay, imboy; + bonuy/ bonums/ bonups; + ubons, ubonams

♦ yet. abonen : Yıkayabiliyor. T’u3a 3’k’arite xura var-mabonen. 3’kari gom3’k’orum do bibon. (AH-Borğola) Sıcak suyla banyo yapamıyorum. Suyu ılıştırıyorum da yıkanıyorum.

♦ şsz ibonen : Yıkanıyor. Ar xete p’ici var-ibonen. (AH, atasözü, K.A.) Tek elle yüz yıkanmaz (= Yardımlaşma önemlidir).

ibuğen (AH-Lome) Aø har.f. Küfleniyor. T’u3a t’aonis gyari dolabis var-moladgaşi dibuğen. (AH-Lome) Sıcak havalarda yemeği buz dolabına koymayınca küfleniyor. → çufi ceçams; mt’orinduy; çufi ceçay; imt’k’oren; mt’k’orun; buğun

iburbalen (AH) Aø har.f. Dönüp dolaşıyor. Va-rt’a şkule igbali, ikti do iburbali. (AH, atasözü, K.A.) Şansın yoksa dön, dolaş (= şansın yoksa ne yaparsan yap, hep aynı). → ikten

♦part. burbaleri : Döne döne. Musa na-extu-dort’un ncaşen k’uçxe nustuşi burbaleri kodantxu. (AH-Borğola) Musa çıktığı ağaçtan ayağı kayınca döne döne yere düştü.

ibzit’ay (AŞ-Ortaalan) AL har.f. Sıvı [aps.] bir yerden [lok.] fışkırıyor. Karmat’t’eşi mzi 3’ari vrossi var-ibzit’ay. (AŞ-Ortaalan) Değirmenin ince deliğinden su iyi fışkırmıyor. → ibzit’ilen; psuy; p’riyalams/ p’riyalaps

ibzit’ilen (PZ)(FN ~ AH HP ÇX) A.Abl har.f. Sıvı [aps.] bir yerden [abl.] fışkırıyor. Karmat’eşi omşvelinaşa 3’ari ibzit’ilen. (PZ-Cigetore) Değirmenin çeşmesinden su fışkırıyor. Karmat’eşi sp’inaşa 3’ari ibzit’ilen. (PZ-Cigetore) Değirmenin oluğundan su fışkırıyor. T’k’va3’ineyi purengişen 3’k’ari ibzit’ilen. (FN-Ç’anapet) Çatlak borudan su fışkırıyor. Xort’umi mendrik’aşi t’k’va3ineri yerişen 3’kari ibzit’ilen. (AH-Lome) Hortumu bükersen patlak yerinden su fışkırıyor. → ibzit’ay;psuy; p’riyalams/ p’riyalaps; ≠ ibjit’ilen

icginen (AŞ ~ ÇX) Aø har.f. (Oyunda, sporda vs) Yeniliyor. Cuma-muşi konaç’apxen. İcginen. (AŞ-Ok’ordule) Kardeşine çatıyor. Yeniliyor. Ç’e, berepe ! Ar ok’vantxvit. Mi icginasen ? (AŞ-Ok’ordule) Be, çocuklar ! Bir güreşin. Kim yenilecek ? Nciri bicginitu. Mossela var-emasseley. (AŞ-Ortaalan) Uykuya yenildik. Sahura kalkamadık. Sadik’işi xoci p’anda icginen. (FN-Ç’anapet) Sadık’ın öküzü her zaman yeniliyor. Ali k’at’a ndğas icginen. Xolo tavla isters. (AH-Lome) Ali her gün yenilir. Yine tavla oynar. → ijginen; geicginen, gicginen

icguren (AŞ) Aø har.f. [perf.3.tek. (o)icguru] Fazla ısı ile pişirilip kapkara yenilmez hale geliyor. Daçxuri zade nugza do goyodvasi icguren. (AŞ-Ok’ordule) Ateşi (sen) fazla alevlendirip üstüne [eti] (sen) koyunca [konan et] yanıp kapkara oluyor. [AŞ-Ok’ordule’de bu fiile denk gelen hareket fiili olarak cguray yerine gocguray kullanılır.] → ijguren; ixalen

icibalams (PZ) EA har.f. Kapıyor. Ansızın yakalyıp alıyor. Çemalik lazut’i omku şeni karmat’e icibalams. (PZ-Cigetore) Kemal mısırı öğütmek için değirmeni kapıyor. → ijibalay; incibalay; incupalams, incubalams; icubalams

+ ucibalams EDA har.f. Birinden, onun eline geçmeden önce kapıyor.

iciben (PZ ~ AŞ) Aø har.f. + cibums/ cibuy. I. Sulu yiyecekler [aps.] pişiyor. Nana-şk’imik na-iciben cai cik’onams. (PZ-Apso) Annem [pişip pişmediğini anlamak için] pişmekte olan yemeğin tadına bakıyor. Ayşek lobiya ucibaput’u. Vorsi var-icibu do xolo-ti cecibums. (PZ-Cigetore) Ayşe fasulyeyi pişirmişti. İyi pişmediği için tekrar pişiriyor. Ç’uk’k’ali daçxuri k’oşk’advi. Yemeği ordo icibasen. (AŞ-Ortaalan) Kazanı ateşin ortasına yerleştir. Yemek erken pişecek. → iguben, igiben

II. (ÇM) Soğuktan donup yanıyor. İnite dicibu. (ÇM-Ğvant) Soğuktan donup yandı.

icoxams/ icoxums (FN), icoxums (AH-Lome), icoxams (AH-Borğola), icoxops (HP), icoxups (AK) EA har.f. 1. Belirsiz birini [aps.] çağırıyor. M3ika dostibi, hele ! Ar mitxani icoxups heralda. (AK-Döngelli) Hele az sus ! Birisi çağırıyor herhalde. Soti nena var-meça. Osmanik icoxups. (AK-Döngelli) Sakın ses verme. Osman çağırıyor. 2. Nerede olduğu bilinmeyen birini [aps.] çağırıyor. Uci-palaska ! Nice gicoxi do çkar var-ogni-i ? (AH-Lome) Kepçekulak ! Seni ne çok çağırdım. Hiç duymadın mı ? Yaşarik “Kemali, Kemali” ya do icoxops. (HP-P’eronit) Yaşar, “Kemal, Kemal” diye çağırıyor. 3. Ezan [aps.] okuyor. Xocak izani icoxaşi sersi-muşi rak’anepez ran3’k’alums. (AH-Lome) İmam ezan okuyunca sesi tepelerden yankılanıyor. Ezani icoxups. (AK-Döngelli) Ezan okunuyor (= adının söylenmesi gerekmeyen biri ezan okuyor). Yamas mjura nodgin. Heralda ikindi icoxasinon. (AK-Döngelli) Yamaca güneş vuruyor. Her halde ikindi ezanı okuyacak. → iyoxams/ iyoxay; + ucoxums/ ucoxams/ ucoxops/ ucoxups

♦ şsz icoxinen : Okunuyor. İzani icoxinen. (FN-Ç’anapet) Ezan okunuyor.

icubalams (AH) EA har.f. Kapıyor. Ansızın yakalyıp alıyor. Dadik arabaz doxunoni yeyi icubalams. (AH-Lome) Teyze arabada oturacak yer kapıyor. Coğoriz mç’k’udi mebut’k’oçaşi icubalams do oxorişi ar k’elez elipxors. (AH-Borğola) Köpeğe ekmek attığımda kapıyor ve evin bir tarafında kenarda yıyor. Coğori-çkimiz mç’k’udi mebut’k’omert’aşi tude var-melaşa icubalams. (AH-Borğola) Köpeğime ekmek atıyorken yere düşene kadar (= yere düşmeden önce) kapıyor. Xeş-burti istert’eşi Memet’ik na-ot’k’oçu burti Eminek “Bicubala” ya-şi Xasanik nucubalu. (AH-Borğola) Eltopu oynarlarken Mehmet’in attığı topu Emine “Kapayım” derken Hasan (ondan önce) kaptı. → icibalams, ijibalay; incibalay; incupalams, incubalams

+ ucubalams EDA har.f. Birinden, onun eline geçmeden önce kapıyor. Berez m3xuli mebut’k’omer. Pucik ucubalams. (AH-Lome) Çocuğa armut atıyorum. İnek kapıyor. Memet’iş berek çkuni bere eiselaşi orz*o ucubalams do var-meçams. (AH-Lome) Mehmet’in çocuğu, bizim çocuk kalkınca iskemlesini kapıyor ve vermiyor.

içak’en (AK) AL har.f. Bir yerde [lok.] sıkışıyor. K’oçik nek’na moç’k’iduşi ek na-dgin k’at’u var-z*iru do k’at’u diçak’u. (AK-Döngelli) Adam kapıyı sert bir biçimde kapatınca orada duran kediyi fark edemedi ve kedi sıkıştı. K’at’a yeris mo içak’er ? (AK-Döngelli) Her yere ne girip sıkışıyorsun (= mec. Her yere burnunu ne sokuyorsun) ? → inçrak’en, inçark’en, irçak’en; elik’açen^[2], elikaçen; nik’açen^I; ++ niçak’en, guşiçak’en

içalişams/ içalişay/ içalişaps (PZ ~ HP ÇX) Eø/EA/EL/EY har.f. Çalışıyor. [muhtemelen < Türkçe “çalışıyor”] I. Eø har.f. 1. İnsan [erg.] iş üzerinde bulunuyor. Xasanik ndağis dişk’a oxenus içalişams. Ayşe-tik cari nuğams. (PZ-Cigetore) Hasan dağda odun yapmak için çalışıyor. Ayşe de ona yemek götürüyor. Viçalişam svas na-ep’ç’opum cenç’areri ma demibağun. (PZ-Cigetore) Çalıştığım yerde aldığım para bana yeter. Dunç’u st’eri içalişaman. (PZ-Cigetore) Karınca gibi çalışıyorlar. İçalişamt’aşa ar duşinay, oseyironi. (AŞ-Ok’ordule) Çalışırken bir acele ediyor, seyretmelik. Ma na-viçalişam-do-ok’oviğam para bere cebi doliduy-oimxoy. (AŞ-Ok’ordule) Benim çalışıp biriktirdiğim parayı çocuk cebine koyuyor ve yiyor. Nak’k’u 3’ana on iri ndğa sabaxtan lumcişa biçalişamt. Ar defa tatilişa gamaft’aten. Cunaxxi var-on. (AŞ-Ortaalan) Kaç senedir sabahtan akşama kadar çalışıyoruz. Bir kere tatile çıkacağız. Günah olmaz. Doğani dido içalişu. Nak’k’u borci uğurt’t’u goipağu. (AŞ-Ortaalan) Doğan çok çalıştı. Ne kadar borcu vardı ise temizledi. Noğame-çkimik jur 3’anaz Alamanyaz içalişu do heşote oxori p’k’odit. (FN-Ç’anapet) Kocam iki sene Almanya’da çalıştı ve o şekilde ev inşa ettik. Xasani Amet’iz na-içalişamt’u k’alaşa idu do tiz kogağu. (FN-Ç’anapet) Hasan Ahmet’in çalıştığı yere gitti ve rahatsız etti (= başına belâ oldu). Ditanu tina boyne biçalişam. (FN-Ç’enneti) Gün ağardığından beri hep çalışıyorum. Aşek var-içalişams do boyine ik’vandams. (FN-Sumla) Ayşe çalışmıyor ve hep dileniyor. Dido biçalişi. Dido upi dobobği. Ha3’i-ti para p’ç’k’indom. (FN-Sumla) Çok çalıştım. Çok emek verdim. Şimdi de para kazanıyorum. Var-içalişaşa muşebura mutu var-iven. (FN-Sumla) Çalışmadan kendi kendine bir şey olmaz. Uğurik pavrik’az vardiyali içalişams. (AH-Lome) Uğur fabrikada vardiyalı çalışıyor. 2. Makine [erg.] işe yarar durumda oluyor. Yucelişi televizyoni uydu-ant’enite içalişams. (AH-Lome) Yücel’in televizyonu uydu antenle çalışıyor. → dulya ikuy; içalişeps

II. EA har.f. Ders [aps.] çalışıyor. Bere p’ote dersi var-içalişay. Aşk’va oxovuşk’vi. (AŞ-Ok’ordule) Çocuk hiç ders çalışmıyor. Artık koyverdim (= bıraktım). Xusenik “Dersi biçalişam” ya do m3udişi odas olumcinams. (AH-Lome) Hüseyin “Ders çalışıyorum” diye boşu boşuna odada akşam ediyor.

III. EL har.f. Derste [lok.] çalışıyor. Xuseni tembeli ren. Dersiz var-içalişams. K’at’a sinifiz geskidun. Cuma-muşi Xasanik dido k’ayi ik’itxoms. K’at’a 3’anaz pek’iyite golulun. (AH-Lome) Hüseyin tembeldir. Derste çalışmıyor. Her sınıfta kalıyor. Kardeşi Hasan çok güzel okuyor. Her sene “pek iyi” ile geçiyor.

♦ şsz içalişen/ içalişinen : Çalışılıyor. Gençluğiz dido içalişinen do obadalik’iz oç’k’omu şeni kinayiz m3ika mutu elidven. (AH-Lome) Gençlikte çok çalışılır ve ihtiyarlıkta yemek için kenara bir şeyler atılıp biriktirilir. Ncaz ar mutu var-got’k’aşa mot’ori va-içalişen. K’ayişi iktaşi nca xri3koms. (AH-Lome) Ağaca bir şey sarmadan motor çalıştırılmaz. Kayış döndükçe ağaca sürtüyor.

♦ f.-i. oçalişu : Çalışma. Çalışmak. Usta inşaeti oçalişu-ora ar saeti iyaşa k’afri oçodinay. Çiraği-muşi-ti e3’uncğonay. (AŞ-Ok’ordule) Usta inşaatta çalışma zamanında bir saat olana kadar çiviyi bitiriyor. Çırağı da [çiviyi] aşağıdan yukarı gönderiyor. Mapxala-orapez gale oçalişu k’ayi va-ren. (FN-Ç’anapet) Sıcak havalarda dışarda çalışmak iyi değil. Cuma-çkimiz ndğaleyi oçalişuten xayi daç’k’inen do lumciz na-doxedasen k’ala go3’it’k’omerz. (FN-Ç’anapet) Kardeşim gündüz çalışmaktan çok yoruluyor ve akşam oturduğu yerde yığılıp kalıyor. Mjoraşi tudele oçalişute t’k’ebi gomolu. (FN-Ç’anapet) Güneşin altında çalışmaktan derim soyuldu. Monk’a dulyaz oçalişute k’oçi dido ijlip’en. (AH-Lome) Ağır işte çalışmakla insan çok eziliyor. 3’k’ayişi makina kogeidgu-doren. 3’k’ayiten oipşaşi muşebura oçalişuz gyoç’k’ams. (AH-Lome) Su makinesi kurulmuş. Su ile dolunca kendiliğinden çalışmaya başlıyor. 3’oxle Lazistanişen Romanyaşe oçalişu şeni ulut’ez-doren. (AH-Lome) Eskiden Lazistan’dan Romanya’ya çalışmak için giderlermiş. Lazonaşen Avropaşe oçalişuşe dido k’oçi idu-doren. (AH-Borğola) Lazona’dan Avrupa’ya çalışmaya çok insan gitmiş.

+ oçalişapams/ oçalişapay/ oçalişapaps ED ett.f. Çalıştırıyor. Xasanik yanine-muşis p’andaneri şeni (na-)içalişams ar k’oçi ok’açams do oçalişapams. (PZ-Cigetore) Hasan yanına devamlı olarak çalışacak bir adamı tutup da çalıştırıyor. Ayşe livadi-muşi Fatma para meçay do oçalişapay. (AŞ-Ok’ordule) Ayşe bahçesinde Fatma’ya para verip çalıştırıyor. Ali na-oçalişapay bere manniya guxiray. (AŞ-Ortaalan) Ali’yi [onun] çalıştırdığı çocuk sürekli soyuyor. Berez oçalişapu. (FN ~ AH) Çocuğu çalıştırdı. Ma Meliyeşi noderişe var-bulur. Hemuk k’oçi mjora geilamt’aşa oçalişapams. (AH-Lome) Ben meliye’nin imecesine gitmem. O, insanı güneş batana kadar çalıştırıyor. Arap’istanis Filistinlipe xizmet’oba steri dulyapez oçalişapaman. (AH-Lome) Arabistan’da Filistin’lileri hizmetçilik gibi işlerde çalıştırıyorlar. Xasanik çayi o3’ilu şeni na-okaçu k’oçi oçalişapams. (AH-Borğola) Hasan, çay toplamak için tuttuğu adamı çalıştırıyor. → dulya oxenapay

IV. EY har.f. Bir şey olarak [yük.] çalışıyor. Yaşari yarici içalişay. (AŞ-Ok’ordule) Yaşar yarıcı olarak çalışıyor.

içalişeps (AK) Eø/EA har.f. Çalışıyor. [muhtemelen < Türkçe “çalışıyor”] I. Eø har.f. 1. Biri [erg.] iş üzerinde bulunuyor. Romanyaşen dido k’oçi Turkiyeşa mulun do içalişeps. (AK-Döngelli) Romanya’dan çok insan Türkiye’ye geliyor da çalışıyor. Dursunik ok’o tembeli k’oçi ren ki x’onaşa iduna çkar var-içalişeps do boyine ik’alandeps. (AK-Döngelli) Dursun o kadar tembeldir ki tarlaya giderse hiç çalışmıyor ve devamlı oyalanıyor. Doğanik ğalişa kvape yopşaps do t’iba ix’vas ya do içalişeps. (AK-Döngelli) Doğan dereye taşları dolduruyor da gölleşsin (= t’iba olsun) diye çalışıyor. Nana-çkimi dixçinu. Ama “Xçini vore” var-zop’ons do xolo içalişeps. (AK-Döngelli) Annem yaşlandı. Ama “Yaşlıyım” demiyor ve hâlâ çalışıyor. Zelixak a ç’it’a diçalişu-i, xoguimç’itanen. (AK-Döngelli) Zeliha azcık çalışsa kızarır (= kıpkırmızı olur). 2. Makine ya da cihaz [erg.] işe yarar durumdadır. Saat’i dido mcve ren. Ama xolo duvaris gilobun do içalişeps. (AK-Döngelli) Saat çok eskidir. Ama yine duvarda asılıdır ve çalışıyor. → içalişams/ içalişay/ içalişaps

II. EA har.f. Ders [aps.] çalışıyor. Berek dersi içalişeps. (AK-Döngelli) Çocuk ders çalışıyor. Berek an3’i var-içalişu do sinifi var-mik’valu. (AK-Döngelli) Çocuk bu yıl çalışmadı da sınıfı geçemedi.

içaminay (ÇM) Eø/EA har. f. Kendini kaşıyor. Kaşınıyor. → inçaminams/ inçaminay/ inçamins; + açamiy; ançaminen, ançamins. I. Eø har.f. Kendini kaşıyor. Kaşınıyor. Mondo mt’i konoxen. P’anda içaminay. (ÇM-Ğvant) Her halde bitlendi (= bitlenmiş haldedir). Hep kaşınıyor.

II. EA har.f. Kendi vücudunun bir yerini kaşıyor. Doğani ti içaminay. Ti t’anciyari uğun. (ÇM-Ğvant) Doğan başını kaşıyor. Başı kirlidir.

♦ f.-i. oçaminu : Kaşma. Kaşmak. Laç’i k’udeli açaminasi oçaminute k’udeli nişk’omay. (ÇM-Ğvant) Köpek kuyruğu kaşınınca kaşıyarak ısırıp koparıyor.

+ uçaminay EDA har.f. Birinin [dat.] bir yerini [aps.] kaşıyor. Bere bedi-muşi k’ap’ula uçaminay. (ÇM-Ğvant) Çocuk babaannesinin arkasını kaşıyor. Ayşe berepe xura umbort’aşa k’ap’ula xura-tatite uçaminay. (ÇM-Ğvant) Ayşe çocuklara banyo yaparken banyo kesesi ile keseliyor (= kaşıyor).

içanen (PZ)(AŞ ~ ÇX)(AK) Aø har.f. I. İnsan tarafından ekilen ya da dikilen bitki [aps.] ürün veriyor ya da yetişiyor. Xasanişi sk’ilimunt’ri 3’o opşa içanu. (PZ-Cigetore) Hasan’ın muşmulası bu sene çok meyve verdi. Oşk’urişi mca hik’u içanu ç’i monk’a ayu do arape-muşi celaç’ordu. (PZ-Cigetore) Elma ağacı o kadar meyve verdi ki ağır geldi. Dalları yarılarak yırtıldı. 3’o oşk’urişi-mcas ç’abu kogvak’oru. Ayina var-içanu. (PZ-Cigetore) Bu yıl elma ağacına ökseotu sardı. Hiç meyve vermedi. Ham3’o m3xuli zade içanu. Ndali celaç’ordun. (AŞ-Ok’ordule) Bu yıl armut çok oldu. Dal kırılıyor. Ham3’o m3ela var-içanu. (AŞ-Ok’ordule) Bu sene yabanmersini yetişmedi. Kvalona let’az mutu var-içanen. (FN-Ç’anapet) Taşli yerde bir sey yetişmiyor. Han3’o dido ntxiri içanu. Naylape ntxirite opşun. (FN-Ç’anapet) Bu sene çok fındık yetişti. Serenderler tıka basa dolu. Çkuniz hek’o dido mandalina var-içanen. Oxoriz oç’k’omu şeni einç’en. (FN-Ç’anapet) Bizde o kadar çok mandalina yetişmez. Evde yemek için [ancak] yetiyor. Xasi let’az mtel şeyi içanen. (FN-Ç’enneti) Verimli toprakta her şey biter (= her şeyi ürün veriyor). Ntxiri 3’anas ar içanen. Ala çayi ar 3’anas sum fara içanen. (AH-Lome) Fındık yılda bir kere ürün verir. Ama çay bir yılda üç kere ürün verir. Jimok’ani m3xuliz mtelli oç’abule diçanu-doren. (AH-Lome) Evin arkasındaki armutta hep ökseotu bitmiş. Çkuni ont’uleşi dolorubas dido k’ayi lazut’i içanen. (AH-Lome) Bizim tarlanın derince vadi kısmında çok güzel mısır yetişiyor. K’a3xanak’a ar 3’anaz doloxe xut fara içanen-doren. (AH-Lome) Yabanmersini bir yıl içinde beş kere meyve verirmiş. Uşkuri mtelli poçxot’a divu-doren. K’ayi var-içanen. Goxorxoni ren. (AH-Lome) Elma çok dallanmış ve (dalları) birbirine girmiş. Verimi düştü. Budanması gerekiyor. Geduzaz na-dirgen lazut’ik mjora k’ai na-z*iroms şeni k’ai lazut’i içanen. (AH-Borğola) Düzlükte ekilen mısır iyi güneş gördüğü için iyi mısır oluşur. Han3’o moşkva lazut’i içanu. (AH-Borğola) Bu yıl bol mısır oldu (= oluştu). Jur 3’ana 3’oxleni na-içanu mtxiri var-gumoç’k’ondun. (AK-Döngelli) İki sene önceki veren fındığı (= verimli olan fındık ağaçlarını) unutamıyorum. → niçanen, niçaneps; + nçans/ çans; ++ naçanen

+ açanen AD har.f. Biri tarafından [dat.] ekilen ya da dikilen bitki ürün verüyor ya da yetişiyor. Cuma-çkimiz p’et’mezi oxenu şeni enç’ina urz*eni daçanu. (FN-Ç’anapet) Kardeşimin pekmez yapmak için yeterli üzümü bitti [= üzüm ürün verdi].

II. İnsan tarafından ekilmemiş ve dikilmemiş bitki kendiliğinden iyice yetişiyor. Getasules mtelli alimp’o diçanu-doren. Ar ndğaz lumcişa ancaxi ipağen. (AH-Lome) Sebze bahçesi hepten alimp’o otu ile dolmuş. Bir gün akşama kadar ancak temizlenir.

içiçkanen (AH-Borğola) Aø har.f. Yumuşuyor. Oncireşi yunepe kankaşi oncire dido içiçkanen. (AH-Borğola) Yatağın yünleri havalandırılınca yatak çok yumuşuyor. Tanerik yoğani “İçiçkanas” ya do balk’onis omjorinams. (AH-Borğola) Taner yorganı “Yumuşasın (= yünleri gevşesin)” diye balkonda güneşlendiriyor. → içuçkanen, içiçxanen; + oçiçkanams

içiçxanen (HP ~ ÇX)(AK) Aø har.f. Yumuşuyor. Mtviris mjora geçaşi içiçxanen do gendğulun. (AK-Döngelli) Kara güneş vurunca yumuşup eriyor. → içuçkanen, içiçkanen; + oçiçxanaps

içilen (PZ ~ FN)(HP ~ ÇX), içilen/ içils (AH) Aø har.f. 1. (Bir erkek) evleniyor. İrfanişi cuma ar tutaşa içilen. Şk’u duğunişa miyoxaman. (PZ-Cigetore) İrfan’ın kardeşi bir ay içinde evleniyor. Bizi düğüne davet ediyor. Şira şk’ala içilen. (ÇM-Ğvant) Dul kadınla evleniyor. Var-içilu. Bere-muşi orday. Kelaxen. (AŞ-Ok’ordule) (Çocuğu olan dul bir erkek başkasıyla) evlenmedi. Çocuğunu büyütüyor. Oturuyor. Han3’o var-biçilana ora meyemilams. (FN-Sumla) Bu sene evlenmezsem zamanım geçiyor. Diçilaiz nana do baba goiç’k’ondinen. (FN-Sumla) Evlenince ana baba unutulur. Na-içils do oxoyi na-k’odums Ğormotik geluşvels. (AH, atasözü, K.A.) Evlenene ve ev yapana Allah yardım eder. Biç’epek didoten na-içilanoren bozope ç’andapez goşoonaman. (AH-Borğola) Genç erkekler çoğunlukla evlenecekleri kızları düğünlerde seçerler. Bere-çkimi ! Mundes içilare do kyona geidvare ? (HP-P’eronit) Oğlum ! Ne zaman evlenip yeni hayata kendini yerleştireceksin ? # Jilendon mu gululun ? / X’alisari t’oroci / Diçiles dikimoces / Kodopskidit çkin xvala. (HP-Limani, anonim) Yukarıdan ne geçiyor ? / Kızılgerdan kuşu / Erkekler de evlendiler, kızlar da evlendiler / Kaldık biz yalnız. 2. [sırf çoğulda](Bir erkek ve bir bayan) evleniyorlar. Artikatis dido namskvanenan. Dulya dobuxenat do diçilan. (AH-Borğola) Birbirlerine çok yakışıyorlar. İşlerini yapalım da evlensinler. ≠ ikomocen/ ikomojen; gamitxven; ikimocen; + oçilams/ oçilay/ oçilaps

♦ f.-i. oçilu : Erkeğin evlenmesi. Nusretik oçilu şeni para ok’onç’ams. (AH-Lome) Nusret evlenmek için para biriktiriyor. Oçilu şeni he k’onari do3xunana ora gamastun do dibader. (AH-Borğola) Evlenmek için o kadar ayıklarsan (= seçmeye kalkarsan) zaman çabuk geçer de yaşlanırsın. 3’oxle “Nek’na na-moç’k’idams biç’iz oç’ilu unon” ya do şinomt’es. (AH-Borğola) Eskiden kapıyı çarpan erkek çocuğu “Evlenmek istiyor” diye sayarlardı (= düşünürlerdi).

içinams (PZ), içinay (ÇM ~ AŞ), içinams (FN), içinams/ içinoms (AH), içinams/ içinaps/ içinoms/ içinops^[A] (HP), içinaps (ÇX) EA har.f. [√-çin-] Tanıyor. → içinops^[B] 1. Birini tanıyor. a. [emp. : Birini (önce gördüğü için) tanıyor.] Ma Çamili berenobaşa viçinam. (PZ-Cigetore) Ben Kâmili çocukluktan beri tanıyorum. T’k’va doloxeni k’oçi içinamt-i ? (PZ-Cigetore) Siz içerdeki adamı tanıyor musunuz ? Cemali do Xasani şk’uni berepe ran. Viçinamt. (PZ-Cigetore) Cemal ile Hasan bizim çocuklardır. Tanıyoruz. Na-var içinam sotxani berepe şk’ala mo-ikter. (ÇM-Ğvant) Tanımadığın bir yerin (= nereli oldukları bilinmeyen) çocukları ile dolaşma. Ali noğaşa ulun. Na-var içinay k’oçepe ok’otoruy. (ÇM-Ğvant) Ali kasabaya gidiyor. Tanımadığı kişileri mahvediyor. Na-var viçinam k’oçepe elektriği-santrali oxenu şeni gulvan. (ÇM-Ğvant) Tanımadığım adamlar elektrik santrali kurmak için dolaşıyorlar. Sum şuri mulun. Oşk’endani var-viçinam. (AŞ-Ok’ordule) Üç kişi geliyor. Ortadakini tanımıyorum. Ali hik’k’u vrossi bere on çi na-var-içinay mi-ti azirasen oşk’omaleşşi cenç’areri nuçay. (AŞ-Ortaalan) Ali o kadar iyi çocuktur ki tanımadığı kimi görürse yiyeceğinin parasını onun yerine verir. Na-var-biçinam k’oçepe maktenan. (AH-Lome) Tanımadığım adamlar çevremde dolaşıyor. Ağani arguni na-var içinomt’u k’oçiz muç’oşi e3’ok’idu ? (AH-Borğola) Yeni baltayı tanımadığı adama nasıl kaptırdı ? K’oçik “Biçinom-i ?” ya do çkimde k’ele mok’i3’k’en. (AH-Borğola) Adam “Onu tanıyor muyum ?” diye başını çevirip bana doğru bakıyor. Kemalik noğas gulut’aşi k’ai na-içinoms k’oçepes eluz*i3inams do selami meçams. (AH-Borğola) Kemal çarşıda gezerken iyi tanıdığı insanlara tebessüm edip de selam veriyor. b. [perf. : Birinin kim olduğunu tanıdı ya da tanıyacak.] Var-giçini. (PZ ~ HP ÇX) Seni tanıyamadım. Ar resimi-ti ma komegincğona. Şk’imi ocaği on. Ma nam vore ? Yat’i miçinare-i ? (PZ-Cigetore) Bir resim de ben sana göndereyim. Benim ailemdir. Ben hangisiyim ? Bakalım, beni tanıyacak mısın ? K’oçepeşi ari na-t’u var-biçini. Ala majura meleni k’omşi-çkuni ren. (AH-Lome) Adamlardan birini(n ne olduğunu) tanıyamadım. Ama diğeri karşı komşumuzdur. 2. Yolunu ya da birinin evini (gitmişliği olduğu için) tanıyor. K’orturaşa himu alen. Gzalepe içinay. (ÇM-Ğvant) K’ortura’ya o gidebiliyor. Yolları tanıyor. Ali şk’ala m3’eya vilak’irdi. Himu M3’anuşa ulvapun. M3’anuri T’alişinaşi oxori içinay. (ÇM-Ğvant) Ali ile geçenlerde konuştum. M3’anu’ya gitmişliği var. M3’anu’lu T’alişina’nın evini tanıyor. 3. Ortak yönleri olan şeyleri ayırabiliyor. Ayşes golayonu do onç’aru var-uşk’un. Cenç’areri nam nam on var-içinams şeni ant’alen. (PZ-Cigetore) Ayşe’nin okuma-yazması yok. Paranın hangisi hangisi olduğunu tanımadığı için karıştırıyor. Guruni do mskveyi na-var-içinoms mu guruni ren. (AH, atasçzü, K.A.) Eşekle geyiği ayıramayan, kendisi eşektir.

♦ f.-i. oçinu : Tanıma. Tanımak. Ayşe na-şvasen 3’endeç’i oçinu şeni muton simadi st’eri elvok’limay. (ÇM-Ğvant) Ayşe ördüğü çorabı tanımak için işaret olarak bir kenara birşey takıyor.

♦ f.-s. oçinoni : Tanınması gereken. Tanınacak. Ğomamci na-mç’imu xoç’k’ak’alik livadepe var-oçinoni do3’opxu. (FN-Ç’anapet) Dün akşam yağan dolu bahçeleri tanınmayacak duruma getirdi.

♦ part. çineri (ÇM)(AH-Borğola) : Tanınan. Tanınmış. Ali birden çineri k’oçi on. (ÇM-Ğvant) Ali çok tanınmış adamdır. Goişi Kojima mteli Lazepeş k’ele çineri ar k’oçi ren. (AH-Borğola) Goişi Kojima bütün Lazlar tarafından tanınmış bir insandır. → çinaperi/ çinoperi; çkinaperi

+ oçinapams^[1]/ oçinapay (PZ ~ AH) EDA har.f. a. (PZ ~ AH) Birini [dat./dir.] biri ile [aps.] tanıştırıyor. Ali mi-ti nagasen bere-muşi oçinapay. (ÇM-Ğvant) Ali kim ile karşılaşırsa oğlunu tanıştırıyor. Ali Memet’i İst’anbolişa na-moxt’es musafirepe oçinapay. (AŞ-Ok’ordule) Ali Mehmet’e İstanbul’dan gelen misafirleri tanıtıyor (= tanıştırıyor). Aşe arkadaşepe-muşi nana do baba-muşişa oçinapay. (AŞ-Ortaalan) Ayşe arkadaşlarını anne ve babasıyla tanıştırıyor. Cuma-çkimik P’olişe na-moxtu çinapeyi-muşi nanaz oçinapamz. (FN-Ç’anapet) Kardeşım İstanbul’dan gelen tanıdığını anneme tanıştırıyor. Kamilik bere-muşiz bere-çkimi oçinapams. (AH-Borğola) Kâmil çocuğuna çocuğumu tanıştırıyor. → oçinapams^[2] (PZ); oçinobapaps (AK)

b. (PZ ~ AŞ)(AH) Birine [dat.] bir şeyi [aps.] tanıtıyor. Xasanik bere-muşis at’amba oçinapams. (PZ-Cigetore) Hasan çocuğuna şeftali tanıtıyor. Ali bere-muşi livadişi ok’odverepe oçinapay. (ÇM-Ğvant) Ali oğluna bahçenin sınırlarını tanıtıyor. Cuma-şk’imi yengi araba-muşi moçinapay. (AŞ-Ortaalan) Kardeşim yeni arabasını bana tanıtıyor. Ma Lazonaz na-ren mskva coğrafyape oç’arute iriz boçinapam. (AH-Borğola) Ben Lazona’daki güzel coğrafyayı yazarak herkese tanıtıyorum. 3’oxle “Urumepe p’at’i” ya do moçinapamt’ez. (AH-Borğola) Eskiden “Rumları kötü” diye bize tanıtırlardı. → [detaylı gösteriyor] o3’irams/ o3’iray/ o3’iraps

içininen (PZ-Cigetore) Aø har.f. Tanınıyor. Cemali-şk’imi iri-k’alendo içininen. (PZ-Cigetore) Cemal’im her taraftan tanınıyor. → içinoben

içinoben (AK) Aø har.f. [√-çinob-] Tanınıyor. Noğas baba-çkimi k’ai içinoben. (AK-Döngelli) Çarşıda babam iyi tanınıyor. → içininen; + içinops^[B] [√-çin-/-çinob-]; oçinobapaps [√-çinob-]

içinops^[B] (AK) EA har.f. [√-çin-/ -çinob-] Tanıyor. [part. çinoberi] + içinoben [√-çinob-]; oçinobapaps [√-çinob-] a. [emp. : Birini (önce gördüğü için) tanıyor.] Fadimek na-içinops ar miti doğuruna şik’ineri şik’ineri gyamgars. (AK-Döngelli) Fadime, tanıdığı biri öldüğünde hıçkra hıçkra ağlar. Xasani viçinop do zati çkinaperi k’oçi ren. (AK-Döngelli) Hasan’ı tanıyorum ve zaten tanınan bir adamdır. Baba-çkimi noğas na-ren k’at’a k’oçi içinops. (AK-Döngelli) Babam çarşıdaki her adamı tanıyor. b. [perf. [√-çin-]: Birinin [aps.] kim olduğunu tanıdı ya da tanıyacak.] Var-giçini. (AK) Seni tanımadım. Noğas mendraşen ar k’oçi doviçini. Coxo-muşi var-gumaşinet’u. Ama muk çkimda moxtu do selami momçu. (AK-Döngelli) Çarşıda uzaktan bir adamı tanıdım. Adını hatırlamıyordum. Ama kendisi bana gelip selam verdi. Çinoberi k’oçi t’een. Ama man mu-şeni var-viçini, var-miçkin. (AK-Döngelli) Tanınmış adammış. Ama ben niçin [onu] tanımadım, bilmiyorum.

♦ yet. açinoben [√-çinob-]: Birinin [aps.] kim olduğunu tanıyabiliyor. Mendraşen si var-maçinobu. (AK-Döngelli) Uzaktan seni tanıyamadım.

içkinapaps (AK) EH dön.har.f. Kendisini [aps.] bilgilendiriyor. Ayşek belediye-guşamaluşi ambarepe şeni İnternetişen ti-muşi içkinapaps. (AK-Döngelli) Ayşe belediye seçimleri hakkında haberdar olmak için İnternetten kendisini bilgilendiriyor. + uçkin

içoden Aø har.f. Bitiyor. 1. Sona eriyor. Ndğalepe-şk’uni içoden. (PZ-Cigetore) Günlerimiz bitiyor. Xasanişi çupi t’va3ineri on. P’ek’mezi-muşi 3’ur3’un. P’i şk’omanşa içodasen. (PZ-Cigetore) Hasan’ın küpü çatlaktır de pekmezi sızıyor. Yemezden bitecek. Nana-şk’imi na-domit’u oşk’omalepe aşk’va içoden. (ÇM-Ğvant) Annemin bana bıraktığı yiyecekler artık bitiyor. Xatice u3’vi do mç’eşay. Huy yataği pst’uresaum. İçodasi meft’are. (AŞ-Ok’ordule) Hatice’ye söyle de beni beklesin. Şimdi yatağı düzenliyorum. Bitince geleceğim. Sozluği-şk’uni ar diçoduk’o deyi guri mipatxalay. (AŞ-Ok’ordule) Sözlüğümüz bir bitseydi diye kalbim çırpınıyor. Handğa-ti diçodu. Mcora dolilay. (AŞ-Ortaalan) Bugün de bitti. Güneş batıyor. Ar şeyi dobisinapamt. Mtel şeyi içoden. Mamut’ik hemindora şkule xolo a mutxaz kek’uç’k’ams. (FN-Ç’anapet) Bir konuyu konuşuruz. Her şey biter. Mahmut ondan sonra bir şeyi tekrar gündeme getirir. Xasanişi xizanobape var-içoden. Boyne baba-muşiz-ti u3’k’unamz. (FN-Ç’anapet) Hasan’ın yaramazlıkları bitmiyor. Hep babasının başını ağırtıyor. Dulya-tkvani mu ivu ? Diçodu-i ? - Va-içodu. Nooms. (AH-Lome) İşiniz ne oldu ? Bitti mi ? - Bitmedi. Devam ediyor (sürüyor). Mart’iş tuta var-içodaşa bilanço oçodinoni boret. (AH-Lome) Mart ayı bitmeden bilançoyu bitirmemiz gerek. Alişi dulya muç’o içodaz ? Mangonen noğaşe gyulun. Mangonen dulyaşe ulun. Va-mangonaşi oxoriz va-gamulun. (AH-Lome) Ali’nin işi nasıl bitsin ? Canı ister çarşıya gider. Canı ister işe gider. Canı istemezse evden çıkmaz. Sum 3’ana mutu va-ren. A şvacis gamastun do diçoden. (AH-Lome) Üç yıl bir şey değil. Hemencecik biter. Alik ar 3’ana var-içodaşa ar porça bri3’ups. (AK-Döngelli) Ali bir sene bitmeden bir gömlek eskitiyor. Mbuloba diçodu. Ama go3’oneri stei k’ai mbuli va-rt’u. (AK-Döngelli) Kiraz zamanı bitti. Ama geçen seneki gibi iyi kiraz yoktu. X’ona diçodu. Ama na-doskidu ntxirepe mota-çkimi guik’orobups. (AK-Döngelli) Tarla (işi) bitti. Ama kalan fındıkları torunum topluyor. 2. Tükeniyor.Oncumalez ncumu diçodu-doren. (FN-Sumla) Tuzlukta tuz bitmiş. Çayluğiz na-gobğams gyubre “Mot-içodet’as. İris yanç’as.” ya do nixmars. (AH-Borğola) Çaylığa döktüğü gübre “Bitmesin. Hepsine yetsin.” diye azar azar kullanıyor. ≠ çodun; + oçodinams/ oçodinay/ oçodinaps

♦ yet. açodinen : Bitirebiliyor. Oxorca sum ndğa ren noxen do ar fot’a k’o getasule var-açodinu. (AH-Lome) Kadın üç gündür uğraşıyor da bir bohça kadar (= kelimesi kelimeine : bir peştamal kadar) bahçeyi bitiremedi.

♦ f.-i. oçodu/ oçodinu : Bitme. Tükenme. Mboli vali var-oçodu şeni carite ozğay. (ÇM-Ğvant) Fazla peynir tüketmemek için (= kelimesi kelimesine : fazla peynirin tükenmemesi için) ekmekle doyuruyor. 3’oneri inora p’ot’e var-iziramun. Xolo-ti avla na-ort’u dişk’alepe oçodinu var-mvalu. (ÇM-Ğvant) Bu kış gibi soğuklar hiç görülmemiş. Yine de kapıdaki odunların bitmesi gelmedi.

+ açoden AD har.f. Birine ait [dat.] bir şey [aps.] bitiyor. Mçveri açodert’ayşa ninç’ilaray. (ÇM-Ğvant) Unu biterken ölçülü kullanıyor. Go3’oneri ntxiri va-maçodu. (AŞ-Ok’ordule) Geçen yılki fındığım bitmedi. Bere “Cenç’areri domaçodu” deyi momimçinu. (AŞ-Ortaalan) Çocuk “Param bitti” diye haber yolladı. E skiri, sap’oni domaçodez. Nixmari. (FN-Sumla) Yavrum, sabunumuz bitti. Azar azar kullan. Afrik’aşi gverdi çoli na-ren şeni hekoni k’oçepes fuk’araluği do mşkorini p’ot’e var-açodenan. (AH-Lome) Afrıka’nın yarısı çöl olduğundan oranın insanları için yoksulluk ve açlık hiçbir zaman bitmez. Nink’iyalit ! Oç’k’omale maçodenan. (AH-Borğola) İdareli kullanın ! Yiyeceğimiz bitiyor.

içuçkanen (FN ~ AH-Lome) Aø har.f. Yumuşuyor. Ağne ç’veyi kovaliz sağra mutvayiz kerenç’i-muşi-ti diçuçkanen. (FN-Ç’anapet) Yeni pişmiş buğday ekmeğinin üstüne tepsiyi örtersen kabuğu da yumuşar. Xomula mç’k’udi çorbaz gelebuk’vançxaşi içuçkanen. (AH-Lome) Kuru ekmeği çorbaya doğrayınca yumuşuyor. Xomula let’a mç’ima geçaşi içuçkanen. (AH-Lome) Kuru toprak yağmur vurunca yumuşar. + oçuçkanams; → içiçkanen, içiçxanen

içumels (FN-Sumla), içumers (HP), içumars (ÇX) EA har.f. Kendine ait bir şeyi koruyor ya da kolluyor. Ti-çkimi ma biçumel. (FN-Sumla) Kendimi ben koruyorum. Memetik ti içumers. (HP-P’eronit) Mehmet kendini koruyor. Hem coğoyik k’oçi imxors. Ti içvi. (HP-P’eronit) O köpek insanı ısırır. Kendini kolla. → içvams; + çumels/ çumers/ çumars

içvams (PZ-Apso)(FN-Ç’anapet)(AH-Borğola) EA har.f. Kendine ait bir şeyi kolluyor. Kendi malını koruyor. K’oçik Lazut’epe-muşi içvams. (PZ-Apso) Adam mısırlarını kolluyor. Ti-çkimi biçvam. (FN-Ç’anapet) Kendimi koruyorum. Xasanik ozabunluği-muşi çkar var-içvaz do ozabunluği bere-buruz-ti uğodinamz (= meuşkumerz). (FN-Ç’anapet) Hasan hastalığını hiç kollamıyor ve hastalığı çoluğa çocuğa bulaştırıyor. Suntxani na-ren na-meyik’nen ozabunluğişen-ti ti-skani içvare. (FN-Ç’anapet) Herhangi bir yerdeki bulaşıcı hastalıktan da kendini koruyacaksın. Ti biçvam. (AH-Borğola) Kendimi koruyorum. Memeti ! Jimok’as golulut’aşi ti içvi ! Jindole ereti na-gedgin txomuşi-nca mostvasen do gegat’asen ! (AH-Borğola) Mehmet ! Evin arkasından (= yamaca bakan taraftan) geçerken kendini koru ! Yukarısında eğrelti otunun durduğu kızılağaç yerinden kopup (= ayrılıp) senin üzerine düşebilir ! → içumels; + çumers

+ uçvams (AH-Borğola) EDA har.f. Birine ait bir şeyi koruyor. Hemtepek ma ti miçvaman. (AH-Borğola) Onlar beni koruyorlar.

içxams/ içxay/ içxaps EA har.f. Kendine ait (vücut ve çamaşır haricindeki) şeyi [aps.] yıkıyor. Xasanik k’at’a ndğa dudi içxams. (PZ-Cigetore) Hasan her gün basını yıkıyor. Ali k’at’a ç’umanişi muç’o moiselasen ç’ibrepe içxay. (ÇM-Ğvant) Ali her sabah kalkar kalkmaz dişlerini fırçalıyor. Kemali k’ibri-muşi içxay. (AŞ-Ok’ordule) Kemal dişlerini yıkıyor. Bozo-çkimik k’at’a gyari şkule k’ibrepe içxamz. (FN-Ç’anapet) Kızım her yemekten sonra dişlerini fırçalıyor. Ali so ren ? Var-mulun-i ? Mulun. Modvalu mtelli daç’anç’axu-doren. Modvalu içxams. (AH-Lome) Ali nerede ? Gelmiyor mu ? Geliyor. Ayakkabısı hep çamurlanmış. Ayakkabısını yıkıyor.

++ çxams/ çxay; çxuy/ çxums; çxims/ çxips

içxen (FN) Aø har.f. İshal oluyor. İçxen. İştonis k’undi nasven. (FN-Sumla) İshali var. Donuna bok bulaşıyor. Pucepez bilon3a mot-çamt. İçxanen. (FN-Sumla) İneklere bilon3a’yı yedirmeyin. İshal olacak. [eşb. çxams/ çxay, çxuy/ çxums, çxims/ çxips fiillerinin şahıssız kipi.] → korbaçxala uğun; t’rakums/ t’rakuy; at’rak’en

içxink’ams (FN) EA dön. har.f. Kendine ait bir şeyi kurcalıyor. Xasanik nop’in3’k’alete k’ibri içxink’ams. (FN-Sumla) Hasan ince odun parçası ile (= kürdan ile) dişini kurcalıyor. + çxink’oms

iç’ams/ iç’ay/ iç’aps EA har.f. Kendisi için elbise vs [aps.] dikiyor. Porça-muşi muk iç’ams. (FN-Sumla) Gömeğini kendisi dikiyor. Yaşari terzi yen. Dolokunu-muşi muk iç’ams. (AH-Lome) Yaşar terzidir. Kendi elbisesini kendi diker.

iç’anç’axen (FN ~ AH HP ÇX) Aø har.f. Çamurlu oluyor. Çamurlanıyor. Bere-çkuni dido iç’anç’axen. (AH-Lome) Bizim çocuk çok çamurlanıyor. → iç’oç’oxen

+ aç’anç’axen : AD ha.f. Birine ait [aps.] bir şey [aps.] çamurlu oluyor. Ali so ren ? Var-mulun-i ? Mulun. Modvalu mtelli daç’anç’axu-doren. Modvalu içxams. (AH-Lome) Ali nerede ? Gelmiyor mu ? Geliyor. Ayakkabısı hep çamurlanmış. Ayakkabısını yıkıyor.

iç’ibray/ iç’ibrams (ÇM)(AH-Lome) EA har.f. Hoş olmayan olayı [aps.] sabrederek sessiz kalıp kabulleniyor. Tahammül ediyor. Ayşe cari amşk’urinu. Luyu icibaşa iç’ibray. (ÇM-Ğvant) Ayşe acıktı. Lahana pişinceye dek sabrediyor. Rizak dido mğorums. Ar k’ayi nena var-uğun. Ala oxorca-muşik iri iç’ibrams. (AH-Lome) Rıza çok bağırıp çağırır. Bir iyi söz söylemez. Ama karısı her şeyi mecburen kabulleniyor. Berepe-çkimik mupe iç’ibrams ? Ar kogiçkit’ezk’o. (AH-Lome) Benim çocuklarım nelere katlanıyor. Bir bilseniz. → isarbams, isap’rams; moiç’ibray/ moiç’ibrams; iç’ibren; ezdims^III; nuxondun; naxondinen; ninç’en^[1]

iç’ibren (AŞ) Aø har.f. Hoş olmayan olayı sabrederek sessiz kabulleniyor. Tahammül ediyor. Bere nana-muşi uk’riyay. Oxorza nena var-ikums. İç’ibren. (AŞ-Ok’ordule) Çocuk annesine bağırıyor. Kadın ses çıkarmıyor. Sabrediyor. → isarbams, isap’rams; iç’ibray/ iç’ibrams, moiç’ibray/ moiç’ibrams; ezdims^III; nuxondun; naxondinen; ninç’en^[1]

iç’ik’olen (PZ-Cigetore) Aø har.f. Kumaş, kâğıt vs [aps.] kırışıyor. Buruşuyor. Anteri-şk’imis mot-cexedu. İç’ik’olen. (PZ-Cigetore) Gömleğimin üstüne oturma. Kırışıyor (= buruşuyor). → iç’ilaxen; incğimen

iç’ilaxen (PZ-Apso) Aø har.f. (Kumaş, kâğıt vs) kırışıyor. Buruşuyor. Anteyi diç’ilaxu. (PZ-Apso) Gömlek buruştu. → iç’ik’olen; incğimen

iç’imoden (ÇM) Aø har.f. Ikınıyor. Sıkınıyor. Ali iç’imoden. Mutxa t’k’vasen. Var-azit’en. (ÇM-Ğvant) Ali ıkınıyor (= sıkınıyor). Bir şey diyecek. Diyemiyor. → cokan3arams; goicamren; iç’imren, aç’imren; nokan3aray; imxizen^[2]; gyaç’irs

iç’imren (ÇM) Aø har.f. Ikınıyor. Diç’imrey. (ÇM-Ğvant) Ikındılar. → cokan3arams; goicamren; aç’imren; iç’imoden; nokan3aray; imxizen^[2]; gyaç’irs

iç’işinen (FN ~ AH) Aø har.f. Biri ile [pos. + k’ala] bir şey için [pos. + şeni] yarışıyor. Cuma-çkimişi 3’ut’eli biç’i didi berepe k’ala iç’işinen. (FN-Ç’anapet) Kerdeşimin küçük oğlu büyük çocuklarla yarışıyor. Bere-bari mu xaliz ren var-o3’k’ers do xark’i k’ala iç’işinen. (AH-Lome) Çoluk çocuk ne halde olduğuna bakmadan elâlemle yarışıyor. Meşvela şeni iç’işinenan. (AH-Borğola) Yardım için yarışıyorlar. → ijibalen; jebari zday; golaxtima ikoms; golaxtina ikoms

iç’itxay (ÇM ~ AŞ) EA har.f. Soru soruyor. Ali berepe iç’itxay. (ÇM-Ğvant) Ali çocukları soruyor. Baba-sk’ani si hamseri so ort’t’i deyi iç’itxay. (AŞ-Ortaalan) Baban bu akşam sen nerde idin diye soruyor. Ar k’ale bulur. Ar k’ale şk’imda biç’itxam, “Mu-şeni bulur ?” deyi. (AŞ-Ortaalan) Bir taraftan gidiyorum. Bir taraftan kendime soruyorum, “Ne için gidiyorum ?” diye. “Sayet’t’i nak’k’u on ?” deyi iduşunaşa “Sayet’t’i nak’k’u iyu ?” deyi iç’itxi. (AŞ-Ortaalan) “Saat kaç ?” diye düşüneceğine “Saat kaç oldu ?” diye sor. → ik’itxams^[1]