BENİM LAZCA'M DAHA İYİ

Ar mç̌imaşi ndğaz, Atinuri ar manabreç̌ǩimiǩala nenaç̌ǩunişi bip̌aramit̆amt̆it̆. Gverdi Lazuri do gverdi Turkuli.... Gverdi Turkuli ip̌aramit̆amt̆aşi gverdişi gverdepeti Araburi iven, ar mǯikamuşi Farsuri; heşo heşo oşi t̆ot̆işe gamiǩaten t̆ǩvati kogiç̌ǩinan. Do muntxanepez komebagnit̆. Haǯi hemtepe p̌ç̌ara minon. Manabreç̌ǩimik t̆ǩu ki ‘Naǩo Turkuli obont̆alamt̆ op̌aramituz’. ‘Ç̌ǩu ya t̆ǩu ‘Alboni komiğunan, nenapunati komiğunan, mot̆ ǩat̆a muntxaşi Lazurimuşi varmiğunan?’ Ar mǯika dobixesapi. Ham orapez boyne haşo nenape bognam, biǩitxom. Ar mutu nçaruman, nžiroman do hamuşa ar Lazuri coxo kelebuçanat ya da iduşunaman, goruman. Haya mot keyç̌indu? Hamuşeni keyç̌kindu, Lazuri nenape dido mcveşi ar oskedinuşi nenape ren. Ǯoxleneri muntxanepe gomaşinanşi ǩayi ǩayi, msǩva msǩva map̌aramitenan. Mot̆?  Ǯoxle ǩoç̌epek mupe ip̌aramit̆amt̆ez? Let̆aşi, oputeşi, pucişi, ǩoç̌işi, luşi, but̆ǩucişi, gzaşi, germaşi, oxorişi…İriz Lazurimuşi uyonun. Hamtepeşi nena goynǯǩaşi ğalisteri map̌aramitenan, vana mutu var. P̌anda gverdimuşi Turkuli ont̆aleri.

Hem orapez mu ort̆u, nenati hemtepeǩala irdu irdu do uǩule mu ivu: Mo ip̌aramit̆amt̆ miǯvez. Mebaşkvit̆. Dop̌ǩotit̆ do komolabdvit̆ nenaç̌ǩuni. Uǩule mu ivu. Kiana irdu, irdu do osǩedinu oputepeşen kogamaxtu. Svalepe

goyǩt̆u. Lu ǩorzaten bcaxumtit̆; ǩorza ‘blender’ işa  goyǩt̆u. Otobusi kogamaxtu, uçaği kogamaxtu, mu miç̌ǩin ç̌ǩva ç̌ǩva dido şeyi. Hamtepeşi Turkuli mažirez. Muşeni? Turkuliti kianaǩala irdet̆u Lazurist̆eri elaşinaxeri, xvala oxoriz doloğe naip̌aramit̆inen ar nena vart̆u. Haǯi oşi ǯana goliluşǩule arabaşi lazuri mu p̌at̆ ya do bikit̆xaput̆. Haǯi golilu e sǩirepe. Haǯi yano ivu. Haǯi xez na miğunanǩonari mogomoç̌ǩondut̆an domibağunan.

 Ar manabreç̌ǩuniti ǩort̆u ç̌ǩuniǩala. Heya Lazi varen. Londraz dibadu do uǩule Turkiyeşa moxtu Haǯiti Atinaz sǩidun.Ar mǯika Lazuriti kuç̌ǩin. İpti ‘puşǩundi’ kodiguru. Hemuǩti kelemiǩat̆ez. Nanamuşi Kıbrısuri oren, babamuşi Adanaz dibadudoren. Juriǩti Turkuli ip̌aramit̆aman p̌a ǩayi uci vameçana juriti Turkiyen vargatǩven ya t̆ǩu. Muç̌o İzmiriz na ip̌aramit̆inen Turkuli do Hatayiz naip̌aramit̆inen Turkuli ar varen. Uci meçana, jur sum goyiǩit̆xana, ar mǯika iduşunana ǩayi ǩayi oxoǯonare artiǩat̆i, heşo vareni. Hamuşǩule ar mutu ç̌ǩva komebagnit̆. Haya dop̌t̆ǩvişi Atinuri  manabreç̌ǩimik gamalu do ‘ ey gidi’ ya t̆ǩu ‘ Nanaç̌ǩimi Atinaşen Arkabişe namoxtu orapez Arkaburepeşi op̌aramit̆u varoxoǯonudort̆un do hemt̆epez nožiʒudort̆un. Varuç̌ǩit̆u ki Arkaburepeǩti hemuz užiʒamt̆ez. Mot̆ heşot̆u varmiç̌ǩin; ç̌ǩu Arkaburepeş Lazuri varmomǯont̆ez hemt̆epezti ç̌ǩuni, Xopuri, Viyuri..’

Mot̆? Haya nenaşi menceli vareni?

Turkuliz ‘eş anlamlı’ na uǯumernan, kırmızı=al; ölüm=vefat;  hamuşe mit̆iz mutu varat̆ǩven do vorsi=ǩayi, op̌aramit̆u=osinapu ivaşi iriǩ t̆ǩebi goyǯǩamz. Mot̆?

‘Ma’ ya t̆ǩ’u ‘Arkabizti dop̌sǩidi Atinazti. Haǯi irixolo oxoboǯonam do op̌aramituz ç̌ut̆a elemağan, omant̆alen. Haǯi muntxa p̌t̆ǩvare do tersi oxiǯonasen mado maşǩurinen.

Mot̆ gaşǩurinertan Lazepe. İrixolo Lazi boret. Mu msǩva nena miğunan ki, xe ǩonari svaz muç̌o haşo irdu do imçxvanudoren. Ťǩvani, ç̌ǩuni ya do mooğurinamt̆!

Yağmurlu bir günde, Pazarlı bir arkadaşımla dilimiz hakkımda konuşuyorduk. Yarı Lazca yarı Türkçe…Yarısı Türkçe olunca o yarının yarıları da biraz Arapça oluyor, biraz Farsça; böyle böyle yüzlerce dala ayrılıyor sonra bilirsiniz. Bu konuşmada bazı şeyleri fark ettik. Şimdi onları yazmak istiyorum. Arkadaşım konuşmamıza ne kadar çok Türkçe kattığımızdan bahsetti.’ Bizim alfabemiz var, sözlüğümüz de var ama neden hala her şeyin Lazcası yok’ dedi. Biraz düşündüm. Son zamanlarda sürekli böyle şeyler duyuyor ve okuyorum. İnsanlar bir şeyler yazıyorlar ya da görüyorlar ve buna bir Lazca isim arıyorlar, üretiyorlar ya da uyduruyorlar.  Bu algı neden ortaya çıktı?  Çünkü Lazca kelimeler hep çok eski bir yaşama ait olarak kaldı. Bu yüzden o çok eski zamanlara ait bir şeyleri hatırladığımızda yani eskiye dair bir şeylerden bahsedecek olduğumuzda gayet iyi, gayet güzel Lazca ifade edebiliyoruz. Eskiden insanlar nelerden konuşuyorlardı düşünün? Topraktan, bahçeden, inekten, insandan, lahanadan, arıdan, yoldan, dağdan, evden…Hepsinin Lazcası var. Bunlardan bahis açıldığında herkes gayet akıcı şekilde konuşabiliyor ama diğer türlü çok zor. Her zaman Türkçe karıştırmak zorunda kalıyoruz.

Çünkü o zamanlarda yaşam neyse dil de ona eşlik ediyor ve onunla büyüyordu. Sonra ne mi oldu? Şöyle oldu. Birileri geldi ve bize ‘Konuşmayın’ dedi. Ve bıraktık anadilimizi. Rafa kaldırdık. Sonra dünya büyüdü, ilerledi ve yaşam bahçelerden çıkıp başka yerlere gitti. Lahanayı ‘k’orza’ ile eziyorduk, yerine ‘blendır’ geldi. Otobüstü, uçaktı bir sürü şey eklendi hayata. Bunların Türkçe’lerini bir şekilde bulduk ya da uyarladık çünkü Türkçe Lazca gibi sadece evde konuşulabilen yasak ya da gizli bir dil değildi ve dünyayla birlikte o da gelişti. Şimdi bunca zaman üstüne ‘araba’ nın Lazca’sı ne olsun diye araştırıyoruz mesela. Artık çok geç arkadaşlar. Geç kaldık. Bence bu sevdadansa elimizde olanı kaybetmesek yeter…

Bir arkadaşımız daha vardı sohbette. Kendisi Laz değil Londra’da doğmuş sonrasında Türkiye’ye dönmüş bir arkadaş. O da Pazar’ ın bir köyünde yaşıyor hatta biraz Lazca da biliyor. İlk önce ‘puşkundi’ yi öğrenmiş mesela. O da analizimize eklendi. Annesinin Kıbrıslı, babasının Adanalı olduğundan; ikisinin de Türk olmalarına rağmen dikkatli dinlenmediğinde sanki farklı dilleri konuştuklarını sanabileceğimizden bahsetti. Tıpkı belki bir İzmirli ile Hataylının ‘Türkçe Farkı’ gibi. Yani aslında ne kadar farklı şiveler, lehçeler olsalar da, biraz dikkat edildiğinde, biraz soruşturup üzerine düşünüldüğünde gayet iyi anlaşılabiliyorlar sonuç olarak. Bu cümleyle bir şey daha fark etmiş olduk! Ve Pazarlı arkadaşım hemen lafa şöyle atıldı ‘Annem Pazar’dan Arhavi’ye ilk geldiği zamanlarda Arhavililerin konuşmalarını anlamamış, komik bulmuş ve beğenmemişti. Oysa bilmiyordu ki muhtemelen Arhavililer de onun için aynı şeyi düşünüyorlardı. Neden böyleydi bilmiyorum. Biz Arhavi’ de konuşulan Lazca için böyle düşünürdük, onlar da bizimki için, Hopa’nınki ya da Çamlıhemşin’inki için…’

Neden? Sizce bu durum yani bu çeşitlilik ya da zenginlik dilin gücünü göstermez mi?

Ya da şöyle bakmalı belki; Türkçe’de ‘eş anlamlı kelimeler’ diye bir kavram yok mu? Kırmızı=Al; Ölüm=Vefat, v.s

Bunlar gayet normal karşılanırken neden Vorsi= K’ayi ya da Op’aramit’u= Osinapu eşlemelerine kimse tahammül edemiyor.

Arkadaşım Arhavi’de de Pazar’da da yaşadığını, her iki diyalekti de gayet iyi anladığını ancak konuşurken bazen zorlandığını ve karıştırdığını anlatırken bu tuhaf algılar yüzünden yanlış bir kelime kullanmaktan ya da yanlış ifade etmiş olmaktan ‘korktuğunu’ söyledi.

Korkmayın Lazlar! Hepimiz Lazız. Ne güzel bir dilimiz varmış ki avuç içi kadar yerlerde böylesine zenginleşmiş, büyümüş, gelişmiş.

 Sizin Lazcanız, bizim Lazcamız diye diye öldürmeyin!