Lazepe-Lazlar (Lazebura-Türkçe)

Lazepeşen, "Lazi” yado ipti maartani oş3’anuraşi matarixe Pliniusik molaşineren. Majurani oş3’anuraşi matarixe Arrianusişi oras, Lazepek Soxumişen T’amt’raşakis na rt’u regionis skidut’es. Romauri/Bizan3iurepek "Lazi” na u3’umert’es am xalk’is, Kortupek (Kartvelepe) do Abxazi-Abazapek "Megreli”; Romauri/Bizan3iurepek "Lazik’a” na u3’umert’es oxen3ale muşisti Kortupek (Kartvelepe) do Abxazi-Abazapek "Egrisi” u3’umert’es.

Lazepeşi irişen mcveşi ist’oria, K’olxetiş maktale do k’ult’uraşi spero k’ala xolosoni k’ont’akt’oni ren. K’olxetişi coxoşen maartani fara İsaşen 3’oxleni 8. oş3’anuraş tarixoni Urartuşi noç’arapes molaşineri ren. K’olxetiş maktaleşi spero (a3’ineri ndğas Abxaziaşi doloxe doskidineri na ren), Gagraşen geç’k’ap’t’u do Ç’oroxişakis nunç’işut’u. K’olxetiş k’ult’uraşi speroş sinorepe omjoreşk’ele T’amt’raşakis ulurt’u. K’olxeti, Homeriuri epok’aş Grek’epeşi onç’eloni spero rt’u. Argovnat’epe, Uçazuğa mojiluten "Okro Post’i” eç’opinu şeni Mapa Aietiş dobadona na rt’u K’olxetişa k’uçxe gedveret’es. İsaşen 3’oxleni çkvadoçkva ç’areli odudepes, Omjoreyulva Uçazuğaş regionis na skidut’eren, artikarti k’ala oxokteri do K’olxetiş vadis dobargeri k’oçepeşi mzaxalepe na rt’eren k’abilepeşen molişinen. İsaşen 3’oxleni 1. oş3’anuras K’olxeti (Lazik’a/Egrisi) do Kartli (İberia/Okortura) mapanobapeşi oşkendas artikartis xe3ala gejodgitu na noğirapt’u noqononi limape ixvenu. Am limapeşi çodinas regionis, Romaşi İmp’arat’orobak askerulot xe gedvu.

İsaş k’ule 1. oş3’anuraşen doni "K’olxi” vardo "Lazi” vana "Margali” yado na işinen Margali-Lazepek, 3’oxle P’ont’osiş Mapanobaşa do uk’açxeti Romaşi İmp’arat’orobaşa medgineri, timoşletinobaşi limaşa geç’k’es. 69-79 3’anapes Lazepes na gedgiturt’u Anicetusik, xalk’i muşi Romaurepeşa yedgitinu. Romaurepes st’rat’egiuri ar regioni na rt’u Lazik’a oxoşkvu var unt’es. Mara Lazepeşi oxoşkvinobaş k’abğaşa var naxondines do Lazik’aşen gamaxtes do imt’es. Lazik’a udodgineri imencelu do andğa Gulva Okortura yado na içkinen regionişa xe gedvu. Lazik’aşi omencelu, Lazepeşi naşatxapeş Ç’oroxi mojiluten Omjoreyulva Uçazuğas regionişati nunç’işu do Lazepeşi am regionişa didopeten moxtimu, P’ont’osiş Mapa 2. P’olemoni oşkurinu. Mapanoba muşi Lazepeşen oçvu şeni xe3ala Romaurepes meçu. Romaş İmp’arat’orobaşi ar eyalet’i niktu. Am eyalet’is "P’ont’os P’olemonyak’os” coxo geidvinu. T’amt’raşi yulvaşk’elen Ç’oroxişakis na rt’u regioni, mcveşi orapeşen doni Lazepe didopeten na skidut’es regioni rt’utina, Lazik’aşi Mapanobaş maktaleş gale doskideret’u.

Lazik’aşi Mapanoba, 2. oş3’anuras geç’k’uten imencelu do 4. oş3’anuras maktaleşi spero T’amt’raşakis var amçiranunati tesiriş spero muşişa ezdu. 395 3’anas Romaş İmp’arat’orobaşi ok’ortuk, Lazik’aşi Mapanoba omencelu do omçiranus gza meçu. Lazik’aşi Mapanobak, andğaneri ndğas Gulva Okortura yado na içkinen K’olxeti ek’onomiurot, p’olit’ik’urot do askerulot ok’om3xvu. Lazik’aşi Mapanoba, Bizan3iaş vasali rt’utina mek’ireli vasalepeti uğut’u.

A3’i xolo Lazuris na ixmarinen ndğaşi coxopeşen na oxui3’onen steri n3a, mjora do tuta xvameri işinet’u. Lazepek maişgale Roma/Bizan3iaşi religia iptinerot k’abuli na qves xalk’epeşen rt’es yado otku mtini ren. Mara maişgalepek, Lazepek na skidut’es regionepes na k’ideret’es ek’lesiape p’olit’ik’uri inst’it’upe yado doskideret’u. Am ek’lesiape maişgale Roma/Bizan3ia do "P’ont’osi”şi mamebaz’gobaşi simboli yado işineren, Lazepek muşi ot’ant’iuri ocerupeşa, şekilurot Krist’iani na rt’es p’eriodepesti naqonerenan. Emuşeni Roma/Bizan3ia do "P’ont’osi” k’ala k’abğa na ikipt’es Lazepeşi, Osmanurepeşi religia na rt’u Muslimanoba p’eriodiş doloxe ok’abulu, Roma/Bizan3ia do "P’ont’osi”şa reak3ia meçamuş sebebiten rt’u.

Lazik’aşi Mapanobaş xe3alas na rt’u regioni, dido beciti ar golaxtimuşi gza rt’u. Çini do Hindist’anişa na nunç’işut’u ticaret’işi gzape am regionişen golulut’u. Emuşeniti Bizan3iuri do Persepe şeni didi ğirsi uğut’u. Persepeşi, Lazik’aşa xe gedvuşi majura sebebiti, mutefik’i yado na z’iropt’es do K’avk’asiaş 3’oxlen k’elepes do Yulva Avrop’as na rt’u k’avmepe, Lazik’a usi steri oxmaruten Bizan3iurepe k’ala ok’vak’idan yado meğinz’ibu rt’u. Bizan3iurepek na ikipt’es nobaz’goni met’odepe, Lazik’aşi xalk’epeş oşkendas ant’i Bizan3iuri simadapeş manz’inuşa sebebi iqu. Aşo ofikruşi monz’inu Persepe şeni uoz’ironi ar fursat’i rt’u. Mara Lazik’aşi mapa Gubazi, Bizan3ia do Persepeşi oşkendas na rt’u p’aradoksepe oxmaruten, balan3iuri ar galendulyaş p’olit’ik’as naqonuten na oktalapt’u xalk’i muşik zarari var z’iras yado ixandept’u. Mapa Gubazişi ant’i Bizan3ia do Persepe k’ala akt’oni p’olit’ik’a, Bizan3iurepe dido oşumu do mteli menceli mutepeşiten Lazik’aşa oxvat’k’va3es. 3’anapeşi morgvalis na naqonu limaş k’ule 465 3’anas Bizan3ia do Lazik’a oakt’uten ok’vak’idinu oçodines.

Bizan3iurepes, Lazik’aşi mapapek mutepeşa dudi na var gendrik’asunonan do T’amt’raşi yulvaşk’ele didopeten na skidut’u Lazepeti mutepe şeni moxtasneruli ar texlik’e na iqvasunon na uçkit’es şeni, Lazik’aşi Mapanobaş xe3alas na rt’u Abxazi-Abaza do Svanepe Lazik’aşen ok’ortuşi p’lanepe otatbik’inus geç’k’es. Bizan3iaşi noğira, Lazik’aşi etnik’uri do p’olit’ik’uri ak’tivoba oçodinuten am mapanoba mek’arbinu rt’u. Bizan3iurepek dvaç’irasşi Abxazi-Abaza do Svanepe hemi Lazepe hemiti artikarti k’ala ok’ok’idinu isimadept’es. 8. oş3’anuras, Lazik’aşi Mapanobaş xe3alaşi speros, Abxazi-Abazape, Svanepe, Margali-Lazepe do regionişa Kartlişen moxtimeri Kortupeşen 3’opxineri Abxaziaşi Mapanoba yeçkindu. 780 3’anas Abxaziaşi Mapanobaş sinorepe oçildregulvaşk’ele Nik’opsia (Tuapse), omjoreşk’eleti Ç’oroxişakis iginz’anet’u.

Lazik’aşi Rioniş havzaş omjoreşk’ele 5. do 6. oş3’anuras na ixvenu Bizan3ia-Persiaşi limaş sebebiten Margali-Laziş nak’onoba dido im3ikaneret’u. Emuşeni Arabi maişgalepeşen na itesirineret’es Kortupek, Kartlişen grup’alurot yibarges do p’eriodiş doloxe am regionis dibarges. Aşoten andğaneri ndğas Muslimani na renanpe Lazi, Krist’iani na renanpe Margali yado na icoxinen Margali-Lazepeşi oşkendas Kortupeşen 3’opxineri do a3’i Guria/Aç’ara yado na içkinen tamp’oni regioni di3’opxu.

"Abxazi”, Rani, K’axeti, Somexepeşi nanmapa na rt’u Tamaraşi oras akt’ivi ar p’olit’ik’as naqoninu. Nanmapa Tamaraşi p’eriodis, Uçazuğaşen Hazarişzuğaşakis na rt’u regionis na skidut’u do çkvaneri cinci na uğut’u xalk’epek k’onferedaluri ar st’rukt’ura 3’opxes. Cvaronepeş seferepeşen do Bizan3iaş sarayişi xe3alaş ok’vak’idinupeşen inarginu. Bizan3iaş jin na idu k’onfederaluri armiak, omjoreyulva Uçazuğas na skidut’u Lazepeşi akt’ivuri omxvacuten Ç’oroxişen geç’k’uten Uçazuğaş regionis notesiru. Noğira, k’onfederaluri st’rukt’uraş doloxe Lazepeşen 3’opxineri ar Lazi oxen3aleti ok’atuten, am regionis Selçuk’uri do Bizan3iurepeşa medgineri t’amponi Lazi oxen3aleş mxuci meçamuten k’onfederaluri xe3alaşi emniet’oba ok’ap’et’anu rt’u.

Latinepeşk’elen 1204 3’anas Mp’olişa xe geidvinuşi Bizan3iaş İmp’arat’oroba isap’aru. Am oğodapek k’onfederaluri mapanobaşi sinorepeş T’amt’rasti xe na mudumers steri omçiranus nuşvelu. T’amt’raş raionişa Lazi adamepeşi oxtimusti manz’inu. T’amt’raşi Mapanobas K’avk’asialurepeşi k’onfederaluri maktaleş notesiru do T’amt’raşi yulvaşk’eleni Lazepeşi Bizan3iaş hegamoniaşen moşletinu, Bizan3iurepes k’ai var a3’onet’es. T’amt’raşi Mapanobaş maktalobas, Bizan3iaş k’eleneri grup’ape k’ala K’avk’asialurepeş k’onfederaluri maktalek na numxvacupt’u Lazepeşi oşkendas, dido meç’ireli xe3alaşi ar ok’vak’idinu geç’k’u. 1204 3’anas "Laziaşi Thema” geidginu.

Lazepeşi Bizan3iurepe k’ala ok’vak’idinu, 1453 3’anas Osmanurepek Bizan3iaş İmp’arat’oroba doloxvesşi diçodu. 2. Mehmedik, Uçazuğa Osmanuri ar t’iba noktu unont’u. T’axtişa doxedu steri, 1451 3’anas Yulva Uçazuğaş zuğap’icişa 50 k’onari k’adirga noncğonu. Batumis do Soxumis xe3ala gedguten am regionis na skidut’u Abxazi-Abazape, Margali-Lazepe do Kortupe maktale muşis ok’orobus geç’k’u. Aşoten T’amt’raş Mapanoba iblok’adinu. Soçişen na geç’k’apt’u do oçildregulvaşk’ele Uçazuğaş zuğap’icepe, K’irimişi Xanobaş k’ont’rolis rt’u. T’amt’raşi yulvaşk’ele a3’ineri na ren steri em orasti na skidut’u Lazepe, T’amt’raşi Mapanobaş maktalobas rt’es mara "Rumi” maktale k’ala ok’vak’idet’es. Lazepe, T’amt’raşi Mapanobas xe gedvu na unont’u Osmanurepeşi k’eleneri rt’es. 1461 3’anas Osmanurepeşk’elen T’amt’raşi Mapanobas xe geidvinuşi, Lazepeti Osmanurepeşi maktalobaşa amaxtus geç’k’es.

1519 3’anas T’amt’ra, Batumiti ok’atuten çkvaneri ar eyalet’i niktinu. Am regioni 1640 3’anas na goxteret’u Evliya Çelebişi toliten, eyalet’işi xut sancaği antepe rt’u: Canik’i, T’amt’ra, Gonia, 3’aleni Batumi do Jileni Batumi. Lazonaşi ok’rebule Gonia rt’u. Ç’it’anoğapeti; Otena, Sumla, Vi3’e do Arkabi rt’u. Osmanuri maktalek omjoreyulva Uçazuğaş regioni maktaluri unit’epeşa ok’ortu. Kochik, 15 feodalit’e k’oro3xeren: Otena (jur), Bulep, Art’aşeni, Vi3’e, K’ap’iste, Arkabi, K’ise, Xopa, Mak’riali, Gonia, Batumi, Maraditi, Perlevani do Çati. 1851 3’anas Aç’ara, 3’aleni Guria k’ala 3’opxineri na rt’u Lazonaşi sancağişa nik’irinu. 1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaşi çodinas Batumis Rusepek xe gedvesşi Rizini, Lazonaşi sancağiş ok’rebule i3’opxinu.

Rusepek am regionis oakt’ivuşa geç’k’uşen 3’oxle, 17. oş3’anuras andğaneri ndğas Okortura yado na içkinen geografias sum mapanoba rt’u. Dudnoğa Tbilisi na rt’u Kartlişi Mapanoba; oçildreyulvas K’axetiş Mapanoba do gulvaşk’eleti K’utaisi xes na uğut’u İmeretiş Mapanoba. Am mapanobapeşen Kartli do K’axeti İranurepeş, İmereti Osmanurepeş k’ont’rolis rt’u. Yulva Uçazuğaş zuğap’icepe na molişinu sum mapanobaşi xe3alas va rt’u. Oçildreşk’ele Soçi-Soxumi Abxaziaşi; Soxumi-Poti Samargaloşi; omjoreşk’ele Poti-Batumi Guriaşi xes rt’u. Sum p’rinsobati Osmanurişa xaraciten mek’ireli rt’u. Omjoregulvaşk’eleti, Sam3xe do Saatabegoşi p’rinsibape rt’u. Am p’rinsepek Muslimanoba k’abuli qves do direk’t’ot Osmanurişa mek’ireli valiloba niktes.

1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaşi çodinas, svaloni na rt’es regionepes do Batumis Rusepek xe gedvesşi, Muslimani Lazepeşi namtinepek Osmanuri dixaşa grup’alurot ixicret’es do İzmitişi sancağiş doloxe na rt’u regionepes dibargines. Osmanuri-Rusuri limapes Lazi guronepek Rusepe k’ala Osmanurepeşk’elen lima qveret’es. 16 Mirk’ani 1921 tariğis Turki-Rusi akt’i ixvenuşiti namtini Muslimani Lazepes xolo Turkiaşa oxicret’u dvaç’ireret’es.

Lazepeşi ç’it’a feluk’apeten na ixvenet’u mazuğarobas, Turkiaşi moşletinuş limas dido beciti tema uğun. Dido silaxi do cepxane Batumişen Samsonişa, Lazepeşi feluk’apeten itirinu. Lazepeti Osmanurişi majura xalk’epe steri, resp’ublik’aş ok’idus guramoba qves do amagi meçes. Gulva Okorturaşi Samargaloş regionis na iğarğalinen Margalurişa xolosoni nena na ğarğalapan Lazepek, Rizinişi Otena, Art’aşeni, Çamlixemşini, Vi3’e; Artvinişi Arkabi, Xopa noğapes; Aç’araşi Batumiş noğaşi gomorgvas; Abxazias do 1877-1878 3’anapeşi Osmanuri-Rusuri limaş oras do ok’ule Osmanuri dixaşa oxicret’uten na dibarges Turkiaşi gulvaluri regionepesti (Adapazari, Duzce, Bolu, Akçakoca, Yalova dç.) didopeten do grup’alurot skidun.
("Nena, Tarixi do K’ultura Mutepeşite Lazepe”şen, Gamamçkvala Soruni, Mp’oli, 2000)

MAKALENİN TÜRKÇESİ

LAZLAR
Lazlardan, "Laz" adıyla ilk bahseden 1. yüzyıl tarihçisi Plinius olmuştur. 2. yüzyıl tarihçisi Arrianus zamanında, Lazlar Sohumi'den başlamak üzere Trabzon'a kadar olan bölgede yaşamaktaydı. Roma/Bizanslıların "Laz" dedikleri bu halkı Gürcüler (Kartveliler) ve Abhaz-Abazalar "Megrel"; Roma/Bizanslıların "Lazika" dedikleri devletlerine de Gürcüler ve Abhaz-Abazalar "Egrisi" demekteydi.

Lazların en eski tarihleri, Kolkheti yönetim ve kültür alanıyla yakından ilişkilidir. Kolkheti adından ilk kez MÖ 8. yüzyıla ait Urartu yazıtlarında bahsedilmiştir. Kolkheti yönetim alanı (günümüzde Abhazya sınırları içinde kalan), Gagra'dan başlamak üzere Çoruh yatağına kadar olan bölgeyi kapsamaktaydı. Kolkheti kültür alanının sınırları ise güneyde, Trabzon'a kadar uzanmaktaydı. Kolkheti, Homerik çağ Greklerinin ilgi alanıydı. Argonotlar, Karadenizi aşarak "Altın Post"u ele geçirmek için Kral Aietes'in ülkesi Kolkheti'ye ayak basmışlardı. Milattan öncesine dayanan çeşitli yazılı kaynaklar, Güneydoğu Karadeniz Bölgesinde yaşayan, birbirleriyle kaynaşmış ve Kolkheti vadisinde yaşayanların akrabaları olan kabileleri zikreder. MÖ 1. yüzyılda Kolkheti (Lazika/Egrisi) ve Kartli (İberya/Gürcüstan) krallıkları arasında birbirleri üzerinde egemenlik kurmayı amaçlayan sürekli savaşlar yaşandı. Bu savaşlar sonucunda Roma İmparatorluğu bölgeye askeri müdahelede bulundu.

MS 1. yüzyıldan itibaren "Kolkh" yerine "Laz" veya "Megrel" olarak anılan Megrel-Lazlar, önce Pontus Krallığına ve daha sonra da Roma İmparatorluğuna karşı bağımsızlık savaşı başlattı. 69-79 yıllarında Lazların başında bulunan Anicetus, halkını Romalılara karşı ayaklandırdı. Romalılar stratejik bir bölge olan Lazika'yı bırakmak istemiyordu. Ancak Lazların özgürlük mücadelesi karşısında Lazika'yı terk etmek zorunda kaldılar. Lazika giderek güçlendi ve bugün Batı Gürcüstan olarak bilinen bölgede hakim oldu. Lazika'nın güçlenmesi, Laz akınlarının Çoruh'u aşarak Güneydoğu Karadeniz Bölgesine de yönelmesi ve Lazların bu bölgeye kitlesel göçleri, Pontus Kralı 2. Polemon'u tedirgin etti. Krallığını Lazlardan koruyabilmek amacıyla hükümetini Romalılara teslim etti. Roma İmparatorluğunun bir eyaleti haline geldi. Bu eyalete "Pontus Polemonyakos" adı verildi. Trabzon'un doğusundan Çoruh yatağına kadar olan bölge Lazların eskiden beri yoğun olarak yaşadığı bir bölge olmasına rağmen, Lazika Krallığının yönetimi dışında kaldı.

2. yüzyıldan başlamak üzere, Lazika Krallığı güçlendi ve 4. yüzyılda yönetim alanını Trabzon'a kadar genişletemediyse de etki alanı içine aldı. 395'te Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılması, Lazika Krallığının güçlenip genişlemesine imkan sağladı. Lazika Krallığı, bugün Batı Gürcüstan olarak bilinen Kolkheti'yi iktisadi, siyasi ve askeri açılardan birleştirdi. Lazika Krallığı, bir Bizans vasalı olmasına rağmen, kendisine bağlı vasalları da vardı.

Lazcada bugün de kullanılan gün isimlerinden anlaşılacağı gibi gökyüzü, güneş ve ay kutsal sayılıyordu. Lazların, işgalci Roma/Bizansın dinini ilk kabul eden topluluklardan olduğu doğrudur. Ancak yayılmacıların, Lazların yaşadıkları yörelerde açtıkları kiliseler siyasi kurumlar olarak kalmıştır. Bu kiliseler yayılmacı Roma/Bizans ve "Pontus"un dayatmacılıklarının sembolleri olarak görülmüş, Lazlar kendi otantik inançlarını, şeklen Hıristiyan oldukları dönemlerde de sürdürmüşlerdir. Dolayısıyla Roma/Bizans ve "Pontus" ile çatışma halinde olan Lazların Osmanlıların dini olan İslamiyeti süreç içinde kabul etmeleri, Roma/Bizans ve "Pontus"a duydukları doğal tepkinin bir sonucuydu.

Lazika Krallığının yönetimi altındaki bölge, çok önemli bir geçiş noktasıydı. Çin ve Hindistan'a bağlanan ticaret yolları bu bölgeden geçmekteydi. Dolayısıyla da, Bizanslılar ve Persler için büyük bir önem taşımaktaydı. Perslerin, Lazika'yı ele geçirmek istemelerinin bir diğer nedeni de, müttefik olarak gördükleri ve Kafkas önlerinde ve Doğu Avrupa'daki kavimleri, Lazika'yı bir üs olarak kullanarak Bizanslılara karşı savaşmaları için yönlendirmek istemeleriydi. Bizanslıların uyguladığı baskıcı yöntemler, Lazika halkları arasında Bizans karşıtı eğilimlerin artmasına neden oldu. Bu eğilimlerin güçlenmesi, Persler için bulunmaz bir fırsattı. Ancak Lazika kralı Gubaz, gerek Bizans ve gerekse Persler arasındaki çelişkilerden yararlanarak dengeli bir dış politika uygulamaya çalışarak yönetimi altındaki halkların zarar görmelerini önlemek düşüncesindeydi. Kral Gubaz'ın Bizans karşıtı ve Perslerle müttefikliğe yönelik politikası, Bizanslıları oldukça rahatsız etti ve bütün güçleriyle Lazika'ya saldırdılar. Yıllarca süren savaşlardan sonra 465'te Bizans ve Lazika anlaşarak çatışmalara son verdiler.

Lazika Krallarının kendilerine sadakat göstermeyeceklerini ve Trabzon'un doğusundaki yoğun Laz nüfusun da kendileri için ileriye yönelik potansiyel bir tehlike olduğunu bilen Bizanslılar, Lazika Krallığının yönetimi altındaki Abhaz-Abaza ve Svanları Lazika'dan ayırma planlarını uygulamaya koydu. Bizans'ın amacı, Lazika'nın etnik ve siyasi etkinliğini kırarak, bu krallığı süreç içerisinde yok etmekti. Bizanslılar gerektiğinde de Abhaz-Abaza ve Svanları hem Lazlara hem de birbirlerine karşı savaştırmayı düşünüyordu. 8. yüzyıla gelindiğinde, Lazika krallığının yönetim alanında nüfusunu Abhaz-Abazalar, Svanlar, Megrel-Lazlar ve bölgeye Kartli'den göç eden Gürcülerin oluşturduğu Abhazya Krallığı sahneye çıktı. 780'lerde Abhazya Krallığının sınırları kuzeybatıda Nikopsia (Tuapse), güneyde ise Çoruh yatağına kadar uzanıyodu.

Lazika'nın Rioni havzasının güney kesimi 5. ve 6. yüzyıllardaki Bizans-Pers savaşları nedeniyle Megrel-Laz nüfusunun tamamına yakınını yitirmişti. Bu yüzden Arap istilalarından etkilenen Gürcüler Kartli'den kitlesel olarak göç ederek süreç içinde bu bölgeye yerleştiler. Böylece günümüzde Müslümanları Laz, Hıristiyanları Megrel olarak adlandırılan Megrel-Lazlar arasında, Gürcülerden oluşan ve yine günümüzde Gurya/Acara olarak bilinen tampon bölge oluştu.

"Abhaz", Ran, Kahet, Somehlerin kraliçesi olan Tamara zamanında aktif bir politika izlendi. Kraliçe Tamara döneminde, Karadenizden Hazar Denizine kadar olan bölgede yaşayan çok farklı etnik kökenlerden halklar konfederal bir yapılanmaya gittiler. Haçlı Seferlerinden ve Bizans Sarayındaki iktidar çatışmalarından yararlanıldı. Bizans üzerine giden konfederal ordu Güneydoğu Karadenizdeki Lazların da aktif desteğiyle Çoruh'tan başlamak üzere Karadeniz Bölgesinde etkili oldu. Amaç konfederal bu yapının içine, etnik olarak Lazlardan oluşan bir Laz devletini de katarak, bu bölgede Selçuklu ve Bizanslılara karşı konfederal yönetimin güvenliğini bu tampon Laz devletiyle pekiştirmekti.

Latinlerin 1204'te İstanbul'u işgal etmeleriyle, Bizans İmparatorluğu zaafa uğradı. Bu gelişmeler, konfederal krallığın sınırlarını Trabzon'u da içine alacak şekilde genişletmesine yardımcı oldu. Trabzon yöresine de Laz nüfusunun akışı hızlandı. Trabzon Krallığı üzerindeki Kafkasyalıların konfederal yönetiminin etkisi ve Trabzon'un doğu kesimlerindeki Lazların, Bizans boyunduruğundan kurtulması Bizanslıları rahatsız ediyordu. Trabzon Krallığı yönetiminde, Bizans yanlısı gruplar ile Kafkasyalıların konfederal yönetiminin desteklediği Lazlar arasında kıyasıya bir iktidar mücadelesi başladı. 1204'te "Lazia Thema"sı kuruldu.

Lazların Bizanslılarla olan mücadelesi, 1453'te Osmanlıların Bizans İmparatorluğuna son vermeleri ile bitti. 2. Mehmet, Karadenizi bir Osmanlı gölü haline getirmek istiyordu. Tahta çıkar çıkmaz, 1451'de Doğu Karadeniz kıyılarına 50 kadar kadırga gönderdi. Batum civarı ve Sohum'da etkinlik kurarak, bu bölgelerde yaşayan Abhaz-Abazaları, Megrel-Lazları ve Gürcüleri yönetimi altına almaya başladı. Böylece Trabzon Krallığı doğusundan kuşatılmış oldu. Soçi'den başlayan, Kuzeybatıya doğru Karadeniz kıyıları ise, Kırım Hanlığının kontrolü altındaydı. Trabzon'un doğu kesimlerinde bugün olduğu gibi o zamanda yaşayan Lazlar ise, Trabzon Krallığı yönetimi altında ancak "Rum" yönetimiyle çatışma içindeydi. Lazlar, bir anlamda Trabzon Krallığını ele geçirmek isteyen Osmanlıların müttefiği durumundaydı. 1461'de Osmanlıların Trabzon Krallığını ele geçirmeleriyle birlikte Lazlar da Osmanlı yönetimine girmeye başladılar.

1519'da Trabzon, Batumi'nin de dahil edilmesiyle ayrı bir eyalet haline getirildi. Bu bölgeyi 1640'ta dolaşmış olan Evliya Çelebi'ye göre, eyaletin beş sancağı şunlardı: Canik, Trabzon, Gönye, Aşağı Batumi ve Yukarı Batumi. Lazistan'ın merkezi Gönye idi. Kazaları ise, Atina (Pazar), Sumla, Viçe/Biçe ve Arhavi idi. Osmanlı yönetimi, Güneydoğu Karadeniz Bölgesini yönetsel birimlere ayırdı. Koch, 15 derebeyliği sayar: Atina (Pazar, iki), Bulep, Ardeşen, Viçe, Kapiste, Arhavi, Kise, Hopa, Makriali, Gönye, Batumi, Maradit, Perlevan ve Çat derebeylikleri. 1851'de Acara çevresi, Aşağı Gurya ile birlikte, kurulmuş olan Lazistan Sancağına bağlandı. 1877-1878 ("93") Osmanlı-Rus savaşları sonucu Batumi'nin Rusların eline geçmesiyle, Lazistan Sancağının merkezi Rize'ye taşındı.

Rusların bölgede etkili olmaya başlamalarından önce, 17. yüzyılda bugün Gürcüstan olarak bilinen coğrafyada üç krallık bulunuyordu. Başkenti Tiflis olan Kartli Krallığı; kuzeydoğuda Kakheti Krallığı ve batıda da Kutaisi civarını elinde bulunduran İmereti Krallığı. Bu krallıklardan ilk ikisini İranlılar, sonuncusunu da Osmanlılar denetliyordu. Doğu Karadeniz kıyıları, adı geçen bu üç krallığın egemenlik alanı dışındaydı. Kuzeyde Soçi-Sohumi arası Abhazya'ya; Sohumi-Poti arası Megrelya'ya; güneyde Poti-Batumi arası Gurya'ya aitti. Bu üç prenslik Osmanlıya haraçla bağlıydı. Güneybatıda ise, Samtshe ve Saatabego prenslikleri vardı. Bu prensler zamanla İslamiyeti benimsediler ve Osmanlıya doğrudan bağlı birer valilik haline geldiler.

1877-1878 Osmanlı-Rus savaşları sonucunda, yerlisi oldukları bölgelerin ve Batumi'nin Rusların eline geçmesinden sonra, Müslüman Lazların bir kısmı Osmanlı topraklarına kitlesel olarak göç etti ve İzmit Sancağı içinde bulunan bölgelere yerleştirildiler. Osmanlı-Rus savaşlarında Laz gönüllüler Ruslara karşı Osmanlıların safında savaşmışlardı. 16 Mart 1921 Türk-Rus Antlaşması üzerine de bir kısım Müslüman Laz yine Türkiye'ye göç etmek zorunda kalmıştır.

Lazların, küçük kayıklarıyla olan denizcilik faaliyetleri, Türkiye'nin Kurtuluş Savaşı sırasında oldukça önemli bir yere sahiptir. Büyük miktarda silah ve mühimmat Batumi'den Samsun'a Laz takalarıyla getirildi. Lazlar da, diğer Osmanlı tebaaları gibi, Cumhuriyetin kurulmasında fedekarlıklarda bulundular, emek verdiler. Batı Gürcüstan'ın Megrelya bölgesinde konuşulan Megrelceye yakın bir dili konuşan Lazlar, Rize'nin Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı; Artvin'in Arhavi, Hopa ilçelerinde; Acaristan'ın Batumi kenti civarında; Abhazya'da ve 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı ve sonrasında Osmanlı topraklarına göç ederek yerleştikleri Türkiye'nin batı bölgelerinde de (Adapazarı, Düzce, Bolu, Akçakoca, Yalova vb.) yoğun ve toplu olarak yaşamaktadırlar.

(Yayınlandığı Kaynak: Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar, Sorun Yayınları, İstanbul 2000)